Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya yoga paramparA meM jaina AcAryoM ke yogadAna kA mUlyAMkana ( yoga kA prAsthAnika mUlya) - DaoN. brahmamitra avasthI nidezaka - svAmI kezavAnanda yoga saMsthAna 8/3 rUpanagara, dillI 110007 232 yogavidyA eka vyAvahArika vidyA hai, sAdhanA kI vidyA hai, jisake dvArA apane meM antanihita annamaya, manomaya, prANamaya aura Anandamaya kozoM meM anAdi kAla se antarnihita zaktiyoM ko jAgRta karake jIvana kI alpatAoM ko aura usake kAraNa prApta pIr3AoM ko dUra karane kA prayatna kiyA jAtA hai aura usake phalasvarUpa AdhyAtmika, Adhidaivika aura Adhibhautika ina trividha duHkhoM kI Atyantika nivRtti rUpa mokSa ko, kaivalyabhAva ko prApta kiyA jAtA hai / isa sAdhanA meM trividha tApa kI Atyantika nivRtti rUpa mokSa kI prApti jahA~ sAdhanA rUpI yAtrA kA carama lakSya hai, antima par3Ava hai, vahIM zArIrika aura mAnasika nirbalatAoM kI nivRtti, vyAdhi evaM jarA kI nivRtti Adi prArambhika aura madhyavatIM par3Ava hai / jisa prakAra kisI mandira athavA bhavana ke madhya meM baiThe hue dasapandraha-bIsa yA sau-do sau - cAra sau athavA hajAra vyakti kramazaH apane sthAna se uThakara dvAra kI laghu yAtrA ke lie athavA kisI anya mandira bhavana athavA tIrtha nadI parvata Adi kI dIrgha yAtrA ke lie prastuta hoM, to pratyeka vyakti ke caraNa cinha pRthak-pRthak hI hoMge, bhale hI pratyeka vyakti ne apanI yAtrA kisI eka niyata sthala para khar3e hokara hI kyoM na prArambha kI ho / caraNa cinhoM kI yaha bhinnatA Akasmika nahIM, balki anivArya hai / isake lie bhinnatA ko dUra karane ke lie cAhe jitanA prayatna kiyA jAe bhinnatA avazya hI rahegI / hAM isa bhinnatA ko dUra karane hetu prayatna karane para skhalana ho sakatA hai, gati to manda hogI aura caraNa cinha kI bhinnatA kI nivRtti ke hI lakSya bana jAne se mUla lakSya ke bhI tirohita hone kI sambhAvanA ho sakatI hai / ThIka isI prakAra vividha tApoM se santapta sAdhaka kI sAdhanA yAtrA meM bhI lakSya eka rahane para bhI sAdhanA kI vidhi meM, prakriyA meM kucha na kucha antara kA honA atyanta svAbhAvika hI hai / sAdhaka kI zArIrika aura mAnasika sthiti, usakI taiyArI, bauddhika stara, pUrvatana saMskAra, vAtAvaraNa Adi aise aneka hetu haiM, jinake kAraNa sAdhanA kI vidhi meM antara ho sakatA hai kaI bAra uddezya bheda arthAt carama lakSya meM antara bhI sAdhanA ke mArga meM kucha yA bahuta antara lA sakatA hai / kahane kA tAtparya yaha hai ki jIvana kI pUrNatA ke uddezya se kI jAne vAlI sAdhanA paddhatiyA~ aneka ho sakatI haiM, vyakti Adi ke bheda se ananta ho sakatI haiM yadi yaha kahA jAe to anucita na hogA / aura padakrama meM antara rahane para bhI sabhI eka abhISTa para nissandeha pahu~cate haiM / tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ E / svayaM svIkRta isI prakAra sAdhanA krama meM antara hote hue bhI krama meM lakSya aura sAdhaka kI yogyatA ke AdhAra yadi usake lakSya ke rUpa meM citta kI ekAgratA kendra para kucha parivartana bhI hue haiN| haThayoga aura nAtha meM vidyamAna hai, AdhyAtmika lakSya vidyamAna hai, duHkha siddhoM kI sAdhanA paddhati kI pratiSThA athavA pracalana kI Atyantika nivRtti kA prayojana vidyamAna hai, to isa sahaja parivartana ke pramANa haiN| use yoga sAdhanA kahA jAnA cAhie aura yoga sAdhanA ina parivartanoM ke prasaMga meM yaha dhyAna rakhane kahA bhI jAtA hai / isake atirikta vartamAna meM usa vAlA tathya hai ki deza vizeSa kI sImAe~ athavA 4G sAdhanA ko, usa kriyA vidhi ko bhI 'yoga' athavA dharma vizeSa kA isa para koI prabhAva nahIM rahA hai| 'yogA' kahA jA rahA hai jisakA kucha sambandha pataM- isIlie bhAratIya sAdhanA paddhati, nepAlI sAdhanA IV jali ke aSTAMga yoga se hai| Ajakala dillI, niyAti prAdoM ko athavA jaita yoga. bauddha yoga 65 bambaI, nyUyArka, landana jaise bar3e zaharoM meM zarIra ko brAhmaNa yA vaidika yoga Adi bhedabodhaka zabdoM ke yU sundara charaharA banAe rakhane ke lie kucha kendra prayoga ko bahuta gambhIratA se nahIM lenA cAhie / (vyAvasAyika kendra) khule mileMge aura unake nAma isa prakAra ke zabdoM ke prayogoM kA kevala itanA hI Adi dekhane ko sahaja hI mila jaaeNge| ina artha