Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ cikitsA ke prati samAja-sAMskRtika upAgama DaoN. rAmanArAyaNa evaM DaoN. rajjana kumAra pravaktA, pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI...ly cikitsA athavA upacAra kA uddezya saMbaMdhita vyakti ke samAja-sAMskRtika upAgama ke prati nava phrAyaDavAdiyoM apAnukUlaka vyavahAra meM aisA parivartana athavA sudhAra lAnA kI bhUmikA - kucha manovijJAniyoM vizeSata: navaphrAyaDavAdiyoMhotA hai, jisase usakA vyavahAra svIkArya tathA sAmAnya sthiti jaise kairana hArnI, phrAma, mADInara va alekjeMDara Adi kA yaha meM A ske| cUMki apAnukUlaka vyavahAra ke aneka rUpa tathA abhinna mata rahA hai ki Adhunika pAzcAtya sAmAjika jIvana kA vividha kAraNa hote haiM, ataH unake kuzala va saphala upacAra kI jaisA vartamAna svarUpa hai, usake aMtargata vyakti meM mUlabhUta bhI prAyaH alaga-alaga hI paddhatiyA~ hotI haiN| duzcintA (Basic Anxiety) kA utpanna hote rahanA, eka prakAra se ___ vAstava meM prAcIna yuga se hI apAnukUlaka vyavahAra ke aparihArya hI hai, kyoMki yaha sAmAjika vyavasthA eka aisI Arthika vyavasthA kA abhinna aMga hai, jisase janasAdhAraNa ko sudhAra ke lie kucha apane DhaMga kA upacAra avazya hI kiyA niraMtara saMgharSarata va spardhArata rahanA par3atA hai va jisameM use thor3ejAtA rahA hai| pASANa yuga meM isake upacAra ke lie saMbaMdhita rogI thor3e samaya para hI berojagArI, bhukhamarI, sAmAjika atyAcAra ke sira meM eka sUrAkha (Trephine) hI banA diyA jAtA thA, sArvajanika jIvana meM niraMtara bar3hate ghora bhraSTAcAra, apAra Arthika jisase ki usake zarIra meM ghusI huI vyAdhijanaka va duSTa AtmA saMkaTa va zoSaNa kA asahAya zikAra banate rahanA par3atA hai| usake zarIra ko chor3akara kahIM aura calI jaae| madhyakAlIna pU~jIvAdI vyavasthA meM bhraSTAcAra tathA manovikAra-spaSTataH yuga meM bhI isa saMbaMdha meM jAdU-TonA va jhAr3a-phUMka Adi ke aisI vyavasthA meM jamAkhorI, ghUsakhorI, corabAjArI, taskarI, atirikta, aise vyakti ke prati prAyaH ati krUratA ke vyavahAra bhikSAvRtti, vezyAvRtti, madyavyasana tathA aparAdha pravRtti meM bhI kA bhI pracalana rahA, paraMtu Adhunika vaijJAnika yuga meM isa dizA niraMtara vRddhi hI hotI jAtI hai aura vyakti aneka mAnasika meM nizcita rUpa se apAra pragati huI hai aura aba apAnukUlaka saMgharSoM, graMthiyoM va vyAdhiyoM ke adRzya jAla meM sahaja rUpa meM hI vyavahAra kI yathArtha hetukI (Etiology) ke adhyayayana ke saMdarbha pha~satA jA rahA hai| ataH vyakti kI aisI ghora aMdhakAramaya meM aneka acUka upacArAtmaka paddhatiyA~ vikasita huI haiM tathA samAja-sAMskRtika pRSThabhUmi ke saMdarbha meM hI eka tarkasaMgata prazra niraMtara vikasita hotI jA rahI haiN| yaha utpanna hotA hai ki kyA aisI samAja-sAMskRtika vyavasthA eka rogI kI cikitsA ke prati samAja-sAMskRtika kI sthiti janasAdhAraNa ke lie aparihArya hI hai aura kyA cikitsA ke vibhinna rUpa hote haiM tathA ye rUpa lagabhaga eka isakA koI anya svIkArya tathA vyAvahArika vikalpa saMbhava samasyA-bAlaka ke lie pratipAlaka gRha (Foster home) se nahIM hai| lekara anya sAmAjika mUla saMsthAoM meM Avazyaka saMzodhana pUMjImUlaka (Capitalistic) arthavyavasthA tathA mUla duzcintA tathA unameM AmUla parivartana lAne taka vistRta haiN| isakA mukhya (Basic Anxiety) - yahA~ isa saMbaMdha meM eka tathya sAmAnyataH kAraNa yahI hai ki kabhI-kabhI eka vikRti kI utpatti meM saMbaMdhita anubhava hone lagA hai ki vartamAna pU~jIvAdI vyavasthA tathA isa vyaktitva kI nirbalatA athavA saMvedanazIlatA kI bhamikA na para AdhArita rAjanItika va samAja-sAMskRtika saMracanA hI aisI hokara isake vizeSa vikRtijanya samAja-sAMskRtika paryAvaraNa hai, jisameM sAdhAraNataH nirdhana va dhanI vyakti ko bhI nita kI hI viziSTa bhUmikA rahatI hai| AdhArabhUta duzcintA mAnasika kuNThA, virodha, avasAda tathA viSAda se grasta rahane ke lie vivaza rahanA par3atA hai va jisameM rAjanItika anoramidnicombrowordroidroidrowdnoramadiraniranira- 28 admirabiroditonidirdiridwidwidwaaniramidndi
