Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnA vikAsamAM prAkRta-pAlibhASAno phALo paMDita becaradAsa mAnavakulamAM paraspara kauTuMbika saMbaMdha je rIte tulanAtmaka parIkSaNa dvArA anubhavAya che te ja rIte bhASAkulamAM paNa evo ja sabaMdha spaSTapaNe che ema have siddha thaI gayuM che. dhAro ke ApaNI sAme judAM judAM dekhAtAM pAMcasAta kuTuMbanAM bhAIbaheno beThelAM che, temanI ekabIjAnI vaparAzanI bhASA judI judI che, temano pozAka, khAnapAna ane bIjI paNa raheNIkaraNI nokhI nokhI che. A upalaka dekhAtA bhedabhAva dvArA ApaNe ema samajI laIe ke e kuTuMbo vacce paraspara koI prakArano saMbaMdha nathI ja to e kharekhara bhUlabhareluM gaNAya. koI tulanAtmaka dRSTi dharAvanAro khaMtIlo abhyAsI e tadana judAM judAM ja dekhAtAM kuTuMbomAM ya temanAmAM rahelI eka maulika samAnatA zodhI batAve ane te maulika samAnatAnA purAvA tarIke ApaNI sAme te kuTuMbomAM vartatI keTalIka temanI ekasarakhI mUla khAsiyato eka pachI eka vINIvINIne tAravI batAve tyAre mAtra upalaka bhedane lIdhe atyAra sudhI e kuTuMbone judAM judAM mAnanArA ApaNe paNa temane eka mAnavA lAgIzuM. - Avo ja nyAya bhASAkuLane paNa barAbara lAgu paDe che. je bhASAono mULa pravAha ja taddana jo che temanA saMbaMdhamAM bhale A nyAya na lAgu thAya; paraMtu jemano pravAha mULamAM ekasarakho che temane vize to jarUra uparanuM dhoraNa baMdha bese evuM che. uparauparathI jotAM bhale te bhASAkuTuMbo tadana judAM judAM paraspara ekabIjA vacce saMbaMdha vinAnAM mAluma paDatAM hoya tema chatAM ya jyAre te bhASAkuTuMbonI aMdara rahelI eka maulika samAnatAne ApaNe jANI zakIe ane tenA purAvA tarIke ApaNI sAme te nokhA nokhA dekhAtA bhASAkulomAM vartatI keTalIka temanI ekasarakhI mUlabhUta anekAneka khAsiyatone ApaNe spaSTapaNe temanA tulanAtmaka parIkSaNa dvArA pUrepUrI khAtarIthI anubhavI zakIe tyAre e bhASAkulo vizeno ApaNe kalpelo upalakiyA bhedano bhrama bhAMge ja bhAMge. prastutamAM prAkRtipAli bhASA vize kahetI vakhate ApaNe temanA mULa sudhI pahoMcI jaIe to ja e hakIkata spaSTapaNe ApaNA dhyAnamAM tatkALa UtarI jaze ke e bhASAe cAluM lokabhASAonA vikAsamAM kevo ane keTalo bhAre phALo Apelo che. AjathI hajAro varasa pahelAM mULa eka AryabhASA hatI. paristhitinAM judAM judAM baLone lIdhe tenI bIjI aneka peTAbhASAo banI gaI. jemake; hITAITa bhASA, TokhAriyana bhASA, saMskRta bhASA, purANI phArasI bhASA, grIka bhASA, leTina bhASA, Airiza bhASA, gothika bhASA, lithuAniana bhASA, purANI slAva bhASA ane Armeniana bhASA. bhASAnAM A nAmo sAMbhaLatAM koIne paNa ema lAgavAno saMbhava nathI ke A badhI bhASAo ekamUlaka vA abhinnapravAhavALI che; tema chatAM ya temanA tulanAtmaka parIkSaNa dvArA ema cokakasa mAlUma paDela che ke bhale te bhASAonA nAmo judAM judAM hoya ane bIjI paNa temAM upalaka judAIbhale dekhAtI hoya; paraMtu temanAmAM eTale te badhI bhASAomAM mULabhUta evI ekasarakhI aneka khAsiyato hovAnAM ghaNAM ghaNAM aMdhANo maLI AvelAM che eTale temane emUlaka mAnyA vinA koIno paNa Tako nathI.