hai ki kisI kSetra vizeSa meM adhika pracalita kendroM ke sAtha yoga athavA yogA zabda jur3A huA hai, sAdhanA vidhi, athavA jaina aura bauddha sampradAya ke aura sAmAnya janatA vahA~ kI sAdhanA vidhi (kriyA madhya pratiSThita AcAryoM ke dvArA svayaM svIkRta vidhi) ko yoga (yogA) kahatI bhI hai, kintu unheM athavA unake dvArA likhita sAhitya meM mukhyatayA hama yoga kI sImA meM rakhanA nahIM caaheNge| kyoMki vaNita sAdhanA vidhi ke kucha viziSTa ttv| ve Upara dI gayI yoga kI mUla paribhASA ke andara sAdhanA ke prasaMga meM isa tathya kA ullekha maiM nahIM aate| niHsaMkoca karanA cAhU~gA ki sAdhanA se sambandhita ___ yoga sAdhanA kI aneka vidhiyA~ yogasatrakAra dArzanika cintana ke sandarbha meM jaina AcAryoM dvArA pataJjali ke samaya meM bhI pracalita thIM isakA saMketa likhita granthoM meM bhale hI pataJjali aura vyAsa ke samAna dArzanika gambhIratA na ho, siddha paramparA ke hameM pataJjali ke yoga sUtra meM hI milatA hai| usake __AcAryoM kI tulanA meM dRr3hatA aura spaSTatA kucha || anusAra vairAgyapUrvaka cittavRttinirodha hetu abhyAsa, artha bhAvanA pUrvaka praNava mantra japarUpa kama ho kintu kaSTasahiSNatArUpa tapazcaryA ke sambandha meM jitanI dRr3hatA, niyamoM meM spaSTatA jaina Izvara praNidhAna, prANoM kI pracchardana evaM vidhAraNa rUpa viziSTa kriyA prANAyAma, indriyoM ke kisI santoM ke sAdhanA krama meM athavA jaina AcAryoM dvArA viSaya ko AdhAra banAkara vahA~ citta kI pUrNa nirdhArita AcAra niyamoM meM milatI hai, anyatra sthiratA kA prayAsa, pUrNa vairAgya, asmitA mAtra meM milatA hai citta kI sthiratA kA prayAsa, svapna nidrA athavA jaina AcAryoM meM mukhyataH hemacandra evaM haribhadra jJAna ko Azraya banAkara citta kI sthiratA kA sUri ina do AcAryoM ne yogazAstra ke sambandha meM prayAsa athavA kisI bhI apane abhimata deva Adi apanI lekhanI calAI hai / inakI racanAoM meM hemakA dhyAna bhinna-bhinna paramparAoM meM cittavRtti- candrakRta yogazAstra evaM haribhadrasUrikRta yogadRSTinirodha ke upAya ke rUpa meM svIkRta rahe haiN| uttara samuccaya, yogabindu, yogazataka aura yogavizikA kAla meM bhI sAdhanA kI paddhatiyoM meM yathAvazyaka grantha prasiddha haiM / inameM se antima do arthAt hariprayoga hote rahe haiM aura usake phalasvarUpa sAdhanA bhadrasUrikRta yogazataka aura yogaviMzikA ardha VUCRyv 0 tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana sAdhvIratna kusumavatI abhinandana granthaON : For Private Personal use only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ Sata mAgadhI prAkRta meM haiM zeSa tIna grantha arthAt hema- sAdhanA ke prasaMga meM sAdhaka kI dvitIya avasthA / candrakRta yogazAstra evaM haribhadrasUrikRta yogadRSTi- vaha hotI hai, ki vaha sAdhanA meM zraddhApUrvaka pravRtta samuccaya evaM yogabindu saMskRta bhASA meM nibaddha haiN| hI nahIM hotA balki rakhalana se, vicalana se, sura ina donoM hI AcAryoM ne sAdhanA patha ke rUpa kSita rahatA hai, usakA samasta vyavahAra, usakA meM maharSi patanjali dvArA pravartita aSTAMga ko hI samasta AcAra, usakI samasta sAdhanA zAstroM ke prAya : svIkAra karate hue usakA vivaraNa diyA hai anukUla, gurujanoM dvArA pradarzita mArga ke anukUla athavA usake prabhAva kI phala kI carcA karake usa calatI rahatI hai| sAdhaka kI isa avasthA kA nAma aSTAMga yoga sAdhanA kI ora jana sAmAnya ko zAstrayoga hai| isa avasthA meM pramAda kA pUrNa pravRtta karane kA prayatna kiyA hai / AcArya hemacandra abhAva rahatA hai| sAdhanA kI tRtIya avasthA meM ke yogazAstra meM aSTAMga yoga ko hI avikala sAdhaka sabhI prakAra kI vighna bAdhAoM se hI pUrNataH svIkAra kiyA gayA hai, jabaki haribhadrasUri ke ardha- surakSita nahIM hotA, balki vaha siddhAvasthA ke nikaTa mAgadhI prAkRta meM nibaddha yogazataka aura yoga- pahu~ca jAtA hai / use dharma kA, Atmatatva kA sAkSAvizikA meM sAdhanA evaM tapazcaryA ke prasaMga meM kAra ho cukA hotA hai| zAstra pratipAdita rahasya sAmAnya zrAvakoM gRhasthoM athavA navadIkSita muniyoM use AtmasAt ho cuke hote haiM, prAtibha jJAna, jise ke lie atyanta saMkSepa meM sAdhanA sambandhI niyamoM pataJjali ke yoga sUtra meM viyekakhyAti kahA gayA kA