Book Title: Bramhacharya
Author(s): Narendravijay
Publisher: Z_Yatindrasuri_Diksha_Shatabdi_Smarak_Granth_012036.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211475/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizva meM do prakAra kI vicAradhArAe~ pracalita haiM- bhautika aavaadhyaatmik| mArga bhI do haiM - preyas aura zreyas / pudgala, zarIra, indriya-viSayabhoga poSaNa kA mArga preyas hai, jabaki AtmakalyANa ke lie tyAga - vairAgya kA mArga zreyas haiN| eka bhogapradhAna hai to dUsarA tyAga-pradhAna hai| eka AtmA kA patana karane vAlA hai to dUsarA utthaan| ina donoM ko bhalIbhA~ti samajhakara AtmArthI saMyama kA mArga apanAte haiM, jabaki bhogalolupa viSayakaSAya ke daladala meM pha~sakara saMsAra - samudra meM gote khAte rahate haiN| brahmacarya zabda 'brahma+car' se banA hai| brahma kA artha hai AtmA aura car kA artha hai calanA, ramaNa karanA / ataH brahmacarya kA artha hai AtmA meM ramaNa karanA / zreyomArgI hI AtmA meM ramaNa kara sakatA hai kahA bhI gayA hai zarIra hai to prANa hai| zIla hai to zAna hai| 'navala' AtmA se bAta karovinaya hai to varadAna hai // brahmacarya yadi brahmacarya kA pAlana karanA hai to bAdAma, kAjU khAnA chor3anA par3egA, usake sthAna para tyAga ke meve khAne par3eMge meve khAo tyAga ke, jo cAho aaraam| u ina bhogoM meM kyA rakhA, nakalI Ama bAdAma / / jaina-dharma zuddha sanAtana hone se saMyamamArga kI vizeSa preraNA detA hai| kintu vaha mAtra nivRttipradhAna hI nahIM, apitu usameM pravRtti ko bhI sthAna hai, kintu kisase nivRtta hoM aura kisameM pravRtti kareM, ise spaSTa karate hue kahA gayA hai ege auniyattiNaM ege o pavatteNaM / asaMjame vivatti ca, saMjame ya pavatteNaM // arthAt asaMyama se nivRtti kareM aura saMyama meM pravRtti kreN| saMsAra meM sabhI dharmoM kA sAra saMyama hai, satya hai aura sabhI uttama dharmoM kA samAveza isameM ho jAtA hai| devatA bhI use namaskAra karate haiM, jo saMyama dharma kA pAlana karatA hai| svayaM bhagavAn kahA hai ki ahiMsA, tapa aura saMyama rUpa dharma utkRSTa maMgala hai aura devatA bhI use namaskAra karate haiM jo isa dharma kA pAlana karate haiN| samasta jJAna kA bhI sAra yahI hai| kahA gayA haievaM khu nANiNo sAraM, jaM na hiMsai kiMcaNaM / ahiMsA saMyama ceva, eyAvaMta viyANiyA / / parama pUjya AgamajJAtA sAhityAcArya munirAja zrI devendra vijayajI mahArAja ke ziSya munirAja narendra vijayajI 'navala' jJAnI ke jJAna sIkhane kA sAra yahI hai ki vaha kisI prANI kI hiMsA na kre| ahiMsA kA siddhAnta hI sarvopari hai| yahI vijJAna hai| brahmacarya aura saMyama paryAyavAcI zabda haiN| jo brahmacarya kA pAlana karegA vahI saMyama se raha skegaa| jo saMyama pAlana karegA vahI AtmA ramaNa kara skegaa| saMyama kA artha hai, saMyama saM = acchI taraha se aura yama arthAt mana, vacana, kAyA ke yogoM para niyaMtraNa / arthAt samatApUrvaka yama meM pravRtta honA / jAgrata sAdhaka ko hI muni kahA jAtA hai| pApa-praveza kA kAraNa hI ajAgRti hai, asAvadhAnI hai / vRhatkalpabhASya meM kahA gayA hai 'jAgaraNa NarA NiccaM / ' jo sovata hai vaha khovata hai | jo jAgata hai vaha pAvata hai / / jAgRta sAdhaka ko hI muni kahate haiN| AcArAMga meM bhI ullekha hai"suttA amuNi, muNiNo sayA jaagrNti| " jo sote haiM ve amuni haiM, muni jo sadaiva jAgrata hI rahate haiN| asaMyamI pApabuddhi prANI kA sote rahanA hI acchA hai| apane tana, mana iMdriyoM aura kAmanAoM para vijaya prApta karanA hI saMyama kmle