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnA vikAsamAM prAkRta-pAlibhASAne phALo emanAmAM je ekasarakhI aneka khAsiyato che te badhI vize to kahevAnuM A sthAna nathI; chatAM temanI pArasparika ekamUlakatAno spaSTa khyAla Ave te sAru temanA keTalAka zabdo A nIce noMdhI batAvuM chuM: saMskRta patiH grIka potir leTina potisa lithuAnIana pataIsa api epi " pinAmi >> bibo bharAmi " phero Armeniyana berema traya: >> , gesa maH domolsa lAva domu pAma poda - thamolsa sumulsa rilAva ghaNuM on radhira ) e-zrosa >> era sa domus dhamaH (saMskRta sivAyanI bIjI bIjI bhASAonA je ekasarakhA zabdo upara darzAvyA che temane huM zuddha rIte ahIM ApaNI gujarAtI lipimAM utArI zakyo nathI ethI ahIM batAvelA zabdo dvArA temanAM zuddha uccAraNa karI zakAya ema nathI.) te te bhASAnAM nAmo prajA uparathI ke deza uparathI pracalita thayelAM che. uttaramAM vasanArAonI bhASAnuM nAma udIcya bhASA, pUrvamAM vasanArAonI bhASAnuM nAma prAcya bhASA, madhyapradezamAM vasanArAonI bhASAnuM nAma dezIya bhASA. e ja rIte magadha dezanI mAgadhI bhASA, zarasena dezanI zaurasenI bhASA, pizAca dezanI pizAcI bhASA, avaMtI dezanI bhASA avaMtijA, surASTranI saurASTrI, mahArASTranI mahArASTrI, vidarbhanI vaidarbha, greIka nAmanI prajAnI ToLInI grIka bhASA, leTinama nAmanA karabAnI leTina bhASA, AryonI IrAnI bhASA, lokomAM pracalita bhASAnuM nAma laukika bhASA. A rIte bhASAnA nAmakaraNanI ghaNI prAcIna prathA che, AmAM kyAMya saMskRta bhASA, prAkRta bhASA ke apabhraMza vA apabhraSTa bhASA AvAM nAma maLatAM nathI. mahAbhASyakAra jevA kaTTara sanAtanI purohite paNa saMskRta nAme bhASAno ullekha karelo nathI. tyAre ahIM e prazna thavo svAbhAvika che ke e nAmo AvyAM zI rIte ? e nAmono uddabhAvaka koNa? Ano uttara atisaMkSepamAM Ama ApI zakAya? thoDA samaya pahelAM ApaNA dezamAM rAjazAhI hatI, teno ane tenI atisaMkucita prakRtino ApaNane anubhava che. je loko mAtra potAnI ja jAtane narI sukhI sukhI jevA vA karavA cAhe che temane potAnA bhAIo tarapha paNa julamagAranI peThe vartavuM paDe che, mATe ja te sukhArthIonI prakRti ati saMkucita banI jAya che. evI rAjazAhI jevI ja Azare betraNa hajAra varasa pahelAM ApaNA dezamAM purohitazAhI cAlatI hatI. mANasa mAtra samAna hakkanA adhikArI che e niyamane nahIM svIkArI teNe potAnI jAtane sauthI uttama kalpI ane bIjI tamAma janatAne purohito mAtrathI UtaratI gaNI, A sAthe te purohitazAhIe ja potAnI bhASAne paNa uttama koTinI mAnI ane bIjI AmajanatAnI bhASAne anuttama koTinI kahI arthAta te prAcIna purohitavikoe potAnI bhASAne saMskRta evuM nAma ApyuM ane janatAnI bhASAne prAkRta athavA apabhraSTa ke apabhraMza nAma ApyuM. evo A saMskRta prAkRta vA apabhraMza nAmonI pAchaLa vartamAnamAM to ghaNA Ave evo itihAsa chupAela che.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya vijyavallabhasUri smAraka graMtha vastusthitie vicAravAmAM Ave te sau koI taTasthane ema cokakhuM ja jaNAze ke amuka bhASA uttama che ane amuka bhASA anuttama che evI kalpanA ja vAhiyAta che vA amuka bhASAne bolanAro varga ziSTa che ane amuka bhASAne bolanAro varga aziSTa che evI kalpanA paNa vaLI vadhAre vAhiyAta che ane mAnavatAnuM devALuM kaDhAvanArI che. koIpaNa bhASAnuM mUlya tenA kharA arthavahanamAM che. je bhASA je lokone mATe barAbara arthavahana karanArI hoya te bhASA temanI daSTie barAbara che eTale "kayAM jAya che" e vAkya jeTaluM arthavAhaka che teTaluM ja barAbara arthavAhaka " jAya che" e vAkya paNa che; mATe e bemAMthI eke vAkayane aziSTa kema kahevAya ? bhASAzAstranI daSTie to amuka eka bhASA ziSTa che ane amuka eka bhASA aziSTa che evI kapanA taddana asaMgata che. e zAstra to dareka bhASAnAM uccAraNa ane tenAM parivartanonAM baLone zodhI kADhI temanI vaccenI sAMkaLa batAvI bhASAnA kramika itihAsanI keDI tarapha ApaNane