athavA sAdhanA vidhi kA nibandhana huA hai| hai, use prakaTa ho cukA hotA hai, yaha prAtibhajJAna yogabindu meM bhI jaisA ki nAma se hI spaSTa hai, tatvajJAna kahA jA sakatA hai, jo nizcaya hI zruta saMskRta bhASA meM jaina sAdhakoM ke lie apekSita tapa- jJAna arthAta vividha zAstroM meM varNita viSayoM ke | zcaryA aura sAdhanA ke patha kA saMkSipta paricaya jJAna se aura anamAna Adi pramANoM se prApta jJAna prastuta huA hai| haribhadra sUri kA yogaviSayaka se kahIM utkRSTa hotA hai / isa prakAra vaha sarvavazyI pradhAna grantha yogadRSTisamuccaya hai| yahA~ bhI jaisA hotA hai, sAtha hI usameM ananta sAmarthya bhI hotA ki grantha ke nAma se hI saMketa mila jAtA hai, yoga hai, jisake phalasvarUpa usameM kisI prakAra ke pramAda sAdhanA ke patha kA nahIM balki usakI pRSThabhUmi meM kI sambhAvanA nahIM rhtii| haribhadra sUri ne isa | AdhAra ke rUpa meM vidyamAna yoga dRSTiyoM kA varNana tatIya avasthA kA varNana karake ise sAmarthya yoga haA hai| sAtha hI yoga sAdhanA kI cAra sthitiyoM saMjJA pradAna kI hai| kA bhI atyanta prazasta vivaraNa kiyA gayA hai| yoga-sAdhanA kI sarvocca avasthA vaha hai aba sAdhanA kI prathama avasthA vaha hotI hai jaba na kevala yogI kA granthi bhedana ho cukA rahatA hai sAdhaka zAstroM athavA usase sambaddha kucha granthoM ko balki usase ahaMtA mamatA Adi samasta bhAvoM kA par3hakara athavA vidvAna gurujanoM athavA AcAryoM, upazama ho gayA hai / usameM na rAga hai na dveSa, na muniyoM ke mukha se yoga sAdhanA kI mahimA ko kartRtva kI bhAvanA haiM na phala kI kAmanA, usakI jAnakara usake lie (yoga sAdhanA ke lie) saMkalpa samasta AsaktiyA~ pUrNatayA vilIna ho cukI haiN| letA hai, usake anusAra (AcaraNa ke lie) vyavahAra samasta saMkalpoM kA vilaya ho cakA hai| aura usane ke lie prayatnapUrvaka pravRtta bhI hotA hai kintu madhya- sarva saMnyAsamayatA kI sthiti prApta kara lo hai, madhya meM pramAda asaMlagnatA nahIM raha pAtI, kabhI-kabhI isa prakAra vaha jIvanmukta ho cukA hai / yahI sAdhanA meM vighna ho jAtA hai, sAdhanA bAdhita ho avasthA sAdhanA kI pUrNAvasthA hai, mokSa kI avasthA jAtI hai / haribhadra sUri ne sAdhaka kI isa avasthA hai ataH ise sAdhanA kI avasthA kahane ke sthAna para ko icchA yoga ke nAma diyA hai / / siddhAvasthA kahanA adhika ucita hai| yoga kI isa 234 tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana C . sAdhvIratna kasamavatI abhinandana grantha Foamivate-cinersonaliso-Only
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrNAvasthA kA AcArya haribhadrasUri ne ayoga nAma diyA hai / " ayoga kA artha hai sarvatobhAvena nirliptatA kI sthiti, jise zrImadbhagavad gItA meM sthita prajJatA kI sthiti kahA gayA hai duHkheSvanudvignamanAH sukheSu vigataspRhaH / vItarAgabhaya krodhaH sthitadhIH munirucyate || yaH sarvatrAnabhisnehaH tattatprApya zubhAzubham / nAbhinandati na dva eSTi tasya prajJA pratiSThitA / 7 AcArya haribhadrasUri ne yoga kI uparyukta avasthAoM kA varNana sAdhanA kI sthiti kA mUlyAM kana karane ke lie AtmaparIkSA ke uddezya se kiyA hai jisase sAdhanA ke mArga meM sAdhaka apanI sthiti kI pUrNa jAnakArI rakhate hue deza aura kAla ko dhyAna meM rakhakara apanI sAdhanA ko aura sudRr3ha kara sake, gati de sake / sAtha hI usake mArga darzaka guru bhI usakI avasthA kA mUlyAMkana karate hue use apekSita saMrakSaNa aura mArga darzana pradAna kara sakeM / isa dRSTi se ina avasthAoM kA varNana atyanta mahatvapUrNa to hai hI, pataJjali ke sUtroM meM athavA unake bhASya athavA vRttiyoM meM athavA siddha sampradAya ke AcArya gorakSanAtha Adi ke yoga bIja, yoga zikhA, amanaska yoga, yoga kuNDalI Adi graMthoM meM bhI inakI carcA na hone se atyanta maulika bhI hai / sAdhanA ke krama meM sAdhaka kI mAnasika avasthAeM bhI sAdhanA ke mUlyAMkana ke lie, sAdhaka kI dRSTi se sAdhanA mArga kI anukUlatA pratikUlatA kA mUlyAMkana karane kI dRSTi apanA vizeSa mahatva rakhatI haiM / smaraNIya hai ki sAdhanA ke krama meM sAdhaka kI manaHsthiti kA sarvAdhika mahatva hai / | manaHsthiti hI sAdhaka ko sAdhanA meM pravRtti detI hai aura pravRtta rakhatI hai / pUrNa citta vRttinirodha rUpa samAdhi kI sthiti