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ - yatIndasUrismAraka grantha - Adhunika sandarbha meM jainadharmabhraSTAcAra, sAmAjika atyAcAra va mAnasika vikAra eka prakAra cikitsA evaM dhyAnayoga se aparihArya hI haiM tathA jisameM mAnava samAja ke adhikAMza bhAga ko, aparihArya rUpa se garIbI, maha~gAI, bhakhamarI bImArI (1) bhAvAtIta dhyAna (Transcendental Meditation) abhAva, mithyA akAla va kAla kI niraMtara kAlI chAyA meM rahane tanAva mukti (Tension-reduction or relaxation) kI ko hI vivaza rahanA par3atA hai| ataH isa saMbaMdha meM yahA~ tarkasaMgata yaha eka aisI mahattvapUrNa vidhi hai, jisake aMtargata vyakti eka rUpa se yaha prazna uThatA hai ki kyA isa AdimakAlika samAja aisI sIdhI paraMtu zithila dhyAnaAsana kI sthiti meM baiThA hotA sAMskRtika vyavasthA kI nijI sampatti jaisI ati jarjara va hai, jisameM saMbaMdhita vyakti ke mana (athavA mastiSka ke ciMtana bhraSTAcArajanya sAmAjika saMsthA ke unmalana, athavA isameM gaMbhIra saMbaMdhI kendroM) para na to kisI prakAra kA bhAra rahatA hai aura na saMzodhana kI AvazyakatA nahIM hai? isa saMbaMdha meM yahA~ yaha bhI tanAvazIla niyaMtraNa hI rahatA hai| vastutaH yaha dhyAna (MeditadekhA jAnA Avazyaka hai ki mAnavasamAja meM mAnava ke mala tion) kI aisI zArIrika va mAnasika sthiti hotI hai, jisameM adhikAroM ke damana va zoSaNa tathA sAmAjika atyAcAra va vyakti kA taMtrikA taMtra vyAvahArikataH zithila tathA niSkriya bhraSTAcAra ke lie rAjanItika stara para sAmAnyavAda va upanivezavAda hI banA rahatA hai, paraMtu isa prakrama meM vaha prAyaH eka maMtra kA kahA~ taka uttaradAyI haiM? apane mana meM kucha uccAraNa va jApa avazya karate rahatA hai| nijI sampatti kI pracIna saMsthA meM vyApaka parivartana isa bhAvAtIta dhyAna kI sthiti ke subaha va zAma ke abhyAsa se eka tanAvagrasta vyakti kucha hI dinoM meM apane kI AvazyakatA-- mAnasika tanAva se mukta hote dekhA jAtA hai| vastuta: bhAvAtIta vastutaH sthAyI mAnasika cikitsA va mAnasika svAsthya dhyAna kI sthiti meM vyakti kI vicAra kI gati, zvAsa kI gati ke lie vartamAna pU~jIvAdI vyavasthA para AdhArita pratyeka rASTra va nAr3I kI gati bhI ekadama zithila par3a jAtI hai| isa sthiti meM ko apanI aitihAsika va rAjanItika pRSThabhUmi meM bhArI parivartana vyakti ko pasInA bhI kama hI AtA hai, jo ki prAyaH zArIrika athavA AmUla parivartana kI AvazyakatA jAna par3atI hai, kyoMki dRSTi se, isa satya kI ora saMketa karatA hai ki vyakti isa vyApaka rUpa se saMsAra meM eka prakAra se mUladuzcintA kI sthiti meM pUrNataH vizrAmadAyaka va zAMtidAyaka mudrA meM hai| vastutaH kuNThAkAraka va vikAsajanya sthiti samAjavAdI vyavasthA vAle bhAvAtIta dhyAna kI aisI sthiti ke niraMtara abhyAsa se eka rASTroM meM prAyaH dekhane ko nahIM miltii| nizcitataH yahA~ isa kathana vyakti apane uttejanazIlatA, AkrAmakatA, virodha, avasAda va kA yaha uddezya kadApi nahIM hai ki vartamAna lokatAMtrika va unmAda Adi bhAvoM se kucha hI samaya pazcAt mukta hote dekhA pU~jIvAdI vyavasthA ke sthAna para samAjavAdI vyavasthA kA aMdhA jAtA hai| anukaraNa kiyA jAe, paraMtu yahA~ yaha samajhanA hai ki pU~jIvAdI tanAvamukti kI isa paddhati ke pratipAdaka maharSi maheza samAjoM kI vartamAna sAmAjika vyavasthA hI aneka mAnasika yogI haiN| Adhunika kAla meM yaha paddhati na kevala bhAratavarSa meM, vyAdhiyoM kI jananI hai, kyoMki isake aMtargata aneka nijI balki videzoM ke aneka bar3e nagaroM jaise laoNsa eMjilsa, kanADA, sampatti va vizeSAdhikAroM jaisI lagabhaga AdikAla kI saMsthAoM sAutha aphrIkA Adi meM bhI adhika upayogI siddha huI hai tathA ko jo ki isa Adhunika yuga meM apanI jarjara