laI jAya che. e zAstra batAvelI keDIne jotAM ApaNI bhAratIya AryabhASAnA vikAsanI mukhya mukhya rekhAonI bhUmikAo A pramANe cheH bhArata-yuropIya bhASA, bhArata-IrAnI bhASA ane bhAratIya-Arya bhASA. prastutamAM aMtima evI bhAratIya Arya bhASA vize khAsa kahevAnuM che. bhAratIya Arya bhASAnI paNa pradhAnapaNe traNa bhUmikAo che: prAcIna bhAratIya Arya bhASA, madhyayugIna bhAratIya Arya bhASA ane navya bhAratIya Arya bhASA. A traNe bhUmikAone saMskRta, prAkRta ane apabhraMza bhASArUpe paNa samajAvI zakAya. ApaNu Arya bhASAno ItihAsa ghaNo prAcIna che. Avo ane ATalo prAcIna itihAsa bIjI koI bhASAne hoya evuM hajI sudhImAM jaNAyela nathI. je ke mathALAmAM prAkRta ane pAli e be nAmo judAM judAM batAvelAM che; chatAM ya vastusthitie eka prAkRta nAmamAM ja te banne bhASAno samAveza thaI jAya che. prAkRta bhASAo bhAratIya Arya bhASAnA itihAsanI eka agatyanI bhUmikArUpa che. bhagavAna mahAvIra, bhagavAna buddhathI mAMDIne bhAratIya tamAma saMtoe eTale chellA yuganA pUrva bhAratanA sarahapA, kaha5, mahIpA, jayAnaMtapa vagere siddho, dakSiNa bhAratanA jJAnezvara, tukArAma, uttara bhAratanA tulasIdAsa, kabIra, nAnaka, pazcima bhAratanA narasiMha mahetA, AnaMdaghana vagere saMtoe potAnA sAhityanuM mukhya vAhana prAkRta bhASAone banAvela che. ahIM e yAda rAkhavuM jarUrI che ke A prAcIna ane arvAcIna tamAma saMto AmajanatAnA pratinidhisama hatA ane AmajanatAnA sukhadu:khanA samavedI hatA. - prAkatabhASAnuM pradhAna lakSaNa A pramANe ApI zakAya: eka taraphathI prAcInatama bhAratIya Arya bhASA eTale TheTha vedonI bhASA ane bIjI taraphathI vartamAnakALanI bolacAlanI gujarAtI, hindI, marAThI, baMgALI vagere bhASAo. e banne vacce arthAta Adya bhASA ane aMtima bhASAnA svarUponI vacce vartanArA bhAratIya bhASAnA itihAsanI je sAMkaLarUpa avasthA che tene prAkRtanuM nAma ApI zakAya vaDA pradhAna lakSaNuM gaNI zakAya. koI ne koI prakAre prAkRtasvarUpe saMkramaNa pAmyA pachI ja te Adya athavA prAcInatama bhAratIya bhASA. Arya bhASA vA vedonI bhASA vartamAna kALe bolacAlamAM vartatI navIna bhAratIya bhASAnA rUpamAM pariNAma pAmI zake, e eka bhASAzAstrano sunizcita siddhAMta che. evI jAtanAM vividha saMkramaNa vinA A navI aneka Arya bhASAono udbhava kema karIne thAya?
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnA vikAsamAM prAkRta-pAlibhASAno phALe AvAM bhAtabhAtanAM saMkramaNomAM pasAra thatAM prAkRta bhASAo A navI bhASAnA rUpane pAmI che e ja emano bhASAonA vikAsamAM moTAmAM moTo phALo che. bhASAonA kramavikAsanI prakriyA e bhASAzAstrano mULa pAyo che. dhvanionuM vividha prakAranuM saMkramaNa kAMI Akasmika nathI tema aniyamita paNa nathI. e saMkramaNa sarvathA vaijJAnika niyamane vazavartI che ane te amuka amuka niyamone vazavartI hoI ekadama suniyamita che, Ama che mATe ja ApaNuM prAcIna bhASAkuLo ane arvAcIna bhASAkuLo vacce ekasarakhuM sAMga anusaMdhAna sacavAyela che ane ene lIdhe ja bhaugolika paristhitine lIdhe nokhA nokhA paDI gayelA chatAM eka Arya bhASA bolanArA ApaNAmAM eTale tamAma prAMtanA ane tamAma varganA lokomAM evo koI moTo viccheda thaI gayo hoya evuM bhASAvikAsanI dRSTie jarAya jaNAtuM nathI vA parApUrvathI cAlyA AvatA ApaNA sAmAjika pravAhamAM koI moTuM aMtara paDI gayuM hoya ema paNa anubhavAtuM nathI. gaMgAnAM pANI niraMtara badalAyAM karatAM hovA chatAM jema te ekarUpamAM dekhAya che tema ApaNI prAcIna paraMparAo