bhI mana kI hI avasthA vizeSa | hai | manaHsthiti ke kAraNa hI loka kI koI ghaTanA kisI vyakti ko sukha pradAna karatI hai to kisI tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana ko vahI ghaTanA duHkha aura pIr3A pradAna karatI hai / pataMjali ke bhASyakara vyAsa dvArA nirdiSTa kSipta, mUr3ha vikSipta, ekAgra aura niruddha avasthAe~ citta kI hI avasthAe~ haiM jinakA sUkSma vivecana vyAsa ne yoga sUtra bhASya meM kiyA hai / " jJAna athavA tatvabodha kI avasthA bhI mana kI avasthA vizeSa hai / jise bauddha, jaina, vaizeSika, nyAya aura vedAnta darzanoM meM mokSa kA ekamAtra upAya mAnA gayA hai / pataJjali dvArA nirdiSTa sAdhanA mArga meM bhI nirvicArA samprajJAta samAdhi kI sthiti meM pahu~cane para adhyAtmaprasAda aura RtambharA prajJA ke udaya kI carcA kI gaI hai / aura svIkAra kiyA gayA hai ki viveka khyAti apara paryAyA RtambharA prajJA ke saMskAra anya samasta saMskAroM kA pratibandhana karate haiM jisake anantara hI sAdhaka nirbIja samAdhi para pahu~catA hai / " isa prakAra mana kI avasthAoM kA vivaraNa yogasAdhanA ke krama meM svayaM apanI aura apane ziSya athavA sabrahmacArI sAdhaka kI sAdhanA patha para sthiti aura sAdhanA patha ke prabhAvI yA aprabhAvI hone mUlyAMkana ke lie na kevala atyanta upayogI hai balki anivAryataH apekSita bhI hai / AcArya haribhadrasUri ne mana kI nava avasthAoM kA varNana kiyA hai / ina avasthAoM meM oghadRSTi, jise mithyAdRSTi bhI kahate haiM, sAdhanA se rahita ajJAnI puruSa kI mAnasika avasthA hai| zeSa mitrA tArA balA dIprA sthirA kAntA prabhA aura parA ATha sAdhaka kI mAnasika avasthAeM huA karatI haiM / inameM prathama se antima taka kramazaH ucca uccatara aura uccatama sthiti meM pahu~ce hue sAdhakoM kI mana kI avasthAe~ haiM / 10 isIlie inheM yogadRSTiyA~ kahA jAtA hai / sAdhakoM ke mana kI ye viziSTa sthitiyA~ haribhadrasUri ke anusAra yama niyama Adi kA abhyAsa karane ke phalasvarUpa veda Adi udvegoM kI nivRtti hone ke anantara prApta hotI haiN| jaba taka citta meM rAga aura dveSa ke vega vidyamAna rahate haiM aura jaba taka maMtrI, 235 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 karuNA aura muditA Adi vRttiyoM kA udaya nahIM unnayana hone para hitakAryoM ke sampAdana meM udvega kA hotA aura citta kA prasAdana nahIM hotA, taba taka abhAva, tAtvika jijJAsA evaM parama tattva viSayaka sAdhaka mana kI ina sthitiyoM ko prApta nahIM kara kathA meM avicchinna prIti, yogijanoM ke prati shrddhaapaataa| tireka evaM unakI kRpA, unake prati pUrNa vizvAsa kI haribhadra sUri ke anusAra yoga sAdhanA meM saMlagna bhAvanA, akarmoM se nivRtti, dveSabhAva kA abhAva, bhava sAdhaka jaba ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya aura bhaya se bhI nivRtti mokSa kI prApti / samasta duHkhoM va aparigraha ina yamoM kA niSThApUrvaka pAlana karane kI nivRtti kI avazyambhAvitA kA vizvAsa Adi lagatA hai, taba usake mana meM maitrI bhAva pratiSThita manobhAva citta meM sthira hone lagate haiN| mana kI hotA hai, use mitrA dRSTi prApta hotI hai| sAmAnya isa sthiti ko tArAdRSTi kahate haiN| pataJjali ke rUpa se maitrIbhAva athavA mitrA dRSTi zabda se aisA anusAra niyamoM kI sAdhanA ke phalasvarUpa svayaM OM pratIta hotA hai, mAno yaha manobhAva prema se samanvita apane zarIra sahita dUsaroM ke zArIrika saMsarga ke OF mana kI sthiti hai, jo dRSTi vairabhAva kA tyAga karane ke prati ghRNA pUrNa aruci, buddhi aura mana kI pavi se prApta hotI hai| pataJjali ke anusAra vairabhAva tratA, indriyajaya, atizaya tRpti, zarIra aura indriyoM kI nivRtti rUpa phala kI prApti ahiMsA nAmaka yama meM atizaya sAmathyaM, iSTadevoM kI kRpA, citta kI pUrNA na se bhI haA karatI hai| kinta ekAgratA. evaM Atmadarzana kI yogyatA Adi pariyahAM vastutaH mitrA dRSTi meM devoM ke prati zraddhA deva NAma sAdhaka ko parilakSita hote haiN| pataJjali kAryoM ke sampAdana meM ruci, unake hetu kArya sampAdana nirdiSTa ina phaloM meM zarIra evaM indriyoM meM atizaya ke prasaMga meM kheda kA abhAva arthAt deva kAryoM ke sAmarthya, iSTa devoM kI kRpA tathA Atmadarzana kI sampAdanArtha abhUtapUrva bala evaM sAdhanA se sampanna yogyatA mana