avasthA meM pahu~ca isa kAraNa isake pracalana meM nitya vRddhi hotI jA rahI hai| gaI haiM, isa yuga meM unheM sthira rakhanA, sAmAjika nyAya kI dRSTi se kahA~ taka ucita va nyAyasaMgata hai| spaSTataH isameM vyApaka stara / (ii) yoga cikitsA (Yoga Therapy)- mUlarUpa se isa para Amala parivartana kI aitihAsika AvazyakatA hai va isameM cikitsA paddhati ke pratipAdaka maharSi pataJjali hai, jinhoMne vyApaka parivartana lAne se hI mAnava samAja aneka bhraSTa vicAroM, lagabhaga IsA se 400 varSa pUrva isakA sUtrapAta kiyA thaa| isa mithyA vizvAsoM, bhrAmaka lAlasAoM va dUSita tathA vikArajanya / cikitsA-paddhati kI mUla avadhAraNA yaha hai ki jaba taka vyakti prabhAvoM se mukta ho sakatA hai| kA mana va vyavahAra usake paryAvaraNa ke prabhAva ke kAraNa dRSita
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ -yatIndrasUri smAraka grantha hotA rahatA hai, tabhI taka usameM mAnasika vikRti utpanna hote dekhI jAtI hai| isake viparIta yadi eka vyakti apanI svAbhAvika pravRttiyoM ke anukUla va anurUpa hI niraMtara vyavahAra karane kA abhyAsa karatA rahatA hai, taba isase na kevala usakA iSTatama vikAsa hI saMbhava hotA hai, balki vaha vikRtijanya paryAvaraNagata duSprabhAvoM se bhI eka prakAra se mukta rahatA hai| mAnavatAvAdI tathA astiparakavAdI vicAradhArAoM ke anurUpa yaha dArzanika vicAra paddhati bhI, mAnava ke mAnasika svAsthya va vyaktitva vikAsa ke lie usakI kSamatAoM va janmajAta vibhavoM kI svAbhAvika abhivyakti va vikAsa para hI bala detI hai| maharSi pataJjali ne isa sthiti kI prApti ko vyavahArikataH kaThina hI batAyA hai, paraMtu sAtha hI sAtha unakA yaha bhI kahanA hai ki vyakti isa ciramaya sukhada sthiti ko varSoM se niyaMtraNa va abhyAsa (athavA yoga) se avazya prApta kara sakatA hai| isa prakrama meM use apane Apako bAhya paryAvaraNa ke duSprabhAvoM se adhikAMzataH prabhAvita hone se bacAva karane kA satat abhyAsa karanA hotA hai va apane saMvegoM tathA vicAroM kI prakriyAoM para bhI Avazyaka niyaMtraNa sthApita karanA sIkhanA hotA hai| pataJjali yoga - cikitsA ke aMtargata vastutaH vyakti ko yama, niyama, saMyama, prANAyAma, ahiMsA, zuddhatA, saMtoSa, svAdhyAya, dhyAna, Asana, pratyAhAra va samAdhi Adi kA aTUTa abhyAsa karanA hotA hai| aise mAnasika guNoM ke abhyAsa dvArA vyakti na kevala vibhinna zArIrika kriyAoM ko hI Avazyaka rUpa se niyamita kara sakatA hai, balki vaha inase aneka manokAyika vikAroM para niyaMtraNa bhI sthApita kara sakatA hai| kucha vaijJAnika adhyayanoM jaise Vahia 1069 va Naug 1975 ke AdhAra para yoga - cikitsA paddhati se duzcintAgrasta hisTIriyA va manokAyika vikAroM se pIr3ita tathA avasAdI jaisI sthiti se pIr3ita vyaktiyoM ko vizeSa rUpa se lAbha pahu~cate dekhA gayA hai| isa prakAra yoga - cikitsA paddhati kA vyApaka rUpa se zArIrika va mAnasika svAsthya para atyadhika lAbhaprada prabhAva dekhane meM AyA hai| isa kAraNa isakA upayoga bhArata tathA videzoM meM bhI vyApaka rUpa se aneka vidyArthiyoM, zikSakoM va anya sAmAnya vyaktiyoM meM niraMtara bar3hate dekhA jA rahA hai| aina tt Adhunika sandarbha meM jainadharma (iii) mastiSka - vidyut lahara cikitsA (Brain-Wave Therapy) vidyutlaharoM kA pratyakSataH saMbaMdha vyakti ke rakta cApa (Blood Pressure) tathA svAyatta se taMtrikAtaMtra ke kAryoM se rahatA hai tathA vidyut-laharoM ke vibhinna rUpoM. (a, b, y, q) ko unakI vibhinna gatiyoM se pahacAnA jA sakatA hai| isake atirikta, mastiSka kI asAmAnya sthiti meM vidyuta laharoM kA svarUpa usakI sAmAnya sthiti meM bhI saphalatApUrvaka pahacAnA jA sakatA hai| isake lie saMbaMdhita vyakti ko jIva- pratipuSTi prazikSaNa (Bio Feedback training-B.F.T.) kI AvazyakatA hotI hai| isake pazcAt saMbaMdhita vidyut upakaraNa kI sahAyatA se jIva pratipuSTi sUcanA ke AdhAra para eka vyakti apane raktacApa va svAyatta