kImtt[11]m Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yatIndra sUri smArakagrantha jaina-sAdhanA evaM AcAra hai| yaha tabhI saMbhava hai, jaba saMyamI sajaga rahe, eka kavi ne kyA hI suMdara kahA hai kA~Te hoM yA phUla, pharka kyA par3atA hai bolo| kuTiyA ho yA mahala, A~kha bhItara kI kholo|| mATI ho yA svarNa, jAganA to bhItara hai| jo bhItara se jagA, , kauna usase bar3hakara hai| Apako jaisA sarpa kA bhaya hai, vaisA pApa kA bhaya hai kyA? ghara meM sarpa kuMDalI mAra kara baiThA ho to nIMda AyegI kyA? kabhI nhiiN| dimAga meM bhaya kA bhUta savAra rhegaa| isI prakAra apane antarkakSa meM vividha pApa rUpI sarpa kuMDalI mArakara baiThe haiN| unheM haTAne kA kabhI vicAra bhI AtA hai kyA? jaise sarpa se Darakara jAgate rahate haiM vaise hI pApa se Dara kara aMdara se jAgrata raheMge to AtmA meM svasthatA, zAMti aura nizcintatA AyegI / moTara DrAyavara ko moTara calAne kA lAyaseMsa tabhI milatA hai, jaba vaha jAgrata, sAvadhAna aura ThIka DhaMga se gAr3I calAne kI parIkSA de detA hai| DrAyavara ko Age pIche dAyeM, bAyeM saba tarapha se dekhanA hotA hai| aise hI hamane yadi apane jIvana kI gAr3I ko pApa kI durghaTanA se kSatigrasta kara diyA to moTara cAlaka kI bhA~ti apanA hI manuSya-jIvana kA lAyaseMsa chIna liyA jAyegA / phira nikaTa bhaviSya meM mokSa dilAne vAlA manuSya - bhava milanA kaThina ho jaayegaa| antarjAgaraNa ke abhAva meM duSpravRtti ho jAtI hai / bhagavAn mahAvIra apane pUrva bhava meM tripRSTha vAsudeva the / uttama kula thA, vAsudeva kA pada thA, para pada kA ahaMkAra aura rAjasattA kA mada unmAda meM le gyaa| ve karNapriya saMgIta ke rasika bne| zayyA pAlaka ko AjJA dI ki jaba mujhe nIMda A jAye to saMgIta baMda karavA denaa| para zayyApAlaka svayaM saMgIta meM itanA bebhAna ho gayA ki use patA hI na rahA ki mahArAja kaba so gaye haiM / sUryodaya taka saMgIta calatA rhaa| jaba mahArAja jAge to zayyApAlaka se pUchA ki saMgIta baMda kyoM nahIM karavAyA? usane nivedana kiyA ki vaha saMgIta meM itanA bebhAna ho gayA thA ki use mahArAja ke nidrAdhIna ho jAne kA dhyAna hI na rahA / mahArAja ko itanA krodha AyA ki zayyApAlaka ke kAnoM meM ubalatA huA zIzA DalavA diyaa| usI karma ke vipAka svarUpa gvAle ne mahAvIra ke kAnoM meM kIleM mArI thiiN| karma kisI ko hIM chor3atA, cAhe vaha tIrthaMkara hI kyoM na ho| karma ko koI zarma nahIM hai| Apa loga vyAvahArika bAtoM meM to jAgrata rahate hai, kintu dharma ke viSaya meM ajAgrata rahate haiN| ghI kharIdate haiM, to sU~gha kara, parIkSA karake lete haiN| eka ghar3A kharIdate haiM to use bajAkara dekha lete haiM, kahIM phUTA na ho| kabhI cakhakara, kabhI sU~ghakara, kabhI bajAkara mAla lete haiM, kintu apane jIvana meM kahIM guNa ke badale avaguNa to guNa kA rUpa lekara praveza nahIM kara rahe haiN| isa bAta kA vicAra nahIM krte| Ajakala bAhara kA prakAza bar3hA hai| aMdara kA vicAra-prakAza maMda ho rahA hai| bharatajI kI bhA~ti jAgRti karanI caahiye| unhoMne to vRddha zrAvakoM ko niyukta kara diyA thA ki antarjAgaraNa kA saMdeza dete raheM / tattvArthasUtra meM kahA gayA hai, 'kaSAya-yoga-nigrahaH saMyamaH / ' arthAt, kaSAya aura mana, vacana, kAyA ke yogoM kA nigraha karanA saMyama hai| jisa pramANa meM nigraha ho usI pramANa meM saMyama hai| gRhastha kA nigraha kama ho jAtA hai ataH vaha alpasaMyamI hai, jo pUrNa nigraha kara lete haiM, ve anuttara saMyamI haiN| dhavalA TIkA meM kahA gayA hai- saMyamanaM saMyamaH / ' arthAt upayoga ko