kI sthitiyAM nahIM hai| ataH svAbhAAll honA una kAryoM meM pUrNa saphala hone kA vizvAsa vika hai ki dRSTiyoM arthAt manaHsthitiyoM kI carcA arthAt kriyAphalAzrayatva aura sAtha hI saphalatA kI karate hae haribhadrasUri inakI carcA nahIM karate / sthiti meM usake prati anya janoM ke hRdaya meM sAtha hI anyathA pataJjali-nirdiSTa niyama sAdhanA ke prAyaH anya janoM ke prati hRdaya meM nirvaira bhAva kI pratiSThA sabhI phaloM kI carcA yahA~ samAna rUpa se huI hai| ke sAtha sammilita haiN| mana kI isa sAtha hI yogIjanoM ke sAtha hRdaya saMvAda aura una 10 sthiti meM tattvajJAna atyanta prArambhika avasthA meM hI para pUrNa vizvAsa kI carcA haribhadra sUri ke anubhava GL rahatA hai / isake atirikta mitrA dRSTi kA udaya ho varNana meM navIna hai| jo unakI sUkSma dRSTi aura jAne para sAdhaka ke citta meM kevala kuzalakarma karane kI anubhava kI ora iMgita karatI hai| bhAvanA rahatI hai, akuzala karmoM kI svataH nivRtti hone yahA~ eka bAta avazya vicAraNIya hai ki harilagatI hai, usameM karmaphala ke prati Asakti sAmA- bhadra sUri ke anusAra mitrA aura tArA dRSTiyA~ ra nyataH nahIM rahatI, sAMsArika prapaMca ke prati vairAgya, sAdhanA ke mArga meM calane vAle yogo ke mana kI dAna karma meM pravRtti, zAstra sammata cintana evaM prAthamika do sthitiyA~ haiM jinakI prApti unake lekhana tathA svAdhyAya Adi meM sahaja pravRtti Adi anusAra kramazaH yama aura niyamoM ke pAlana karane kA bhAvanAe~ evaM kriyAe~ unake jIvana kI aMga banane se hotI hai| isase yaha bhI lagatA hai ki haribhadra lagatI haiN|14 sUri yama aura niyamoM ko sAdhanA ke krama meM kramazaH sAdhanA ke krama meM, haribhadra sUri ke anusAra apanAye jAne vAle do prAthamika sopAna ke rUpa meM yamoM aura sAtha-sAtha niyamoM kA bhI pUrNa niSThA ke svIkAra karate haiN| jabaki pataJjali ina donoM kA sAtha pAlana karane se mAnasika sthiti kA kucha aura prathama nirdeza karate hue bhI inheM prathama dvitIya tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana 236 , 3 0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Jain Eution International Sorrivate & Personal Use Only
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ sopAna ke rUpa meM svIkAra nahIM krte| unake mAnasika abhyunnati kA tRtIya stara balAdRSTi hai| anusAra yamoM kI sAdhanA na to niyamoM ke pAlana balAdRSTi kA tAtparya hai mana meM dRddh'taa| haribhadra - ke lie sAdhaka meM yogyatA utpanna karatI hai, aura sUri ke anusAra isakI prApti Asana sAdhanA se na ve aisA hI saMketa karate haiM ki niyamoM ke pAlana hotI hai| tattvadarzana meM dRr3hatA, tattvazravaNa kI utkaTa ke pUrva yamoM ke pAlana meM siddhi anivArya hai| aura abhilASA mAnasika, dRDhatA ke phalasvarUpa vikSepoM inameM siddhi ke bAda hI Asana sAdhanA kI jA kA abhAva. laukika jIvana ke sAtha hI pAralaukika skegii| vastutaH ve inheM (yamoM aura niyamoM ko) jIvana meM bhI praNidhAna, samasta karmaphaloM kA nAza yoga sAdhanA meM anta taka Avazyaka mAnate haiN| aura nirbAdha pragati hone se abhyudaya kI prApti meM isI kAraNa ve hiMsA Adi ke mUla meM lobha, moha pUrNa vizvAsa balAdRSTi kI sthiti meM mana meM vidya aura krodha kA saMketa karake ahiMsA Adi ke pAlana mAna rahate haiM / 18 yogasUtrakAra pataJjali yadyapi meM ina lobha Adi kI nivRtti anivArya mAnate haiM, Asana sAdhanA ke phalasvarUpa kSudhA-pipAsA, zItaaura inakI pUrNatayA nivRtti pratyAhAra siddhi ke tApa Adi dvandvoM se anabhighAta aura usake phalabAda hI ho sakatI hai usase pUrva nhiiN| sAtha hI ve svarUpa prANAyAma karane kI yogyatA kI upalabdhi niyamoM meM anyatama Izvara praNidhAna ko samAdhi, ko hI Asana sAdhanA kA phala svIkAra karate haiM, arthAt citta kI pUrNa ekAgratA ke prati yoga sAdhanA kintu Asana ke aMga ke rUpa meM ananta samApatti kI ke antima aMga ke prati kAraNa mAnate haiM / yaha bhI sAdhanA se prApta dvandvoM se mukti ke phalasvarUpa mana smaraNIya hai ki pataJjali AsanoM ko prANAyAma meM jisa dRDhatA kA udaya hotA hai| aura usake ke lie yogyatA prApta karane meM, prANAyAma ko phalasvarUpa jo praNidhAna siddha hotA hai usake kAraNa dhAraNA kI yogyatA prApta karane meM kAraNa mAnate zabha