taMtrikA taMtra ke kAryoM ke sAmAnya tathA asAmAnya rUpoM ko samajhakara unameM samaya-samaya para Avazyaka saMzodhana va sudhAra bhI kara sakatA hai| isa prakAra Brain- Wave kI laharoM ko niyamita va saMtulita kiyA jA sakatA hai| yahA~ isa saMbaMdha meM Bio-Feed back Traing (B.F.T.) ko Electronic Yoga bhI kahate haiM, kyoMki isake mAdhyama se aneka manokAyika vikAroM va duzcintA ke tanAvoM ko kama kiyA jA sakatA hai| (2) jala- cikitsA (Hydro-Therapy) - jisa rogI meM dIrghakAlika rUpa se uttejita bane rahane kI rogAtmaka sthiti banI hI rahatI hai, yA phira jisa rogI meM niraMtara zaktihInatA va bhAvazUnyatA tathA dhyAna riktatA kI ghora nirAzAjanaka sthiti banI hI rahatI hai, use jala cikitsA kI anuprayukti se apane rogajanya va kuNThAkAraka lakSaNoM se apekSAkRta zIghra bhAramukta hote dekhA jAtA hai| yA yoM kahA jA sakatA hai ki sAdhAraNataH snAna kA svastha vyakti ke mana para bhI sukhada prabhAva par3ate dekhA jAtA hai, paraMtu jaba eka rogI kA mana ati azAnta va udAsa hotA hai, usa sthiti meM bahate pAnI meM tairane va nahAne se mana para aura bhI adhika prazAntaka va AnandadAyaka prabhAva dekhane meM hai| / kucha samaya ke lie (lagabhaga eka ghaMTe) ThaMDe jala se bhare hue pAnI ke Taba meM svecchA se nahAte rahane kA bhI mAnasika rogI para svAsthyavardhaka va zAMtidAyaka prabhAva rahatA hai| kabhIkabhI eka azAnta rogI ke zarIra ko ThaMDe pAnI ke bar3e tauliye meM kucha samaya ke lie lapeTa dene kA bhI gaharA saMtoSajanaka AtA mtttt{ 30 tt ye tt tt
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ -yatIndrasUri smAraka grantha - Adhunika sandarbha meM netA varma prabhAva rahatA hai| ataH kucha sAdhAraNa mAnasika rogiyoM ke lie AdhAra para susthApita bhI kiyaa| jalacikitsA bhI ati upayogI rahatI hai| vyavahAra cikitsA aura usakA svarUpa-isa cikitsA (v) vyavahAra cikitsA (Behaviour-Therapy)-- vyavahAra paddhati ke samarthakoM ne paraMparAgata manovizleSaNavAdI manazcikitsA cikitsA kA makhya bala saMbaMdhI rogI ke Maladaptive vyavahAra paddhati kA DaTakara virodha kiyA tathA vaijJAnika dRSTi ke saMdarbha meM meM prAyogika AdhAra para sthApita adhigama ke niyamoM dvArA aise isake saMpratyoM ko AtmaniSTha rahasyamayI tathA asatyApanIya anukUlI vyavahAra kI dIkSA AraMbha kI jAtI hai, jisase usakA (Unverifiable) tthhraayaa| Eysenek 1957 ne bhI mAnasika rogiyoM purAnA apAnukUlaka (Maladaptive) vyavahAra vidhivat rUpa se . ke upacAra meM manovizleSaNavAdI upacAra paddhati kI ghora AlocanA niraMtara nirbala par3akara samApta ho jAtA hai tathA usameM navIna kii| vastutaH vyavahAra-cikitsA paddhati ne apanI upacAra paddhati anukUlI (Adaptive) vyavahAra evaM Adata kA rUpa sazakta banatA meM prayogazAlA AdhArita adhigama ke niyamoM ko prayukta kiyA jAtA hai| mAnasika rogoM ke upacAra meM manovaijJAnikoM ne isa tathA kucha sthitiyoM meM prekSaNamUlaka tathA satyApanIya DhaMga se paddhati ke apanAne meM pichale lagabhaga do dazakoM se apanI gaharI apanI upacAra paddhati ke pakSa meM Avazyaka pramANa bhI prastuta ruci dikhAI hai| sAdhAraNataH vyavahAra-cikitsA ko kabhI-kabhI kie| vyavahAra-saMzodhana athavA vyavahAra-upAntaraNa (Behaviour - vyavahAra-cikitsA kA AlocanAtmaka mUlyAMkanaModification) cikitsA bhI kahA jAtA hai| vyavahAravAdI manovijJAnI apanI upacAra-paddhati ko sarala, spaSTa, isa cikitsA paddhati ke aMtargata Clinician kI saiddhAMtika kuzala tathA vaijJAnika kahate haiN| inake anusAra manoroga kA avadhAraNA mUlataH yaha rahatI hai ki eka vizeSa rogI ke vyavahAra kAraNa saMbaMdhita vyakti kA eka doSajanya sIkhA huA vyavahAra kA AdhAra purAnA doSajanya vyavahAra hI hotA hai, jo aba usakI hI hotA hai, jisakA nae DhaMga se sIkhane ke dvArA hI nirmUlana bhI eka kharAba Adata bana cukA hai| ata: aba usake upacAra ke lie kiyA jA sakatA