para-padArtho se haTAkara Atmasammukha karanA, apane meM sImita karanA saMyama hai| upayoga meM svasammukhatA - svalInatA hI saMyama hai| samyakjJAna ke AdhAra se svayaM kA svayaM para anuzAsana karanA saMyama hai| 'AtmanaM pratikUlAni pareSAM na smaacret| " jo svayaM kI AtmA ke pratikUla ho aisA vyavahAra dUsaroM ke sAtha nahIM karanA caahiye| aMgrejI meM bhI kahAvata hai Do unto others, as you would have others do unto you. arthAt Apa jaisA vyavahAra anya se cAhate haiM, vaisA hI vyavahAra svayaM bhI anya ke sAtha kreN| saMyama do prakAra kA hai- indriyasaMyama aura manasaMyama / pA~coM iMdriyoM ko vizeSakara sparza iMdriya ko niyaMtraNa meM rakhanA, unheM viSayoM meM na jAne denA iMdriyasaMyama hai| kisI ne kahA hai iMdriyoM ke na ghor3e, viSayoM meM add'eN| jo ar3eM bhI to saMyama ke kor3e pdd'eN| tana ke ratha ko supatha para calAte raheM / 12 Janumtt For Private Personal Use Only Strande Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - yatIndra sUrismArakagrantha - jaina-sAdhanA evaM AcAra siddha arihaMta mana meM ramAte cleN| campAnagara meM eka jinadAsa zrAvaka thaa| vaha ghor3e para saMyata iMdriyA~ jIvana meM sakhazAMti aura asaMyata iMdriyA~ pauSadhazAlA jAtA, pravacana ke bAda ghara AtA, phira dukAna jAtA azAMti kA sRjana karatI haiN| svAmI zaMkarAcArya ne to iMdriyoM ko aura zAma ko ghara lauTa aataa| ghor3A itanA sadha gayA thA ki cora se bar3hakara kahA haiN| cora jisa ghara meM rahatA hai. usameM corI pahalI er3a lagAte hI pauSadhazAlA, dUsarI meM ghara, tIsarI meM dukAna nahIM krtaa| kintu ye iMdriyA~ to AtmA ke Azrita rahakara bhI aura cauthI meM vApasa ghara A jaataa| eka bAra rAta meM cora ne ghoDA AtmA ko hI dhokhA detI hai aura sakha ke sthAna para use daHkhoM meM curAne ke lie khUTe se kholakara usa para savAra hokara er3a lagAI lA paTakatI haiN| ata: iMdriyoM ko sadaiva saMyamita rakhanA caahiye| to vaha pauSadhazAlA aura dUsarI er3a lagAI to ghara A gyaa| phira eDa lagAyI to dukAna calA gyaa| cauthI er3a meM ghara A gyaa| ___mana kA saMyama bar3A duSkara hai, kyoMki mana bar3A caMcala hai| cora ne bahuta prayatna kiyA para ghor3A to pauSadhazAlA, dukAna aura dasa caMcala isa prakAra haiMmano madhukaro megho, mAninI madano mrut| ghara ke hI cakkara kATatA rhaa| Akhira ghor3e ko chor3akara cora mA mado markaTo matsyo, makArA daza cNclaaH|| ko bhAganA pdd'aa| hamArA mana bhI ghor3A hai| ise itanA sAdha leM ki vaha kusaMgati meM jAye nhiiN| mana ko vaza meM karane se saba vaza meM yogI AnaMdaghanajI ne bhI mana ke viSaya meM kahA hai ho jAte haiN| kahA bhI gayA haikunthu jin| manar3o kima hI na baaje| jyoM-jyoM jatana karIne rAkhaM, tyoM-tyoM adhiko bhaaje|| bhASA to saMyata bhalI, saMyata bhalA shriir| rajanI bAsara basatI ujar3a, gayana payAle jaay| jo mana ko vaza meM kare, vahI saMyamI viir|| sA~pa khAyane mukhar3o, thotho, e ukhANo nyaay|| saMyama ke cAra bheda haiM- manasaMyama, vacanasaMyama, kAyasaMyama maiM jANu e liMga napusaMka, sakala marada ne tthele| __ aura upkrnnsNym| manasaMyama batA cuke haiN| dhIjI bAtAM samaratha ke nara, eha ne koI na tthele|| vacanasaMyama kA bhI bar3A mahattva hai| jIbha eka hai para isake arthAta he!, kunthunAtha prabho! mana vaza meM nahI hotA hai| kAma tIna haiN| bolanA, khAnA tathA sparza krnaa| kahIM isakA jitanA yatna karatA hU~ utanA hI adhika bhAgatA hai yaha rAta-dina durupayoga na ho isalie ise 32 dA~toM ke parakoTe