AdhyAtmika phaloM kA sahaja bhAva se mana meM haiM aura isa tathya kA spaSTa nirdeza bhI "tasminsati darzana mana kI eka vizeSa sthiti hai jisakA vivaraNa zvAsa prazvAsayoH gati vicchedaH prANAyAmaH / " tataH AcArya haribhadra sUri ke atirikta kisI AcArya ne kSIyate prakAzAvaraNam, dhAraNAsu ca yogytaamnsH| nahIM kiyA hai| sUtroM dvArA karate haiN| inake atirikta ve yaha bhI mana kI caturtha abhyunnata sthiti sAdhanA patha svIkAra karate haiM ki Asana, prANAyAma aura pratyA- kA pUrvArdha pAra karane para hotI hai| dUsare zabdoM meM hAra ye prathama tIna dhAraNA Adi tIna kI dRSTi se hama kaha sakate haiM ki isa avasthA meM sAdhaka sAmAnya bahiraMga hai / 16 eka prakAra se sAdhanA hai| tathA mAnava na rahakara asAmAnya ho jAtA hai, alaukika dhAraNA Adi tIna citta kI ekAgratA kI tIna bhAva ko prApta kara letA hai| ataeva vaha mAnava sthitiyA~ bhI nirvIja samAdhi ke prati bahiraMga hai| sAmAnya meM rahane vAle bodha kI avasthA buddhi aura arthAt unameM bhI sAdhya sAdhana bhAva hai| kintu yama jJAna ke bAda asammoha kI avasthA meM pahu~ca jAtA 710 niyamoM ke sambandhoM meM ve aisA saMketa nahIM karate hai| asammoha ko isa avasthA meM jJAna ke sabhI pakSa haiM / tIna, tIna ke do varga banAte hue arthAt prathama jJAtA ko vidita hote haiM / jaina darzana meM svIkRta varga kI sAdhanA kI sthUlatA evaM dvitIya varga kI saptabhaMgI naya ke anusAra kisI padArtha ke bhinnasAdhanA kI sUkSmatA kI ora saMketa karate samaya bhI bhinna dRSTiyoM se jitane vikalpAtmaka svarUpa ho veM ina donoM ko kisI varga meM sammilita nahIM sakate haiM, una sabhI svarUpoM kA use yathArthabodha PAK krte| rahatA hai, phalasvarUpa usake citta meM saMkalpa kI koI - sAdhanA ke pariNAmasvarUpa prApta hone vAlI sambhAvanA nahIM rhtii| isI kAraNa laukika jIvana X|| tatIya khaNDa : dharma tathA darzana 237 Od0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 139 yAtrA ke krama meM usake zarIra dvArA sampanna hone meM na phaMsatA hai na udvigna hotA hai, balki Apta kAma vAle karma saMkalpa vikalpa ke abhAva meM bandhana ke kI bhA~ti sarvatra anAsakta aura niSkAma banA rahatA kAraNa nahIM banate / aura sAdhaka yadi bhAvAtIta hai|24 dattAtreya ke anusAra kevala kumbhaka kI siddhi avasthA meM vidyamAna hai to ve ho karma nirvANa pradAna ke prArambhAvasthA meM hI yogI kA zarIra kAmadeva karAne vAle bhI ho jAte haiN| kI bhA~ti sundara ho jAtA hai, aura usake rUpa para / sAdhaka kI isa catartha avasthA kI prApti prANA- mohita hokara kAminiyA~ usake sAtha saMgama kI yAma sAdhanA ke phalasvarUpa hotI hai| prANAyAma kAmanA karatI hai / haribhadra sUri na yogI kI isa sAdhanA ke phala ke rUpa meM yogasUtrakAra pataJjali ne manaH avasthA ko kAntA dRSTi kahA hai| unake anuyadyapi prakAza ke AvaraNa kA kSaya aura dhAraNA kI sAra yaha avasthA dhAraNA kI sAdhanA se prApta yogyatA kA utpanna honA hI svIkAra kiyA hai. aura hotI hai| prakAza ke AvaraNa-kSaya hone para bodha kI vaha aSTAMga yoga kA sAtavA~ aMga dhyAna hai / isakI sthiti svIkAra kI jA sakatI hai jise AcArya sAdhanA meM saphalatA milane para haribhadrasUri ke haribhadra sUri ne asammoha kahA hai| kintu isa prasaMga anusAra citta meM na kevala ekAgratA AtI hai balki meM dattAtreya yogazAstra kA vaha kathana smaraNIya hai dharmadhyAna meM vaha lIna rahane lagatA hai / tatvabodha ke jahA~ prANAyAma kI uttara avasthA kevala kumbhaka sAtha satya meM pravRtti evaM kAma para pUrNa vijaya isa ke siddha hone para yogI ke lie kucha bhI durlabha nahIM avasthA meM yogI meM vidyamAna rahatI hai arthAt kAmaraha jAtA yaha svIkAra kiyA gayA hai| sAtha hI yaha viSayaka bhAvanA aura kAmanAoM kA kiMcinmAtra bhI mAnA gayA hai ki prANAyAma ke siddha hone para bhI udaya usa avasthA meM yogI ke hRdaya meM nahIM sAdhaka yogI jIvanmukta ho jAtA hai / hotaa| isake atirikta dhyAna ke phalasvarUpa antar ___ AcArya haribhadra sUri ke anusAra yogI kI Ananda kI anubhUti aura pUrNa zAnti kI anubhUti paMcama mAnasika avasthA vaha hotI hai. jaba tamo- isa avasthA meM hotI hai| citta kI isa avasthA ko granthi kA bhedana ho jAtA hai, phalasvarUpa usakI haribhadrasUri ne