ane arvAcIna paraMparAo niraMtara badalAtI rahI che chatAM temAM saLagasUtratA akhaMDatA abhinnatA satata sAtatya TakI rahelAM che evuM Aje hajAro varasa pachI paNa ApaNe anubhavIe chIe e pratApa bhASAonA saMbaMdhamAM sacavAyelI maulika samAnatAno che emAM leza paNa zaka nathI. AryaprajAo jyAre vijetArUpe bhAratamAM UtarI paDI ane Atara prajAo sAthe saMgharSamAM AvI tyAre AryaprajAnI bhASAone paNa bIjI aneka Atara prajAonI bhASAo sAthe barAbara saMgharSamAM UtaravuM paDeluM ane emAM keTaleka aMze vijaya meLavyA pachI ja Arya bhASA bhAratamAM potAnuM sAMskRtika svarUpa prApta karI zakI. vedonA samayathI mAMDIne brAhmaNagraMthonA samaya sudhInI Arya bhASA potAnA samayanI bIjI bIjI - bhASAo sAthe saMgharSamAM AvatAM chatAM keTalIka mAMDavALa pachI potAnuM svarUpa barAbara TakAvIne vijayI banI mATe ja e bhASAne bhAratIya Arya bhASAnI prathama bhUmikArUpe gaNI zakAya. - ekabIjI prajAothI ataDA rahevuM vA bAhya raMga ke cokakhAIne mithyAbhimAnathI prerAI bIjI bIjI Aryatara prajAo sAthe saMsargamAM na AvavuM e vRtti AryomAM nahatI. jemAM samudramAM aneka nadIo bhaLI jAya che ane samudrarUpa banI jAya che tema AryomAM aneka Atara prajAo evI rIte bhaLI gaI che ke pachI tene ApeMtara kahIne nokhI pADavAnAM eMdhANa ja jANe bhUMsAI gayAM hoya evuM banI gayuM ane Aryono eka navo evo moTo samAja ja banI gayo. Ano artha e thayo ke have koI Atara che ema kaLAvuM ja azakya banI gayuM - Arya anArya te badhA vacce paraspara lohIno saMbaMdha, kAmakAjano gADha saMbaMdha, bhASAono paNa paraspara vinimaya; ene lIdhe ekabIjI bhASAoe AryonI bhASA upara sArI evI asara karI ane e asarane Ayoe barAbara AvakArI paNa kharI, tema AryonI bhASAe Aryatara bhASAo upara paNa sAmI evI ja asara karI. Ama ekabIjI bhASAomAM koIe kazuM ya AbhaDacheTanuM tattva muddala nahIM svIkAreluM, paraMtu dareka bhASAe bIjI bhASAnI asarane AvavA devA potAnAM bAraNAM taddana khullAM rAkhelAM. ' AvI vizALahRdayI paristhitine lIdhe Arya bhASAe Atara bhASAnA hajAro zabdone potAmAM potAnI rIte samAvI lIdhAnA je prAmANika purAvAo bhASAsaMzodhakone maLI AvyA che temAMnA keTalAka A pramANe che:
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ ra4 AcArya vijayavallabhasUri smAraka graMtha bhArata ane bebiloniyA vacce ghaNuM moTuM aMtara che; chatAM jyAre Aryo tyAM, pharatAM pharatAM pahoMcelA tyAre tyAMnAM AjathI Azare traNeka hajAra varasa pahelAnAM saMdhipatramAM tyAMnA Aryatara rAjakartAe potAnA ISTadevanAM je nAmo lakhelAM hatAM te ja nAmo ApaNA AryonAM paNa iSTadevanAM banI gayAM. bebilona saMdhipatramAM vedamAM Ina--da-2 Indra mi-Iti-ta-2 mitra a--na athavA u--vana varuNa na-ansa- tiya nAsaya nAsatya zabda vedamAM yugalarUpa azvino mATe vaparAyela che. bebiloniyA mATe RdamAM maMDaLa 1 sUkta 134 maMtra 1-7 mAM belasthAna zabda Apela che ane biblika prajA mATe vedamAM bhinphagya zabda vaparAyela che. Arya prajA osTrika prajAo sAthe, draviDa prajAo sAthe ane tibeTIcInI prajAo sAthe saMbaMdhamAM AvI tyAre te te prajAnI bhASAnA paNa hajAro zabdo Arya bhASAmAM Arya rIte maLI gayelA zodhI kaDhAyA che. temAMnA ghaNA ja thoDA A che : Arya bhASAmAM bhaLI gayelA Atara zabdo : keTalAka osTrika zabdo : titau eTale cAlaNI osTika uccAraNa Arya uracAraNa rAkA ?" pUnama ponan eTale bANa sinivAlI " caMdranI kaLA jaNAtI kaupeha. kapasa-kapAsa hoya evI amAsa kadalI-keLa nema che aDadhuM mAtaMga 