meM baMda karake bastI, ujAr3a, AkAza, pAtAla sarvatra jAtA hai| sarpa khAtA hai to / rakhA gayA hai phira bhI jIbha kahatI haibhI usakA mu~ha khAlI hI rahatA hai| vaise hI yaha mana hai| maiM jAnatA hU~ ki mana napuMsaka hai, phira bhI yaha sabhI puruSoM ko harAne vAlA tuma battIsa akelI maiM, tuma meM AU~-jAU~ maiN| hai| anya bAtoM meM puruSa samartha hote haiM, para isako koI parAjita eka bAta jo aisI kaha dUM, battIsI tur3avAU~ maiN|| nahIM kara sktaa| tIna iMca kI jIbha chaha phuTa ke AdamI ko maravAne kI kisI tAMtrika ne eka bhUta ko vaza meM kara liyaa| vaha tAkata rakhatI hai| draupadI ke eka vAkya ne mahAbhArata karavA diyA bhUta niraMtara kAma cAhatA thaa| yadi use kAma na batAye to usa thaa| ataH vANI para saMyama rakhanA atyAvazyaka hai| kahAvata haitaMtravAdI para AkramaNa kara sakatA thaa| use jo bhI kAma 'bolanA na sIkhA to sArA sIkhA gayA dhUla meM kaise bolanA batAyA jAtA vaha kSaNa bhara meM pUrA kara detaa| taba usane bhata se cAhiye? isakA uttara jJAniyoM ne yoM diyA haieka laMbA bA~sa gAr3ane ko khaa| phira bhUta se kahA ki jaba 'satyaM brUyAt, priyaM brUyAt mA brUyAt stympriym|' taka dUsarI AjJA na dU~ taba taka isI para car3ho aura utro| arthAt satya bole, priya bole, kintu jo satya hokara bhI hamArA mana bhI bhUta hai| use niraMtara kucha kAma caahiye| use apriya hai. use na bole| zrAvaka ko vANI ke ATha gaNa dhyAna meM khAlI rakhogo to vaha zaitAna ho jaayegaa| use sadaiva jJAna, dhyAna, svAdhyAya meM lagAye rkheN| alpa Avazyaka mIThA caturA, mayanakArI, bhASA bole| zrAvaka sUtra siddhAMta nyAya se, sarvahitaiSI bhASA bole| Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'zarIramAdyaM khalu dharmasAdhanam' ke anusAra zarIra dharmasAdhana kA mahattvapUrNa nimitta hai| saMyama se zarIra nIroga rahatA hai / DAkTaroM kA mata hai ki adhika khAne se aura adhika viSayabhoga bhogane se adhika loga marate bImArI se kama marate haiN| kAmabhoga hI aneka bImAriyoM kA ghara hai / prAyaH dekhA jAtA hai ki parastrIgAmI aura vezyAgAmI ko jananendriya saMbaMdhI roga laga jAte haiN| zarIra azakta ho jAtA hai, jisase vaha rogoM kA avarodha nahIM kara paataa| yatIndra sUri smArakagrantha jaina-sAdhanA evaM AcAra brahmacarya pAlana ke lie sAtvika alpa AhAra Avazyaka hai| bhagavAn buddha ne bhI kahA hai ki 'eka bAra khAne vAlA mahAtmA, do bAra khAne vAlA buddhimAna aura dina bhara khAne vAlA pazu hai|' brahmacArI kA AhAra kaisA honA cAhiye isa viSaya meM oghaniryukti meM ullekha hai hiyAhArI miyAhArI, appAhArI ya je narA / na te vijjAbhigacchaMti, appANaM te tigicchaMgA / / jo hita mita aura alpa AhAra karanevAle haiM, unheM DAkTara ke pAsa nahIM jAnA par3atA / saMyamI zarIra se bhI puNya kamAtA hai aura nirjarA kA bhI upArjana karatA hai / tulasIdAsajI ne bhI kahA i tulasI kAyA kheta hai, manasA bhayA kisAna / puNya pApa dou bIja hai, buvai so luNe nidAna / / yaha zarIra kheta hai aura mana kisAna hai, isameM brahmacarya, saMmaya yA abrahama kA jaisA puNya-pApa kA bIja boogo vaisA hI phala milegaa| saMyama sAdhana kI vastuoM kaTAsana, cAravalA, mAlA Adi kA saMyama rakheM aura una para mamatva na rakheM ise upakaraNa - saMyama kahate haiN| saMyama-pAlakoM kI dRSTi se bhI saMyama ke cAra bheda haiN| moma jaisA, lAkha jaisA, lakar3I jaisA aura miTTI ke gole jaisA / uttama saMyamI miTTI ke gole ke samAna saMyama meM dRr3ha rahatA hai| kAMdhalA kI eka ghaTanA hai| eka muni vihAra karate