Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhvIratna puSpavatI abhinandana grantha bhAratIya vAGmaya meM dhyAna yoga : bhAratIya saMskRti vizva kI eka mahAn saMskRti hai / yaha saMskRti vidhArAoM meM vibhakta hai / eka vaidika dhArA hai, dUsarI bauddha dhArA hai aura tIsarI jainadhArA hai / tInoM dhArAoM meM dhyAna kI paramparA avirala rUpa se pravAhita hai| una dhArAoM ke zAstra, grantha evaM sAhitya kA avalokana aura cintana ke pazcAt hama isa niSkarSa para pahu~cate haiM ki dhyAna kI vicAradhArA ati prAcIna hai / veda, upaniSad, tripiTaka, Agama tathA anya darzanoM ke vaicArika sampradAyoM meM paravartI cintakoM ke dArzanika saMpradAyoM meM bhI yaha vicAradhArA dekhane ko milatI hai / phira bhI jaina dharma meM varNita dhyAna yoga kI vicAradhArA ko vistRta, vyApaka evaM spaSTa rUpa se jana-jana ke sAmane prakAza meM lAnA atyAvazyaka hai| cU~ki jana mAnasa meM eka aisI bhrAnta dhAraNA phailI huI hai ki jaina dharma meM dhyAna kA koI vizeSa vizleSaNa nahIM hai aura vartamAna meM dhyAna kI paramparA prAyaH lupta sI hai isa vicAradhArA ko spaSTa karane aura use apane nija svarUpa meM lAne ke uddezya se hI "dhyAnayoga" para eka cintana prastuta kara rahI hU~ / tragove eka vizleSaNa - DA. sAdhvI priyadarzanA (svargIyA sAdhvIratna ujjvalakumArI jo ma0 kI suziSyA) saMsAra meM yatra tatra sarvatra sabhI prANI nAnA prakAra ke Adhi ( mana kI bImArI), vyAdhi ( zarIra kI bImArI) aura upAdhi ( bhAvanA kI bImArI, kaSAyAdi) se saMtrasta haiM, ve duHkhoM se mukta honA cAhate haiM, kintu mukta nahIM ho pA rahe haiM / isakA ekamAtra kAraNa hai zraddhA kA abhAva / jinheM vItarAga prarUpita tattvoM para pUrNa zraddhA haiM ve to duHkhoM se mukti pA lete haiM para jinameM zraddhA kA abhAva hai ve cAroM gati meM cakkara lagAte rahate haiM / saMsAra cakra se mukti pAne ke lie sahI puruSArtha kI AvazyakatA hai / puruSArtha cAra haiMdharma, artha, kAma aura mokSa / mokSa puruSArtha hI sahI puruSArtha hai / usake liye dharma sAdhanA jarUrI hai / sAdhana aura sAdhya, kAraNa aura kArya kA avinAbhAva sambandha hai / jaisA sAdhana hogA vaisA sAdhya prApta hogA / sAdhana do prakAra ke haiM- bhautika aura AdhyAtmika / hameM to AdhyAtmika sAdhana ko pAnA hai jisase mokSa kA zAzvata sukha pAyA jA ske| ratnatraya ( samyagjJAna - darzana- cAritra athavA samyagdarzana- jJAna - cAritra) rUpa 'bhAratIya vAGamaya meM dhyAnayoga : eka vizleSaNa' : DaoN0 sAdhvI priyadarzanA | 328 m ate,&
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhvIratna puSpavatI abhinandana grantha dharma kI sAdhanA se hI mokSa-sAdhya prApta hotA hai / cAra puruSArtha meM 'mokSa' puruSArtha hI upAdeya hai| RSimuniyoM, tattva-cintakoM, vicArakoM tathA dArzanikoM ne eka svara se "mokSa" tattva ko svIkAra kiyA hai / isIliye sabhI tattvacintakoM evaM jJAniyoM ne apanI-apanI svAnubhUti ke anusAra bhinna-bhinna mokSatuoM kA pratipAdana kiyA hai / bhAratIya saMskRti kI AdhyAtmika cintanadhArA meM mukhya rUpa se tIna tattva ko pradhAnatA dI gaI hai| vaidika dharma meM karmayoga, jJAnayoga aura bhaktiyoga; bauddha dharma meM zIla, samAdhi, prajJA aura jainadharma meM samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ye mokSa ke mukhya hetu haiM / dvAdazAMgazruta rUpI mahAsAgara kA sAra " dhyAnayoga" hai / mokSa kA sAdhana dhyAna hai, dhyAna samyagjJAnAdi se garbhita hai / sarvajJakathita tattvoM ko yathArtha jAnanA, unameM yathArtha zraddhA honA, zraddhAzIla sAdhaka hI samasta yogoM ko (sAvadya kriyA- pApoM ko) nAza karane meM samartha banatA hai / jaina dharma kI samasta sAdhanAe~ samyagdarzana-jJAna- cAritra aura tapa ke antargata hI nihita haiM / unameM ahiMsA Adi anuSThAnoM kA pratipAdana gulaguNa aura uttaraguNoM kI rakSArtha kiyA gayA hai / zramaNa aura zrAvaka kI samasta kriyAe~ dhyAnayoga se sambandhita haiM / sAdhanA kA sAra karmakSaya hai / karmakSaya ke liye sabhI sAdhanAoM ke mUla meM cittazuddhi ko pradhAnatA dI gaI hai| manazuddhi ke binA sAdhanA ho nahIM sakatI / sAdhanA ke liye mazuddhi Avazyaka hai aura manaHzuddhi dhyAna se prApta hotI hai / prAcInakAla meM "dhyAnayoga" kI sAdhanA ke lie zramaNa