1 ) mAtaMga-hAthI koyala niyorakoI " nArikela-nALiyera kitava jugArI athavA dhUrta vAhatiraMga - vAtiMgaNavAIgaNaaTavI aTavI-jaMgala vaMgaNa kulAla cInAI tibeTI uccAraNa Arya uracAraNa saMkula tAMdula-cokhA eTale ilsaIkha-zeraDI tila ?" khoMga ra ' ) jema koIpaNa cAlu vahetI nadImAM bIjA bIjA pravAho bhaLI tadrupa banI jAya che tema ja ApaNI jIvatI ane janatAmAM phelAyelI Arya bhASAmAM ya AvA hajAro Atara zabdo bhaLI jaI AryarUpa banI jAya e koIpaNa jIvatI bhASA mATe taddana svAbhAvika che. vedomAM, brAhmaNagraMthomAM ane tyAra pachInA mahAbhAratathI mAMDIne atyAra sudhInAM saMskRta sAhityamAM evA Atara zabdone AryarUpe banAvI vagara saMkoce te te RSioe ane kAvyakAra paMDitoe khapamAM lIdhelA che eTaluM ja nahIM, paNa ApaNA kuMbhAra tala gaMgA 1. okTrikamAM mAtaMgano artha moTo hAtha' thAya che. 2. cInAI tibeTImAM khIMgano artha "nadI' thAya che.
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnA vikAsamAM prAkRta-pAlibhASAno phALo 25 AryapravAhamAM evAM keTalAM ya AryaMtara karmakAMDo, praNAlikAo ane paraMparAo AryarUpa pAmI AjalagI cAlatAM AvelAM che, enI paNa koI vicAraka saMzodhaka nA nahIM pADI zake. ApaNAmAM AryaMtara lohI AryarUpa pAmI bhaLeluM che e hakIkata kAMI AjanA zodhakoe ja zodhI kADhela che ema nathI, paraMtu ApaNA maharSi mImAMsAzAstrakAra zakhara ane mahApaMDita kumArilabhaTTa paNa e hakIkatane spaSTapaNe jANatA hatA, tethI e bAbata temaNe potAnA zAbara bhASyamAM tathA tantravAhikamAM noMdha ApelI che. ane tyAM khAsa bhalAmaNa paNa karelI che ke je AyoM e bhASAnA eTale Arya bhASA ane AryaMtara bhASAnA jANakAra haze teo vedonI paraMparAne ane vedonA bhAvane ThIka ThIka samajI zakaze. A rIte samagra mAnavamaitrInA dhyeyane varelI Arya prajA ane tenI Arya bhASA potAnA vikAsamAM AgekUca karI rahI hatI. bhramaNamAM AgaLa te AgaLa vadhatI AyoMnI ToLIo jyAre bhArata-IrAnI Arya bhASAnA sahavAsamAM AvI tyAre e banne bhASAoe vaLI ekabIjAnI chApa paraspara barAbara lagADI dIdhI, te hakIkata paNa Aje vartamAna je avestA sAhitya che te dvArA spaSTa jaNAI Ave che. A nIce evAM keTalAMka nAmo, vibhaktivALAM nAmo ane kriyApado e banne bhASAnAM ApyAM che jethI e banne bhASAono atyaMta nikaTano saMbaMdha sahaja rIte khyAlamAM AvI jaze. bhArata-IrAnI Arya bhASA bhAratIya Arya bhASA esta zreSa vasu-pavitra vohu krUta bhUmI hamA ahura svA ahvA vaccekhIcA uoIkhyA ajhema var amA mat eTale "" 22 3 33 33 vibhaktivALAM nAmo eTale 3 "" "" 23 39 "" "" "" "" temakhyAmahI eTale aratI "" ahI vaedA sakta bhUmi satrA eTale sAthe asura vAstane asya-enuM vibhaktivALAM kriyApado vacobhica-vacano vaDe ubhayebhyaH--yugala mATe svaH-pote ahama huM vayas-ame asmAna-amone mat--mArAthI namiSyAmahe-namIe chIe bharati-bhare che--poSaNa kare che asi-tuM che veda jANyuM
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya vijyavallabhasUri smAraka graMtha - I. sa. pUrve be hajAra varasa karatAM ya vizeSa prAcIna ApaNI bhAratayuropIya Arya bhASAno namUno eka saMskRta arvAcIna vAkya dvArA A rIte banAvI zakAya: harizcandrazya pitA azvasya uparisthitaH gacchanuM pacca vRkAna javAna. A vAkyanuM be hajAra varasa karatAM pahelAMnA samayanuM uccAraNa Ama kalpI zakAya ? jharikandrAsyA patet asvAsyA upari atos gamazvAnsa parpha blAs ghadhAna e ja rIte anvedanA prathama sUktanuM tathA gAyatrI maMtranuM bhArata-IrAnI Arya bhASAmAM je juduM uccAraNa thAya che