hue sUryAsta ke samaya vahA~ phuNce| eka halavAI dukAna baMda karake jA rahA thaa| muni ne use chappara ke nIce rAta meM rahane ke lie pUchA / halavAI ne kahA ki maiM ghara se vApasa Akara AjJA duuNgaa| muni ne kahA- koI bAta nahIM Apa ghara hokara A jAyeM taba taka maiM yahIM khar3A hU~ / halavAI ghara jAkara bhUla gayA aura muni rAta bhara vahIM khar3e rhe| prAtaH muni ko vahA~ khar3A dekhakara halavAI muni ke caraNoM meM gira pdd'aa| muni kI saMyama meM dRr3hatA se kAMdhalA jainiyoM meM prasiddha ho gayA / nirgranthoM kI apekSA se saMyama ke pA~ca bheda haiN| jo mUlaguNa aura uttaraguNa meM paripUrNa na hone para bhI vItarAga-praNIta Agama se kabhI asthira nahIM hote, unheM pulAka saMyamI kahate hai / jo zarIra kI vibhUSA kare, siddhi yaza kIrti cAhe, sukhAkAMkSI ho aura aticAra doSoM se yukta ho vaha bakuza saMyamI hotA hai| iMdriyoM va maMda kaSAya ke vaza meM hokara jo uttaraguNa meM doSa lagAye, viSayabhoga meM ruci rakhe vaha kuzIla saMyamI, jisake rAga - dveSa itane maMda hoM ki zreNI car3hate antarmuhUrta meM kevalI hone vAlA ho, viSayoM se sarvathA mukta aura pUrNa jAgrata ho vaha nirgrantha saMyamI aura jo jANi savvahi jIva jaga jAgA, savvahi viSaya vilAsa virAgA / jo sarva jIvoM kI sarva paryAyoM ko jAnate hoM, jo sarva viSaya - vilAsa se mukta ho cuke hoM, ve sarvajJa snAtaka saMyamI kahalAte haiN| mArga Adi dekhakara pravRtti karane ko prekSya saMyama kahate haiN| azubha ko rokakara zubha meM pravRtti karane ko upekSya saMyama kahate haiN| saMyama meM sahAyaka vastra, pAtra Adi ke atirikta jo anya sabakA tyAga kare, use asahAya saMyama kahate haiM / mArga Adi ko savidhi pUja kara kAma meM le use pramRjya saMyama kahate haiN| hiMsA, jhUTha, corI, abrahma aura parigraha ina pA~coM astravoM kA tyAga, pA~ca iMdriyoM para vijaya, cAra kaSAyoM kA tyAga aura tInoM yogoM kA saMyama (mana, vacana kAyA kA) yoM saMgama ke kula satraha bheda hote hai| nirdoSa saMyama pAlane ke lie kachue kA dRSTAnta bahuta hI upayogI hai| use jaba bhI kucha khatarA lagatA taba vaha turanta apane sabhI aMgoM ko saMkucita kara khola meM chipA letA hai, khatarA Tala jAne para vApasa bAhara nikAla letA hai| isI taraha sAdhaka ko bhI jaba-jaba Avazyaka ho, taba-taba iMdriyoM aura mana ko gupti rUpI khola meM gopita kara lenA cAhiye / matt kama tt 14 katttt tt tt tttttttt For Private Personal Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - yatIndrasUri smAraka grantha - jaina sAdhanA evaM AcAra - saMyama kA kyA phala hai, isake uttara meM uttarAdhyayanasUtra meM vaha isa prakAra ki pahalA ahiMsA aNuvrata lene se niraparAdha kahA gayA hai trasa jIvoM kI hiMsA kA tyAga ho jAtA hai, jisase mAtra sthAvara 'saMjameNa aNaNhayattaM jnnyi|' jIvoM kI 10 pratizata hiMsA kA pApa hI zeSa raha jAtA hai| phira chaThA dizivrata grahaNa karane se usase bhI AdhI mAtra 5 pratizata saMyama se Asrava ke pApa kA nivAraNa hotA hai| saMyama kA kriyA raha jAtI hai| sAtavA~ bhogopabhoga vrata grahaNa karane se pA~ca pAlana kitanA kaThina hai| isa saMbaMdha meM bhI utarAdhyayana meM AyA kI bhI AdhI 2.5 pratizata kriyA raha jAtI hai| anta meM AThavA~ anarthadaNDa vrata grahaNa karane se usase bhI AdhI 1.25 pratizata jahA aggisihAdittA, pAuM hoi sudkkraa| kriyA kA pApAsrava zeSa raha jAtA hai| yoM AMzika vratagrahaNa se tahA dukkara kareuM je, tAruNNe smnnttnnN|| bhI sahaja meM hI mahApApa se nivRtti ho jAtI hai| arthAta jaise pradIpta