hai| paraMtu manovizleSaNavAdI isa upacAra-paddhati pUrva sthApita una adhigama niyamoM va siddhAMtoM kA sahArA liyA jAnA ko kevala yAMtrika, UparI, akuzala va amAnavIya rUpa se kaThora cAhie, jisase usakI purAnI rogagrasta Adata dhIre-dhIre nirbala hI banAte haiN| isake atirikta, isa upacAra-paddhati dvArA adhika par3akara chUTa jAe tathA upayukta prazikSaNa va punarbalana (re- gaMbhIra rUpa se pIr3ita jaise manastApI (Psychotic) vyakti kA inforcement) dvArA usameM aise navIna vyavahAra va Adata kA navanirmANa upacAra nahIM hone paataa| vastutaH vyavahAra-cikitsA ke poSaka kiyA jAe jise ki usake lie eka prakAra se usakI sAmAjika va roga ke lakSaNoM ko dUra karane meM hI upacAra ke lakSya ko pUrA mAna upacAra kI dRSTi se sAmAnya tathA svastha mAnA jAtA hai| lete haiM, jabaki manovizleSaNavAdI yaha vizvAsapUrNa DhaMga se kahate isa cikitsA-paddhati meM saMbaMdhita rogI ke acetana ke haiM ki jaba taka eka rogI vyakti ke lakSaNoM ke mUla kAraNa ko abhipreraNa (Unconscious Motivation) kI ora dhyAna na dekara - hI nahIM pahacAnA jAtA hai, taba taka usakA ThIka DhaMga se saphala usake pratyakSa spaSTa athavA prekSaNamUlaka (observable) vyavahAra upacAra bhI saMbhava nahIM hotaa| ataH manovizleSaNavAdI dRSTikoNa para hI mukhya bala kendrita rahatA hai| isa upacAra-prakrama ke aMtargata manoroga ke upacAra meM usake roga ke vAstavika kAraNoM ko jAnane ke lie saMbaMdhita vyaktitva ke acetana meM gahare dharAtala Pavlov ke anubaMdhana saMbaMdhI adhigama ke siddhAMta kA bhI sahArA liyA jAtA hai tathA AvazyakatAnusAra Skinner ke naimattika taka pahuMcane kA prayAsa karatA hai| spaSTataH samaya va dhana ke (Operant) anubaMdhana ke adhigama siddhAMta ko bhI anaprayakta Adhaka vyaya ke kAraNa isa upacAra-paddhati kA anuprayoga kevala kiyA jAtA hai| isa upacAra-paddhati ke poSaka J.B.Watson rahe sAmara sImita hI raha jAtA hai, jabaki vyavahAra-cikitsA paddhati kA haiN| unhoMne apane prayogoM ke AdhAra para Experimental Neuro svarUpa prAyaH apane meM bodhagamya va pratyakSa tathA apekSAkRta sis ko sthApita karake bhI dikhAyA tathA usakA upacAra bhI sarala rUpa se vyakti ke vyavahAra ko zIghra hI Avazyaka mor3a pratyakSataH prAyogika AdhAra para athavA prekSaNamalaka tathyoM ke dana ma sakSama h| awardroordabrdwordwondwrirbadmarorisband-iridword-3160Growdriraorditorioniwbrinidioxid6d6dwoard
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ - yatIndrasUri smAraka grantha - Adhunika sandarbha meM jainadharma - bhAratIya manocikitsA : svarUpa evaM paddhati devI yA bhUta ke prakopa ko dUra karAne kI prAcIna yuga se prathA - rahI hai aura isa saMbaMdha meM Azcaryajanaka bAta yaha rahI hai ki isa bhAratavarSa kI prAcIna cikitsA paddhatiyA~ ke ullekha prakAra ke UparI upacAra ke pazcAt saMbaMdhita rogI acchA bhI hotA bhAratIya saMskRti ke cAra mukhya veda-granthoM vizeSataH atharvaveda . huA pAyA gayA hai, bhale hI yahA~ usake acchA hone kA koI aura meM milate haiN| isameM aneka mAnasika vikRtiyoM jaise, unmAda, AdhAra rahA hogaa| jina manorogiyoM para aise upacAra kA koI mUrchA, apasmAra, tIvra bhaya, mAnasapApa va pApabhAvanA Adi kA prabhAva dRSTigocara nahIM hotA thA, unheM prAyaH aneka dhArmika tIrthoM bhI varNana hai| inake atirikta, inameM aneka saMvegAtmaka vikRtiyoM ke darzana se lAbha uThAne kI bAta socI jAtI rahI hai| aisA eka jaise krodha, IrSyA, moha, kAma, zApa va duHsvapna kA bhI ullekha hai| ina mAnasika vyAdhiyoM ke upacAra ke rUpa meM vedoM meM maMtravidyA, prasiddha dhArmika tIrtha sthAna rAjasthAna meM hai, jahA~ para pratidina saikar3oM vyakti Adhunika manovaijJAnika bhASA meM apane mAnasika saMkalpa, Atma saMsUcana, saMvazIkaraNa, AzvAsana, utAraNa, havana, rogoM, viSama jAloM athavA apane sira para bhUta ke car3he hone ke brahma