tene nIce darzAvelo namUno A pramANe batAve cheH - Rda IranI AryabhASA agrima IDe purohitama azcima IjhadaI purajhadhitama yasya devam Rtvijam yaznasya daIvama Rtvizam hotAram ratnadhAtamama haUtAram ratna dhAtamama gAyatrI maMtra IrAnI AryabhASA tat saviturva reNyama tata savitu uvaraIniama bhago devasya dhImahi bhargaka daIvasya dhImadhi dhiyo yo naH pracodayAta dhiyajhu yar nasa pracaudayAta navya bhAratIya bhASAonA vikAsamAM je prAkRta bhASAe ghaNo moTo phALo Apela che te prApta bhASAnuM sauthI prAcInatama rU5 AdimabhAratayuropIya bhASA pachI tenuM bIjuM rUpa bhArata-IrAnI Arya bhASA ane pachI tenI trIjI bhUmikA te bhAratIya Arya bhASA ane A pachI AvI prAkRtanI potAnI bhUmikA. A prAkRtanI uttara bhUmikA tarIke tyAra pachInI madhya yuganI vividha prAkRta, apabhraMza ane bAda vartamAna hiMdI, marAThI, baMgALI, gujarAtI, siMdhI, paMjAbI, uDiyA vagere bhASAo ane temanI judI judI bolIo. have prAkRta bhASAnAM prAdurbhAvaka baLono vicAra karI vartamAna bhAratIya navya bhASAonA vikAsamAM tenA mahatvanA phALA vize paNa jANI laIe. vedone vA bIjAM dharmazAstrone bhaNavAbhaNavavAno adhikAra eka mAtra viprapurohitavargane ja hatI, AmajanatAne temanA saMparkamAM AvatI aTakAvelI hovAthI AmajanatAnAM uccAraNa purohita jevAM na rahe e svAbhAvika che. eka to purohito bhaNelA ane vaLI temano uccAraNa karavAno vizeSa mahAvaro hovAthI teo abhyAsa ane pAThanA baLe jaDabAtoDa uccAraNa paNa karI zakatA tyAre AmajanatAne evo mahAvaro muddala nahIM ane abhyAsake pAThano to moko na ja maLato hovAthI teonI purohitonAM jevAM uccAraNa karavAnI Teva na paDI tema na TakI eTale AmajanatAnAM ane vika-purohitavarganAM uccAraNo vacce pharaka paDI gayela. vipranI bhASAmAM kahIe to te potAnAM uccAraNone saMskRta mAnato ane AmajanatAnAM uccAraNone prAkRta samajato, A uparAMta vedonAM sUkato graMthastha thaI gayAM eTale tenI bhASA vahetI nadInI jevI maTIne nahIM vahetA khAbociyA jevI thaI gaI. A paristhitine lIdhe have te baMdhAI gayelI bhASAno vikAsa thato aTakI paDyo ane AmajanatAnI vahetI jIvatI bhASA to vikasavA mAMDI-bIjI rIte kahIe to jyArathI vedonI bhASA baMdhAI gaI jakaDAI gaI ane vahetI aTakI paDI tyArathI prAcIna samayathI cAlyAM AvatAM AmajanatAnAM prAkRtone prakAzamAM AvavAno ane uttarottara vikAsa pAmavAno avasara maLI gayo.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnA vikAsamAM prAkRta-pAlibhASAne phALo ema kahevAmAM Ave che ke udIcyonAM uccAraNe utkRSTa prakAranAM hatAM arthAta temanAM uccAraNa vedonI bhASAne barAbara maLatAM AvatAM tyAre prAcyonAM uccAraNa vedonI bhASAne mukAbale UtaratAM hatAM ane madhya pradezavALAonAM uccAraNo na uttama tema na UtaratAM, paraMtu madhyamasaranAM hatAM. udIcya prajA eTale vartamAna vAyavya sarahada ane paMjAba prAMtanI vasati. prAyo eTale vartamAna avadha, pUrva saMyukta prAMta ane ghaNe bhAge bihAranI prajA ane gaMgA-yamunAnA pradezamAM vasatA loko te madhya dezIya prajA. Ama A traNe lokasamUhonI bhASA AmajanatAnI bhASA rUpe jhapATAbaMdha vikasavA mAMDI, phelAvA mAMDI ane uttarottara uccAraNonI daSTie vividha parivartano paNa pAmavA lAgI. barAbara A ja TAMNe e samAjamAMthI keTalAka AtmAthI puruSo AmajanatAnA bherurUpe pragaTa thayA. temAM mukhya nAyakarUpe kapila, zrIkRSNa, mahAvIra ane buddhanuM sthAna hatuM. je ToLInA AgevAna mahAvIra ane buddha hatA te ToLIo vaidika karmakAMDarUpa yajJAdikane