prabhAdRSTi nAma diyA hai| isa samasta caryAe~ zizu kI krIr3A mAtra rahatI haiM, aura avasthA meM divya jJAna tAdAtmya bhAva se citta meM usake sabhI karma dharmaviSayaka bAdhA ko dUra karane nirantara vidyamAna rahatA hai isalie ise prabhAdRSTi vAle hI huA karate haiM / isa prasaMga meM zrImadbhagavad nAma diyA gayA hai| gItA meM yogIrAja kRSNa ke dharma saMsthApanArthAya yogI ke mana kI sarvocca avasthA samasta AsaMga o sambhavAmi yuge yuge / "23 vacana tulanIya hai / mana kI se alaga rahakara samAdhiniSTha rahane kI hai| samAdhiAS isa sthiti ko sthirAdRSTi kahA jAtA hai| aura niSTha hone ke kAraNa isa avasthA meM pahu~cane para yaha haribhadra sUri ke anusAra pratyAhAra kI sAdhanA use kinhIM laukika AcAra ke pAlana kI apekSA se prApta hotI hai| nahIM rhtii| pUrvakRtakRtyatA aura dharma saMnyAsa isa all AcArya haribhadra sUri ne yogI ke mana kI chaThI avasthA kI mukhya vizeSatA hai / jIvanakAla meM yaha sthiti vaha mAnI hai jaba vaha apanI kamanIyatA ke yogI jJAna kaivalya avasthA meM rahatA hai arthAt advaya kAraNa sarvajana priya hI nahIM sarvajana kAmya ho jAtA bhAva kI anubhUti use sabhI kAla meM banI rahatI hai| hai| asaMkhya strIratna bhUtA kAminiyA~ usakI jJAtA, jJAna aura jJeya isa tripuTI kA bheda usake | kAmanA karatI haiM kintu vaha sthitaprajJa mAyA prapaMca mAnasa se pUrNataH miTa jAtA hai| ise hI upaniSadoM |238 tatAya NDa : dharma tathA darzana RCH 20 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For Private Personal Use Only
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ / kI bhASA meM 'ahaM brahmAsmi' rUpa mahAvAkya dvArA pragaTa kiyA gayA hai / yaha yogI kI pUrNa siddhAvasthA hai / ise haribhadrasUri ne parA dRSTi nAma diyA isa avasthA meM pahu~cane ke bAda yogI kI bhavavyAdhi kA kSaya ho jAtA hai / aura vaha apanI icchAnusAra nirvANa prApta kara letA hai / jaisA ki pahale carcA kI jA cukI hai hemacandra ne pataJjali nirdiSTa sAdhanA sambandhI siddhAMtoM ko sampUrNatayA svIkAra kiyA hai kintu sAtha hI unhoMne sthAna-sthAna para jo apanA maulika cintana nibaddha kiyA hai vaha sAdhanA ke patha ke pathikoM ke lie apUrva hai| bAraha prakAzamaya hemacandra ke yogazAstra ke prathama prakAza meM hI sampUrNakAla meM sAdhanA meM rata rahane vAle muniyoM, aMzakAlIna sAdhakoM ke lie bhI sAmAnya jIvana meM vyavahArya sAdhanA vidhi kA vivaraNa diyA hai / prathama prakAza meM varNita sAdhanA vidhiyoM kA vistAra sampUrNa grantha meM huA hai / inake dvArA nirdiSTa dvAdaza vratoM meM ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya aura aparigraha pAMca aNuvrata, digvirati, bhogopabhogamAna, anartha daNDa viramaNa tIna guNavrata tathA sAmAyika, dezAvakAzika, pauSadha aura atithi saMbhAga cAra zikSAvrata gRhasthoM ke lie hI haiM | guNavratoM meM inhoMne madirA mAMsa navanIta madhu udambara Adi ke bhakSaNa kA niSedha karate hue rAtri bhojana kA bhI niSedha kiyA hai / gRhasthoM ko bhI apanI AdhyAtmika sAdhanA se kabhI virata nahIM honA cAhie yaha mAnakara inhoMne brAhmamuhUrta meM jAgaraNa se lekara rAtri taka kI dina caryA kA bhI spaSTa varNana kiyA hai jisase ve bhI mokSapatha ke pathika bane raheM / sAdhanA ke kSetra meM yaha nirdeza sarvaprathama AcArya hemacandra ne hI diyA hai / sAmAnya (muni) sAdhakoM ke lie bhI AcArya hemacandrasUri kA yogazAstra apanI maulikatA se tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana Aja bhI sarvAtizayI banA huA hai / unake anusAra sAdhaka ko indriyajaya, kaSAyajaya manaHzuddhi aura jaya ke lie niraMtara prayatna karanA cAhie / etadartha unhoMne bAraha bhAvanAoM ko uddIpta karane kI vidhiyoM kA vistAra se varNana kiyA hai jo sAdhanA mArga kI pRSThabhUmi kahI jA sakatI hai / isa krama meM unhoMne samatvabuddhi ko sarvAdhika mahatva diyA hai| sAtha hI Asana, prANAyAma aura dhyAna kA vistRta varNana kiyA hai / yadyapi unakI mAnyatA hai ki sAdhanA ke krama meM prANAyAma nirarthaka hai, kaSTaprada hai, aura isI kAraNa mukti meM bAdhaka bhI hai / AcArya hemacaMdra ne dhyAna para sarvAdhika bala diyA hai / unake anusAra dhyAna kI sAdhanA se pUrvaM sAdhaka ko dhyAna, dhyeya aura usake phala