agnizikhA ko pInA kaThina hai, vaise zramaNasatra meM kahA gayA hai ki binA saMyama ke tapa bhI hI yuvAvasthA meM saMyama kA pAlana kaThina hai| aura bhI kahA gayA nirarthaka hai nANaM carittahInaM, liMgagahaNaM ca dNsnnvihiinnN| bAluvA kavale ceva, NirassAe u sNjme| saMjamahINaM ca tavaM, jo caraI nirattha ya tss|| asi dhArA gamaNa ceva, dukkara cariuM tvo|| arthAt binA cAritra ke jJAna, binA samyagdarzana ke sAdhaarthAt veSa aura binA saMyama ke tapa vyartha hai| saMyama kA mahattva tapa se bAlU reta sama saMyama hota hai svaadhiin| adhika hai| tapa aura saMyama meM saMyama jyeSTha hai| binA saMyama kA samajho isa talavAra dhAra, calanA hota ati ktthin|| tapa tApa hotA hai| zAstrakAra kahate haiM ki tapa vahI zreSTha hai, jo saMyama jIvana rUpI gADI kA breka hai| jaise lAkhoM rupaye ke ahiMsA aura saMyama se yukta ho| mUlya vAlI gAr3I bhI breka ke binA baiThane yogya nahIM hotI, vaise saMyama kA phala dAna se bhI adhika hai| mahAdAnI bhI eka hI jIvana bhI saMyama ke binA bekAra hai| AMzika saMyamI ke samakakSa nahIM ho sktaa| zAstrakAra uttarAdhyayana aMgrejI meM bhI kahAvata hai - sUtra meM kahate haiM"If Money is lost nothing is lost, if health is lost some jo sahassaM sahassANaM, mAse mAse gvNde| thing is lost, but if character is lost everything is lost.' tassAvi saMjamo seo, adittss'kiNcnn|| arthAt dhana gayA to kucha nahIM gayA, svAsthya gayA to kucha arthAtgayA, kintu yadi caritra gayA to saba kucha gyaa| dasa lAkha gAya jo mAsa-mAsa, detA saMyama se ho suunaa| jo bhI mahApuruSa hote haiM ve saba saMyamI aura tyAgI hote haiN| de dAna nahIM kucha bhI para hai, saMyama kA mUlya sadA duunaa| unakA bAhya jIvana kaisA bhI kyoM na ho, para ve antaraMga meM dasa lAkha gAyoM kA dAna pratimAha dene vAlA bhI eka saMyamI hote haiN| saMyama se Asrava kA samudra bhI bUMda jitanA kama saMyamI sAdhu se, jo kucha bhI nahIM detA, zreSTha kyoM hai? kyoMki ho jAtA hai| tyAga-pratyAkhyAna ke binA vizva ke samasta jIva dAnI to kucha jIvoM kA abhayadAna kucha samaya ke lie hI de aura ajIva padArthoM kI kriyA ke pApa-Asrava se sabhI avratI pAtA hai, ve bhI kAlAntara meM kasAI ke pAsa pahu~ca sakate haiM para jIva nirantara bhArI hote rahate haiN| jo sarva saMyamI (sAdhu) hote haiN| sAdhu to sarva jIvoM ko sadaiva ke lie abhayadAna detA hai| ve sarvathA pApa Asrava se nivRtta ho jAte haiM, kintu jo gRhastha saMyama ke lie to devatA aura devendra bhI pazcAttApa karate haiM zrAvaka AMzika saMyamI hote haiM unakI bhI 20 pratizata pApakriyA thA ki unhoMne manuSyabhava pAkara bhI vizeSa zruta nahIM par3hA, adhika meM mAtra 1.25 pratizata pApakriyA zeSa raha jAtI hai| saMyama nahIM pAlA aura vizuddha cAritra kA sparza nahIM kiyaa| Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - yatIndra sUri smArakagrantha - jaina-sAdhanA evaM AcAra bhAvapUrvaka saMyama kI samyaga, ArAdhanA se jIva sarvArthasiddhi se haiM aura na seTha-senApati sukhI haiN| mAtra vItarAgI saMyamI sAdhu hI bhI adhika anuttara sukha ko prApta kara sakatA hai| saMsAra meM jo sukhI haiN| jitanA saMyamI hai| vaha utanA hI sacce sukha ko prApta karatA hai| ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya aura aparigraha Adi sabhI ahiMsA, saMyamapAlana se hI sukha meM uttarottara abhivRddhi hotI hai| bhagavatIsUtra vratoM kA pAlana saMyama se hI saMbhava hai| saMyama nahIM hone se khAneke AdhAra se 'jJAnasaMsAra' graMtha meM kahA gayA