AdhyAtmika zuddhinuM sAdhana na mAnatI ane tethI te, viprapurohitoe nirmANa karelI koI dhArmika yA sAmAjika vyavasthAne paNa vazavartI nahIM hatI. hiMsApradhAna yajJAdikane dharmarUpe nahIM svIkAranArI A ToLIo kevaLa zabdonAM uracAraNone ja zreyaskara nahIM samajatI tyAre viprapurohito to ema kahyA ja karatA ke eka paNa zabdanuM zuddha uccAraNa ja kalyANakArI nivaDe che. A ToLIone viprapurohitoe kevaLa "vAya" nAma ApeluM. trAtya eTale brAhmaNoe nirmANa karelI saMskArAdika pravRttine nahIM svIkAranArI paraMtu cittazuddhi mATenA vrataniyamone AcaranArI prajA. purohito e ToLIone uttama nahIM samajatA. A ToLIonA agraNI puruSo vedonI bhASAnAM jaDabAtoDa uccAraNone paNa spaSTa rIte bolI batAvavA samartha hatA chatAMya teoe e vaidika uccAraNone bale AmajanatAmAM vyApelAM uccAraNone vizeSa mahattva ApyuM. kemake temano uddeza potAnuM dharmacakra Ama janatA sudhI pahoMcADavAno hato ane ema karIne mAnavatAnA jemanA hako chinavAI gayA hatA tevI Ama janatAne mAnavatAnA sarva hako sudhI laI AvavAnI hatI. AthI karIne atyAra sudhI je AmajanatAnI bhASAne prakarSa nahIM maLelo te prakarSa zrI mahAvIra ane zrIbuddha dvArA vadhAremAM vadhAre maLyo ane A samaya ja prAkRta bhASAnA abhyadayano hato. A samayanuM prAkRta te ja prAkRta-bhASAnI prathama bhUmikA. mahAvIre ane buddhe potAnAM tamAma pravacano samagra magadha, bihAra, baMgALa vagere pradezomAM pharIpharIne lokabhASAmAM ja ApyAM. e banne saMto AmajanatAnA pratinidhirUpa hatA, AmajanatAnA sukhaduHkhamAM pUrI sahAnubhUti rAkhanArA hatA ane teoe AmajanatAnI bhASAne pradhAnasthAne besADI ghaNI moTI pratiSThA ApelI che. jo ke e samayanI graMthastha vaidika bhASAmAM ya AmajanatAnI bhASAmAM je parivartano AvelAM temanAM mULa paDelAM hatAM chatAM temAM te parivartano bIjarUpe ane parimita mAtrAmAM hatAM tyAre AmajanatAnI bhASAne vizeSa pratiSThA ane pracAranAM sthAna maLavAthI temAM te parivartano jhapATAbaMdha vadhavA lAgyAM ane e rIte vividha parivartana pAmatI AmajanatAnI prAkRta bhASA have dezamAM jhapATAbaMdha phelAvA lAgI. Ama potAnI pUrvabhUmikArUpa Adya bhASAthI mAMDIne Arya IrAnI sahita vaidika bhASAno samagra zabdavAraso dharAvatI AmajanatAnI A prAkata bhASAe je prakAranAM parivartano svIkAryo ane e ja parivartano tenI madhya yuganI prAtanA vikAsamAM, tathA vividha apabhraMzonA vikAsamAM ane cheka chelle bhAratIya nevya bhASA hiMdI, marAThI, gujarAtI, baMgALI vagere bhASAonA vikAsamAM moTo mahattvano bhAga bhajavanArAM nivaDyAM ane navI bhASAonI bolIonA-nokhI nokhI aneka bolIonA--paNa uttarottara vikAsanAM kAraNarU5 banyAM te tamAma parivartano vize paNa thoDuM vicArIeH
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya vijyavallabhasUri smAraka graMtha saMyukta vyaMjano jyAM zabdanI aMdara hatAM vA AdimAM hatAM temAM je pheraphAra thayo te A pramANe che: hasta ne badale hatha pachI have karNa ne badale kaNa pachI kAna akSi ne badale akhi pachI AMkha athavA achi pachI AMcha makSikA ne badale makikhaA pachI mAkha athavA machiA pachI mArA kSetra ne badale kheta pachI khetara athavA chetta pachI zetara kSIra ne badale khIra pachI khIra athavA chIra pachI hIra kukSi ne badale kukikha pachI kUkha ke kendra gavAkSa ne badale gavakakha pachI gokha prastarane badale patthara pachI paththara athavA pAthara puSkara ne badale pukhara pachI pokhara athavA pukura satya ne badale sacca pachI sAca