kavaca, maMgalakarma, japa, tapa va vrata Adi para vizeSa bala prakopa yA phira sira para AI huI devI kI kupita dRSTi ke kaSTa ko diyA gayA hai| dUra karane ke uddezya se bAlAjI ke maMdira darzanArtha Ate rahate haiN| veda meM manovikRti kA upacAra-- yahA~ Ane vAle aise vyaktiyoM meM itanA avazya hai ki adhikAMza atharvaveda meM mAnasika vyAdhiyoM se pIDita vyaktiyoM ko| vyakti deza ke grAmINa aMcaloM se hI Ate haiM, paraMtu sAtha hI sAtha bar3e nagaroM se ucca stara ke zikSita vyaktiyoM, mAnavazAstrI roga-mukta karane kI aneka vidhiyoM va paddhatiyoM para bhI ati zodhakartAoM va patrakAroM Adi kI bhI yahA~ saMkhyA kama nahIM vistRta prakAza DAlA gayA hai| eka vyakti ko vyAdhi-mukta rahatI hai| isameM bhale hI unakA dRSTikoNa aise sthAna para Ane kI karane kI ye pramukha vidhiyA~ va paddhatiyA~ isa prakAra rahI haiM, jijJAsA va sAmAnya jAnakArI kama hI rahatI ho, paraMtu ve yahA~ bhUtavidyA, maMtravidyA, prAyazcitta maMtrasiddhi, Atmasiddhi, havana, Ate avazya rahate haiN| anekoM mAnasika vyAdhiyoM se chuTakArA Asana, niyama, japa, tapa, vrata, pUjA, bhaya, prArthanA, prANAyAma, pAne kI manokAmanA se bhI Ate rahate haiM aura unameM se aneka dhyAna, jJAna, AzvAsana, yoga va samAdhi aadi| vyakti yahA~ para pracalita vibhinna upacAra-paddhatiyoM kI vibhinnatAoM prAcIna bhArata meM manovikRtti ke saMbaMdha meM do rUpa kI jaise svayaM natya karane, baMdhanamukta rUpa se bolane, gAne va adhikAMzataH dRSTigocara rahe haiM, jinameM eka rUpa vyAvahArikataH / sira hilAne ke ekadama prabhAvI hone kI bAta kA dAvA bhI karate asAdhya manoroga jaise manovikSipti kA rahA hai, tathA jisakA jisakA dekhe gae haiN| ina saba bhAratIya upacAra-paddhatiyoM meM devI-devatAoM upacAra yA to nahIM rahA hai, yA phira usakA upacAra dIrghakAlIna va nava kI stuti, bhakti, maMtroM kI zakti va bhUta-vidyA kI Alaukika mana dhArmika karmakANDoM kI paridhi ke hI aMtargata rahA hai| adhikAMzataH zitaH zakti meM hI nihita batAyA gayA hai| atharveda meM varNita manovikRti aise rogI vyakti ke ghara ko chor3akara bAhara kahIM cale jAne kI / ke prati ina vibhinna cikitsA-paddhatiyoM kI zakti kA jJAna isa bhI bhI prathA rahI hai| isake atirikta upacAra kA dUsarA rUpa, tathya se patA lagatA hai ki Adhanika pAzcAtya dezoM meM bhI vyAvahArikataH aise sAdhya mAnasika rogoM kA rahA hai, jisake mAnasika svAsthya kI dRSTi se anubhAvAtIta dhyAna (Transcenprati yahI dhArmika bhAvanA rahatI hai ki aise vyakti para kisI bhUta dental Meditation) kI asAdhAraNa zakti ko atyadhika mAnyatA kI chAyA par3a gaI hai, yA phira koI devI usake sira para A gaI hai dI jAne lagI hai aura ina dezoM meM bhI isa prakAra ke dhyAna-kendroM kI saMkhyA meM niraMtara vRddhi hotI jA rahI hai| rahI hai| aisI sthitiyoM meM saMbaMdhita vyakti kA upacAra sira para car3he hue bhUta yA sira para AI huI devI kA kisI prakAra se naitika upacAra (MoralTherapy)-- utAranA hotA hai| isake lie hI sayAnoM (bhUtavidyA meM jAne mAne Pinel, Tuke, Dorothea Dix, Benjamin Rush ke mahAna vyaktiyoM) ko bulAyA jAtA rahA hai, yA phira unake pAsa jAkara prayAsoM se manovikativijJAna ke vikAsa ko atyadhika bala
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ - yatIndrasUri smAraka grantha - Adhunika sandarbha meM jainadharma - milaa| isase hI mAnasika rogiyoM ke prati vyavahAra meM mAnavIya kA sahayoga prApta kiyA aura mAnasika cikitsAlayoM meM aneka upAgama kA prasAra huA aura unake upacAra meM nirdayI va kaThora sudhAra lAne ke lie unakA dhyAna AkarSita kiyaa| vyavahAra ke sthAna para naitika cikitsA (Moral therapy) paddhati sAMkhyadarzana kA manocikitsA kA rUpa--isa darzana ke anusAra, ke mahattva ko samajhA jAne lgaa| mAnasika rogiyoM kI naitika sRSTi kI racanA meM do mUlabhUta tattvoM kA yogadAna rahatA hai, brahma cikitsA kA tarkasaMgata AdhAra