hai ki eka mAha ke pIne. calane-phirane meM hiMsA ho sakatI hai| saMyama nahIM hone se saMyama vAlA vANavyantara ke sukha meM, do mAha ke saMyama vAlA icchita vastu ko prApta karane ke lie jhUTha bolA jA sakatA hai| bhavanapati ke sukha meM, tIna mAha ke saMyama vAlA asurakumAra ke saMyama nahIM hone se adhika dhana kamAne ke lobha meM corI kA sukha meM, cAra mAha kA saMyamI graha-nakSatroM ke devoM ke sukha meM, mAla bhI kharIdA jA sakatA hai| saMyama nahIM hone se parastrI se bhoga pA~ca mAha vAlA sUrya-caMdra ke devoM ke sukha meM, chaha mAha vAlA bhogane kI icchA bhI jAgrata ho sakatI hai aura saMyama nahIM hone se saMyamI pahale-dUsare devaloka ke sukha meM yoM uttarottara bar3hate hue icchA para koI aMkaza nahIM rahegA jisase anAvazyaka vastuoM bAraha mAha kA saMyamI anuttara devoM ke sukhoM kA bhI ullaMghana kara kA saMgraha honA asaMbhava hai| ataH dharmapAlana ke lie pahalI zarta detA hai| eka varSa se adhika kA saMyamI sadeha mukti ke sukhoM kA saMyama hai| zarIra ke poSaNa kA vidhAna bhI saMyama ke lie hI hai| anubhava karatA hai| kahA bhI gayA hai saMyama hetu deho, dhArijjaI so kao u tdbhaave| jIvana kA kyA hai patA, kaba taka hai kaba jaay| saMjamamAinimittaM, deha pripaalnn?|| muktinagara pAtheya hita, saMyama sukhada upaay|| saMyama-pAlana ke lie hI zarIra dhAraNa karanA aura usakA bina saMyama milatA nahIM, kabhI mokSa kA dvaar| poSaNa karanA cAhie, kyoMki binA zarIra ke saMyama kA pAlana saMyama bina koI jatana, kare na ber3A paar|| nahIM ho sktaa| isa saMbaMdha meM eka paurANika kathA hai| eka bAra eka mahAtmA ke cAra bhaktoM ne apane-apane duHkha dUra karane ke lie cAra jJAnI kahate haiM ki saMyama se pApI kA bhI uddhAra ho jAtA alaga-alaga varadAna maaNge| pahale ne dhana, dUsare ne rUpavatI strI, tIsare ne putra aura cauthe ne yaza-kIrti kA varadAna maaNgaa| yogI ne dIkSA-saMyama ke prabhAva se, pApI pAvana banatA hai| cAroM ko unakI icchAnusAra vara de diyaa| kucha varSoM bAda cAroM hI sevaka jaga svAmI bana jAtA, marakha jJAnI banatA hai| bhakta vApasa mahAtmA se mile, taba mahAtmA ne pUchA ki aba to vizva meM jitanI bhI sAmAjika, Arthika rAjanaitika, khAdya ve sukhI haiM? isa para pahale ne kahA ki dhana to mila gayA para tA mila gayA para saMbaMdhI, svAsthya saMbaMdhI tathA pradUSaNa saMbaMdhI samasyAe~ hai una mI usakI rakSA meM rAta-dina duHkhI rahatA huuN| dUsare ne kahA ki . sabakA sarala va uttama samAdhAna saMyamavRtti ko apanAnA hai| rUpavatI strI to mila gayI aura usake bhoga se aisA roga laga jyoM-jyoM asaMyama bar3ha rahA hai, tyoM-tyoM janasaMkhyA bar3hatI jA rahI gayA hai ki jInA muzkila ho gayA hai| tIsare ne kahA ki putra to hai aura vizva meM roga bhakhamarI. pradaSaNa evaM yaddha Adi bar3ha rahe haiN| aneka ho gaye haiM para AjJAkArI eka bhI nhiiN| cauthe ne kahA ki janasaMkhyA ko sImita karane ke lie aprAkatika sAdhanoM ke upayoga yazakIrti to khUba phaila rahI hai para IrSyA kI agni se jala rahA ke bajAya brahmacarya kA pAlana hI sarvazreSTha hai| mahAtmA gA~dhI ne bhI hN| taba mahAtmA ne kahA ki sukha bAhya padArthoM meM nahIM hai, sukha to janasaMkhyA para niyaMtraNa ke lie brahmacarya para hI jora diyA hai| AtmA meM hI hai, jo saMyama-pAlana se prApta hotA hai| isalie kahA jaina-saMskRti saMyama pradhAna saMskRti hai| loka kA sAra bhI gayA hai saMyama kahA gayA hainavi suhI devatA devaloe, navi suhI puDhavI piraayaa| navi suhI seTha senAvaiye, egaMta