ke sAcuM kArya ne badale kajaja pachI kAja-kAraja vRzcika ne badale viMchiA pachI vIMchI athavA vINa ane badale ajaja pachI Aje zasyAne badale seksa pachI seja maryAdA ne badale majajAyA pachI mAjA upAdhyAya ne badale uvajajhAya pachI ojhA saMdhyA ne badale saMjhA pachI sAMja vartI ne badale vaTTI pachI vATa garta ne badale gaDu pachI khADo nimna ne badale niNa pachI tenuM-nAnuM saMjJA ne badale saMNa pachI sAna stabha ne badale thaMbha pachI thAMbhalo athavA caMbA ke khaMbhA paryastikA ne badale 5lasthiA pachI palAMThI rasthAna ne badale thINu pachI thINuM muSTi ne badale muri pachI mUThI daSTa ne badale di6 pachI dITho kamala ne badale kuMpala pachI kuMpaLa jillA ne badale jiLyA pachI jIbha kRSNane badale kaNaha pachI kAna snAna ne badale hANa pachI nANuM Adarza ne badale Ayarisa pachI ariso ke Araso guhya ne badale gujha pachI gUMje
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnA vikAsamAM prAkRta-pAlibhASAne phALo 29 have keTalAMka asaMyuktavyaMjanonAM parivartano : rAjana -- rAja athavA lAja athavA rAya nagara -- yara - pachI nara nayana - nayaNa - pachI neNa megha -meha - pachI me kathA - kaha- pachI kahevuM rekhA - leha - pachI lIhA- lI badhira - bahira - pachI bahero zobhAmata - sohAmaNa - pachI sohAmaNuM ghaTa - ghaDa- pachI ghaDo pATha - pADha - 5chI pADo guDa - gula - pachI goLa taDAga - talAya - pachI taLAva athavA tAlAva vacana - vaNuM - pachI veNa dIpa-dIva - pachI dIvo bhaginIpati-bahiNIvaI- pachI banevI athavA banahoI daza - dasa - pachI dasa zabda - sad - pachI sAda siMha - siMgha athavA saha-pachI saMga athavA saMgha athavA sI svaronAM parivartano A pramANe cheH , , e ane auno prayoga ja nikaLI javA pAmyo che. R ne badale a-- dhRta - ghaya - pachI ghI kRta - karia- pachI karyuM , , ri- Rddhi - riddhi - pachI rAdha , , I- pRSTi - piTTi - pachI pITha , , u - vRddha - vu - pachI bUTo pitRgRha - pihira - pachI pIhara ke pIyara mAtRgRha - mAuDara - pachI mAya. e ne badale e ane aI- zelane badale saIla athavA sela. airAvaNa - aIrAvaNuM - pachI aIrAvaNa o ne badale o ane a9 - kauzAmbI-- kausaMbI - kosaMbI - kosaMbI - kosama dhavana - jebraNa- jobana
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 AcArya vijayavallabhasUri smAraka graMtha A rIte vyaMjano ane ravaronAM uccAraNonAM bIjAM paNa ghaNAM ghaNAM parivartano AvavA pAmyAM che. madhyayuganI prAkRtonAM paNa AvAM ja parivartano dekhAya che tyAre apabhraMzamAM vaLI AthI vadhAre bIje vividha prakAranAM parivartano che. Ama parivartana pAmatI prAkRta bhASA ane pAli bhASAe vartamAnakALanI navya bhASAo hiMdI, gujarAtI vagere ane tenI judI judI prAMtika bolIomAM ghaNuM moTo phALo Apela che, te uparanAM thoDAM udAharaNothI paNa spaSTa thaI jAya che. saMskRta bhASA prAkRtamAM saMkramyA vinA A navya bhASAonA prAkaTayamAM sIdhuM nimitta nathI thaI zakatI arthAta ApaNI bhAratIya pracalita tamAma Arya bhASAo ane bolIonuM pradhAna nimitta prAkRta ane pAli bhASA che; paraMtu saMskRta nathI ja e yAda rAkhavAnuM che. A lekha mATe nIcenA graMthono khAsa upayoga karelo che: 1. bhAratIya Arya bhASA ane hiMdI bhASA - Do. sunItikumAra ceTarajI (gujarAta vidyAsabhA) 2. RtaMbharA - DaoN. sunItikumAra ceTarajI 3. rAjasthAnI bhASA - " 4. prAkRta bhASA - Do. prabodha becaradAsa paMDita 5. khoradehaavestA - kAMgA 6. bhASAvijJAna - maMgaLadeva zAstrI 7. azokanA lekho-ojhA r vi