aba yaha mAnA jAne lagA hai ki / tathA prkRti| brahma sat va cit hai tathA prakRti mAyA hai| brahma ke mAnasika rogI, vAstava meM, eka prakAra se sAmAnya vyakti hI , rUpa meM puruSa va mAyA ke rUpa meM prakRti ke milana se vyakti kI hote haiM, paraMtu unakA vyaktitva kucha kAraNoM se nibala va hAna racanA hotI hai| hone ke kAraNa Stress, manovaijJAnika va kaThora sAmAjika sthitiyoM meM zIghra hI TUTa jAtA hai va chinna-bhinna ho jAtA hai| ataH ___ brahma kA svarUpa sat va cit hone ke kAraNa sthAyI hai, mAnasika rUpa se aise hatAza va nirAza rogiyoM ke naitika bala ko paraMtu mAyA kA svarUpa asthAyI athavA caMcala hai| isa darzana ke jAgRta va vikasita karane kI adhika manovaijJAnika AvazyakatA anusAra vyakti ke rUpa meM jaba taka brahma, prakRti athavA mAyA - lIna banA rahatA hai, taba taka vyakti duHkhI hI rahatA hai| ataH hotI hai| vyavahArika rUpa meM, naitika cikitsA paddhati ke phalasvarUpa aneka rogiyoM ke jIvana meM camatkArika lAbhaprada vyakti kI duHkha se mukti tabhI saMbhava hai, jaba puruSa kI prakRti athavA mAyA ke lubhAne vAle svarUpa se mukti ho| ata: maharSi parivartana dekhane meM AyA hai| kapila ne, jo ki sAMkhyadarzana ke raciyatA haiM, jJAna ke mAdhyama se mAnasika rogiyoM meM naitika cikitsA ke lAbhakArI prabhAva vyakti ko mAyA ke lubhAne vAle chala va kapaTI tathA kSaNika ko samajhakara isa tarka ke AdhAra para Age calakara sAmAnya kAmanA karanA kahA hai jisase vyaktiyoM ke jIvana meM bhI mAnasika svAsthya abhiyAna kA vaha prakRti (mAyA) ke kAraNa utpanna duHkhoM tathA vikAroM se zubhAraMbha huaa| isake aMtargata manocikitsakoM ne mAnasika svAsthya chuTakArA pA ske| rakSA ke niyamoM kI tarapha jana-sAdhAraNa kA dhyAna kendrita kiyA aura yaha batAne kA prayAsa kiyA ki kisa prakAra eka vyakti kA vyaktitva amAnuSika va krUra vyavahAra se asta- bauddha-darzana ke anusAra saMsAra meM duHkha hai, duHkha kA kAraNa vyasta ho jAtA hai aura jIvana meM kabhI-kabhI atyadhika tathA usakA nivAraNa bhI hai| isa darzana ke mahAna racayitA manovaijJAnika bhaya ke kAraNa vaha manovikRta bhI ho jAtA hai| isa gautama baddha ke anasAra, saMsAra meM daHkha ke mala kAraNa, vyakti dizA meM kAlIphaoNrDa biyarsa kA kArya vizeSataH ullekhanIya va ke svayaM apane rAga, dveSa aura moha haiN| inake prabhAva ke kAraNa, prazaMsanIya hai| jIvana meM vyakti athaka prayAsa karake pada, dhana, sampatti va biyarsa yela vizvavidyAlaya ke eka aise snAtaka the. jinheM pratiSThA kI prApti ke lie nita lAlAyita hI rahatA hai| paraMta svayaM eka mAnasika rogI ke rUpa meM usa samaya ke tIna vibhinna itanA kucha prApta kara lene para bhI jIvana meM prAyaH use zAMti kI mAnasika cikitsAlayoM meM atyadhika krUra va kaThora vyavahAra prApti nahIM hotii| isa darzana ke anusAra, vyakti ke jIvana meM ko. sahanA va bhugatanA par3A, paraMtu phira bhI jaba unheM vahA~ eka sthAyI sukha va zAMti kI sthiti kevala nirvANa (Nirvana) se hI prApta hotI hai, jisakA AdhAra saccI sAdhanA hotI hai| atyadhika sakhada va svastha prabhAva paDA aura ve zIghra hI apane prAcIna bhAratavarSa meM upacAra-paddhatiyoM ke sUkSma va sImita ullekha Apako svastha va sAmAnya anubhava karane lge| bIyarsa ne apane ke sAtha-sAtha yahAM sAMkhya-darzana, yoga-darzana va bauddha-darzana ke mAnasika saMsthAoM ke kucha anubhavoM ke AdhAra para apanI upacAra kA varNana yahA~ kevala sandarbha rUpa meM hI kiyA gayA hai tathA inake prastutIkaraNa kA uddezya yahA~ yaha spaSTa karanA bhI hai 371547 TT A Mind That Found Itselt for sitt 3797 vyaktigata prayAsoM ke dvArA tathA zikSita va vicArazIla vyaktiyoM ki inakA lakSya tathA bala vizeSataH mAnava kA eka ikAI ke rUpa meM hI upacAra para rahA hai| inameM, vyApaka rUpa se, vyakti ke sNrkushaarugaarurururururururuvaarN annanorarushaarugrugaarugaarusaarushaarugaarusaaloo