suhI sAhu viiyraagii|| logassaM sAraM dhammo,dhasmaM piya nANa sAriyaM biNti| nANaM saMjama- sAraM saMjamasAraM ca nivvaannN|| na to devatA devaloka meM sukhI haiM, na pRthvIpati rAjA sukhI yudururururuvaarsaadrNgaa guruvaarNdrrsaarshaaNtrvaat Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - yatIndrasUri smArakagrantha- jaina-sAdhanA evaM AcAra - vAstava meM saMyama sukha kA, AtmotthAna kA va kalyANa kA zAzvata mArga hai, jabaki asaMyama daHkha aura patana kA mArga hai| ho saMyama sukhkaarii||1|| zrImad rAmacandra ne to spaSTa kahA hai parama auSadhi saMyama jANo, tIna loka kA sAra pichaanno| dekhakara nava yauvanA, leza na viSaya nidaan| zuddha saMyama hirade meM dhAro, anupama sukha kI khaan| gine kATha kI patalI, vaha bhagavAna smaan|| ho saMyama sukhkaarii||2|| eka bAra eka gRhastha ne eka jJAnI mahAtmA se pUchA, kAma-kaSAya ko tajai hukamAI, niMdA vikathAdi chittkaaii| 'mahAtmAjI! maiM saMsAra ke viSaya-prapaMcoM meM itanA adhika ulajhA tapa saMyama meM lIna sadA hI, dhanya tehano avtaar| hU~ ki mujhe dharma sunane kA avasara hI nahIM miltaa| mujhe koI ho saMyama sukhkaarii||3|| choTI sI aisI bAta batAyeM ki jisase duHkha miTa kara sukha saMyama ke svarUpa aura mAhAtmya ko samajha kara yaha dhyAna bar3hatA rahe aura AtmA kA kalyANa bhI ho jaaye| taba mahAtmA ne meM rakhanA cAhiye ki samyagjJAnadarzana hamAre patha-pradarzaka haiM, jo bahuta socane ke bAda use yaha zloka batAyA saMyama hamAre bAyAbhyantara zatruoM se hamArI rakSA karane vAlA ApadA kathito paMthA, iNdriyaannaamsNymH| hamArA advitIya aMgarakSaka hai| jisa prakAra yuddha meM kavaca yoddhA tajjayo sampadAmArgaH, prathitaH purussottmaiH|| kA rakSaka hotA hai, usI prakAra sAdhaka ke na sirpha bAhya zatruoM arthAt iMdriyoM ko vaza meM karanA, sukha kA mArga tathA unheM ke lie bhI apitu mithyAtva, avrata, kaSAya, pramAda va azubha binA aMkuza ke chor3a denA daHkha kA mArga hai| aMgrejI meM bhI eka yoga Adi mahAprabala Antarika zatruoM se AtmA kI rakSA karane kahAvata hai ki ke lie saMyama uttama amogha kavaca hai| jo bhI ise dhAraNa karegA usake jJAna, darzana, cAritra taparUpI anamola ratna surakSita rheNge| Character is property. A man is known by what he loves friends, places , books, thoughts, good or bad from usakI AtmA karma rUpI prabala zatraoM ko parAjita kara nikaTa these his character is told. bhaviSya meM hI mokSalakSmI prApta kregii| arthAt saMyama hI dhana hai| manuSya kaise mitra rakhatA hai? kaise ananta puNyodaya se tana, mana, vacana aura dhana rUpI cAra sthAnoM para jAtA hai? kaisI pustakeM par3hatA hai? kaise vicAra rakhatA upalabdhiyA~ prApta hotI haiM, para ina cAroM ke pIche cAra cora lage hai, acche yA bure? inhIM se usakA caritra jAnA jA sakatA hai| hue haiN| tana ke pIche vyAdhi, rasanA ke pIche svAda, dhana ke pIche saMyama para eka anupama para yAda A rahA hai| usake kucha aMza prastata haiM- upAdhi aura mana ke pIche tRssnnaa| ina cAroM se bacane kA eka mAtra saMyama sukhakArI, ho jina AjJAnusAra saMyama sukhkaarii| upAya hai smaadhi| yaha samAdhi saMyama se prApta hotI hai| sacamuca, sukhakArI, maMgalakArI, dhanya pAle jo nr-naarii| saMyaya hI jIvana kA sauMdarya hai, mana kA mAdhurya hai aura dharma kA maMgala praveza-dvAra hai, jo isakA pAlana kareMge ve yahA~ bhI aura ho saMyama sukhkaarii| parabhava meM bhI sukha prApta kreNge| karma-maila ko zIghra haTAve, AtmA ke guNa saba prgttaave|