ko bhalI jAna lenA cAhie anyathA dhyAna sAdhanA meM siddhi kI sambhAvanA kama rhegii| AcArya hemacandra ke anusAra dhyeya piMDastha, padastha, rUpastha aura rUpAtIta bheda se mukhyataH cAra prakAra kA hotA hai| dhyAna sAdhanA ke prArambha meM sAdhaka piNDastha padastha athavA rUpastha tInoM meM se kisI dhyeya kA dhyAna kara sakatA hai / kintu dhyAna sAdhanA kI pUrNatA rupAtIta dhyeya kA dhyAna karane meM hI hai / rUpAtIta dhyAna meM AjJA vicaya Adi cAra prakAra kA dharma dhyAna tathA pRthaktva vitarka Adi cAra prakAra kA zukla-dhyAna hotA hai| inakA vistArapUrvaka vivaraNa AcArya hemacandra ne yogazAstra meM diyA hai / isa prakAra hemacandra ne yogazAstra meM sAdhanA ke vyAvahArika pakSa kA vistAra se varNana karake anta meM vikSipta, yAtAyAta, zliSTa sulIna ina cittabhedoM tathA bahirAtmA, antarAtmA aura paramAtmA nAma se Atma-tatva kA dArzanika vivecana bhI kiyA hai / AcArya hemacandra ke yoga viSayaka vivecana kI tulanA yadi hama pataJjali se karanA cAhe to hameM vidita hotA hai ki pataJjali ne yoga sUtroM meM sAdhanA pakSa kA saMketa mAtra kiyA hai evaM dArzanika tathA manovaijJAnika pakSa kA atyanta gambhIratA se 236 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNana kiyA hai, jabaki hemacaMdrakRta yogazAstra meM usake darzana pakSa ke adhyayana ke lie hI sambhavataH sAdhanA pakSa kA bahuta vistAra se evaM spaSTa viva- hotA rahA hai / jabaki jaina AcAryoM ne granthoM meM bhI raNa diyA gayA hai evaM darzana pakSa kI bhI upekSA usakA nibandhana karake tathA sAmAnya gRhasthoM ke nahIM kI gaI hai / isI prasaMga meM yadi hama AcArya lie eka sImita mAtrA meM usako anivArya ghoSita . haribhadrasUri ke yogadRSTisamuccaya, yogabindu kara yoga sAdhanA ko jana sAmAnya taka pahu~cAne yogavizikA aura yogazataka ke vivecana ko kA mahanIya kArya kiyA hai| aura yaha unakA yogabhI sammilita kara leM to yaha niSkarSa prApta hogA dAna loka tathA yoga vidyA donoM ke lie eka aviki pataJjali kI paramparA meM yoga sAdhanA ziSya smaraNoya yogadAna mAnanA caahie| ko guru se hI prApta hotI rahI hai, graMthoM kA adhyayana C indiansanine sandarbha 1 abhyAsa vairAgyAbhyAM tnnirodhH| (1.12) Izvara praNidhAnAdvA (1 pracchardana vidhAraNAbhyAM vA prANamya (1.34) viSayavatI vA paMvRtti satpannA manasaH sthiti nibandhiMnI (1.35) vizokA vA jyotiSmatI (1.36) tItArAgaviSayaM vA cittam (1.37) / svapnanidrAjJAnAlambanaM vA (1.38) yathAbhimatadhyAnAdvA (1.36) / yogasUtra 2 yogaddaSTi samuccaya, 3 3 yogadRSTi samuccaya, 4 4 RtambharA tatra prajJA, zrutAnumAna prajJAbhyAmanyaviSayA vizeSArthatvAt / -yoga sUtra 1.48-46 5 yogadRSTisamuccaya 5- 8 6 yogadRSTi samuccaya 11 7 gItA 2.56-57 8 kSiptaM maDhaM vikSiptamekAna niruddhamiti cittabhUmayaH / yogabhASya 1.1 pRSTha 1 8 nivicAra vaizAro'dhyAtmaprasAdaH / RtaMbharA tatra prjnyaa| tajjaH saMskAronya saMskAra prativandhI / tasyApi nirodha sarvanirodhAnnirvIjaH smaadhiH|| -yoga sUtra 1.47-48-50-51 10 mitrA tArA balA dIprA sthirA kAMtA prabhA parA / nAmAni yogdRssttiinaaN""| -yogadRSTisamuccaya 13 11 yamAdi yoga yuktAnAM khedAdi parihArataH / advaSAdiguNasthAnaM krameNaiSA staammtaa| -yogadRSTi samuccaya 16 __ ahiMsA pratiSThAyAM tatsannidhau vairatyAgaH / -yo0 sU0 2.35. 13 mitrAyAM darzanaM mandaM yama icchAdikaM tathA / Avedo devakAryAdo adveSazcAparatra ca |-yogdRsstti samuccaya 21 / / 14 vahI0 24-27. 15 yo. sU. 2.46, 52-53 / 16 tadapi bahiraMga nirbIjasya / -yo. sU. 3.8 / 17 trayamantaraMga pUrvebhyaH / -yo. sUtra. 37-1 / 18 yogadRSTi samuccaya 46-56 / / 16 asammohasamutthAni tvekaantpriruddhitH| nirvANa phalAnyAzu bhAvAtItArtha yAyinAm // -vahI 126 20 kevale kumbhake siddha recapUraka vajite / na tasya durlabhaM kiMci liSu lokeSu vidyate / / -dattAtreya yogazAstra14-40 21 vAyu nirudhya medhAvI jIvanmukto bhaved dhra vam / -vahI 246 22 yogadRSTi samuccaya 153-161 / 23 bhgvdgiitaa| __ kandarpasya yathArUpaM tathA tasyApi yoginH| tadrUpavazagA: nAryaH kSante tasya saMgamam // -dattA0 yo0 zA0 105-167 240 tutIya khaNDa : dharma tathA darzana 3 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha . Formsrivated personalise only