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ - yatIndrasUrismAraka grantha - Adhunika gandarbha meM jainadharma - jIvana se sambandhita sAmAjika, Arthika va rAjanaitika pakSoM kI saiddhAntika rUpa se aisI samAja vAdI vyavasthA meM eka ora adhika dhyAna nahIM diyA gayA hai| ataH isa saMbaMdha meM yahA~ samAja ke mehanatakaza vyakti tana-mana se apane utpAdana kA Adhunika yuga meM vyakti ke mAnasika svAsthya kI dRSTi se tathA kArya sampanna karate dekhe jAte haiM tathA isa prakrama meM unameM saiddhAntika rUpa se samAjavAdI va Atma-nirbharatA para AdhArita svAbhAvikataH dhIre-dhIre paryApta sAmAjika cetanA va apane samAjavAdI dRSTikoNoM kA kucha saMkSipta ullekha bhI ati tarka sambandhita uttaradAyitva kI bhAvanA bhI vikasita hote dekhI jAtI saMgata tathA nyAyasaMgata jAna par3atA hai| hai, aura isase Age calakara, sambandhita samAja meM eka aisI samAjavAdI upAgama (Socialistic Approach) - sthiti A jAtI hai, jisameM lagabhaga samasta sadasya apane dAyitva samAjavAdI upAgama, samAja ke stara para vyakti ke kalyANa .. ke bhAva ko pUrNarUpa se samajhane lagate haiN| ke mArga kI khoja karatA hai| samAjavAdI dArzinika dRSTikoNa mUlarUpa se, isa dRSTikoNa ke saMsthApaka kArla mArksa haiM vastuta: aisI sAmAjika, Arthika va rAjanaitika vyavasthA para tathA isake mukhya poSaka lenina rahe haiN| spaSTataH isa upAgama ke bala detA hai, jisameM Arthika va rAjanaitika sattA khetihara va kAraNa vizva ke samAjavAdI dezoM meM pichale chaH yA sAta dazakoM meM audyogika majadUroM, kuzala karmacAriyoM va praudyogika vidoM (Tech- apAra Arthika va sAmAjika pragati dekhane meM AyI hai bhale hI, nologists) ke hAthoM meM saMcita va kendrita hotA hai, kyoMki ve hI isa upAgama ko kAryarUpa dene meM prArambha meM kucha kaThinAiyA~ rahI samAja meM utpAdana ke vAstavika strota va sAdhana hai tathA unake hoM. paranta isa samaya isake kucha camatkArI pariNAma samAjavAdI hI mAdhyama se eka samAja va rASTra kI iSTatama Arthika pragati dezoM kI apAra Arthika va sAmAjika pragati meM avazya dekhane sambhava hai aura rAjanaitika sattA ke bhI unake hAthoM meM hone se, ko mila rahe haiM, jinameM kama se kama, vyApaka stara para, jana utpAdana ke mArga meM na kisI zoSaNa kA bhAva hI zramikoM ke mana mana sAdhAraNa bekArI, bhukhamarI, bImArI, sAmAjika atyAcAra va meM rahatA hai aura na unako pU~jIvAdI-vyavasthA meM vyApta audyogika rAjanaitika bhraSTAcAra se avazya mukta rahate dekhane meM A rahe haiN| tAlAbaMdI va kisI anya vighna kAhI bhaya chAyA rahatA hai| Dedubordibordwordswordibriubrobratb-sub-abrdsbudirdito-di-34dutodndirbudiraroraordibedioodiridwarbedibibriudwidwar
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ THERAPY Treatment; application of various treatment . Medical Therapy (Biological therapy) Socio-Cultural Therapy Psychological Therapy Psycho Therapy -Yoga Therapy Directtive Therapy Non-Directive Therapy - Stone Therapy or Client - Centraed Therapy Planet - Therapy Raykee Therapy - Psycho - Surgery or Brain Surgery - Insulin Coma therapy - E.C.T. or Electro Shock Therapy - Drug Therapy -Brain wave therapy - Electro sleep therapy - Vitamine therapy - Hydrotherapy - Rest - therapy - Heat therapy - Color therapy - Massage therapy - Acupressure Therapy - Radio Therapy Expressive Peruasive Repressive Therapies Therapies Existential - Psychoanalysis Therapy Therapy - Hypno - Therapy Humanistic Therapy - Music - Therapy Painting - Therapy Gestalt Therapy Occupational Therapy Behaviour Therapy - Social Participation Therapy - Audio - Visual Therapy Play Therapy - Psychodrama Therapy - Biblio Therapy Rational Therapy derderderderdom Erdmoromeriamordinariansriomsnomsromeroreno 34 ansvararbridmonordmendmerameramareromarinerion for Dombronerdardonsidraus