saMskRti meM tapa, saMvara, bhAvanA, samatA, apramatta zabda kA prayoga hotA thA / usake pazcAt samatA, samAdhi, dhyAna aura yoga zabda kA prayoga hone lge| khAsa taura se tInoM hI dhArAoM meM 'yoga' zabda kA prayoga hone lagA yAnI 'dhyAna' zabda ke sthAna para 'yoga' zabda prayukta hone lagA, para donoM zabdoM kA yoga milane se 'dhyAnayoga' bana gayA / dhyAna kA sAmAnya artha hai-socanA / samajhanA / dhyAna rakhanA / kisI bAta yA kArya meM mana ke lIna hone kI kriyA, dazA yA bhaav| citta kI grahaNa yA vicAra karane kI vRtti yA zakti, samajha, buddhi, smRti, yAda, dhyAna AnA, vicAra paidA honA / dhyAna chUTanA - ekAgratA naSTa honA / dhyAna jamanA Adi / dhyAna kA viziSTa artha- mAnasika pratyakSa hai / bAhya indriyoM ke prayoga ke binA kevala mana meM lAne kI kriyA yA bhAva / antaHkaraNa meM upasthita karane kI kriyA yA bhaav| kevala dhyAna dvArA prAptavya | dhyAna meM magna | cetanA ko vRtti cetas bodha yA jJAna karAne vAlI vRtti yA zakti / citta ekAgra honA / vicAra sthira honA / prazasta dhyAna / dhyAna zabda kA vyutpattimUlaka artha - jisake dvArA kisI ke svarUpa kA, antarmuhUrta sthiratApUrvaka eka vastu ke viSaya meM cintana, athavA dhyeya padArtha ke viSaya meM akSuNNa rUpa se tailadhArA kI bhAMti cittavRtti ke pravAha kA cintana karanA dhyAna kahA jAtA hai / " yoga zabda kA vyutpattimUlaka artha - "yoga" zabda kI vyutpatti "yuj " dhAtu se mAnI gaI hai| "yuj" dhAtu ke aneka artha haiM, unameM se yahA~ 'jor3anA' yA 'samAdhi' mukhya hai / " bauddha paramparA meM yuj dhAtu kA prayoga 'samAdhi' ke artha meM liyA hai tathA vaidika paramparA meM donoM hI artha pracalita haiM / 'cittavRtti kA 330 | sAtavAM khaNDa : bhAratIya saMskRti meM yoga
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhvIratna puSpavatI abhinandana grantha nirodha', 'samatva' athavA 'udAsIna bhAva se karma karane meM kuzalatA' yA 'jIvAtmA paramAtmA kA sumela' ko yoga kahA hai / " jaina paramparA meM 'yoga' zabda tIna arthoM meM vyavahRta hai, 4 yathA (1) Asrava (kriyA, pApajanaka kriyA, vyApAra) (2) jor3anA aura ( 3 ) dhyAna / sarovara meM Ane vAle jala-dvAra kI taraha pApamArga ko Asrava saMjJA dI jAtI hai / mana, vacana aura kAya ke vyApAra ko yoga kahate haiM / ise Asrava yA kriyA bhI kahate haiM / kuMdakuMdAcArya ne AtmA ko tIna viSayoM ke sAtha jor3ane kI preraNA dI hai / jaise, (1) rAgAdi ke parihAra meM AtmA ko lagAnA - AtmA ko AtmA se jor3akara rAgAdi bhAva kA parityAga karanA / (2) sampurNa saMkalpa-vikalpoM ke abhAva meM AtmA ko jor3anA / (3) viparIta abhiniveza kA tyAga karake jainAgamoM meM kathita tattvoM meM AtmA ko jor3anA / AcArya haribhadra ne mokSa se jor3ane vAle samasta dharma vyApAra (dhArmika kriyA) ko yoga kahA hai / yahA~ 'sthAna' (Asana), 'UrNa' (uccAraNa), 'artha' 'Alambana' aura 'nirAlambana' se sambaddha dharma vyApAra ko yoga kI saMjJA dI hai / ina pA~ca yoga ko kriyAyoga aura jJAnayoga meM samAviSTa kiyA gayA hai / upAdhyAya yazovijayajI ne samasta dharma vyApAra se pA~ca samiti, tIna gupti arthAt aSTa-pravacana mAtA kI pravRtti ko yoga kahA hai / yoga kA tIsarA artha hai - dhyAna / rAga-dveSa aura mithyAtva se rahita, vastu ke yathArtha svarUpa ko grahaNa karane vAle aura anya viSayoM meM saMcAra na karane vAle jJAna ko dhyAna kahA hai / 'joga parikamma' meM yoga ke aneka artha haiM / jisameM 'sambandha' bhI eka artha hai - isakA isake sAtha yoga hai / 'yogasthita' meM 'yoga' kA artha dhyAna hai / 'jhANa samattho' meM dhyAna zabda kA artha hai eka hI viSaya meM cintA kA nirodha karanA / yahA~ yaha smaraNa rakhanA hogA ki dhyAna zabda se prazasta dhyAna hI grAhya hai, naraka - tiryaMcagati meM le jAne vAle aprazasta dhyAna nahIM / dhyAna zabda ke lie tapa, samAdhi, dhIrodhaH, svAnta nigraha, antaH saMlInatA, sAmyabhAva, samarasIbhAva, yoga, savIryadhyAna Adi zabdoM kA prayoga milatA hai / " dhyAnayoga zabda kA artha evaM paribhASA AtmA kA zuddha svarUpa dhyAna ke binA prApta nahIM ho sktaa| isalie dhyAnayoga kA yathArtha artha jAnanA Avazyaka hai / samasta vikalpoM se rahita AtmasvarUpa meM mana ko ekAgra karanA hI uttama dhyAna yA zubhadhyAna hai / " 'dhyAna' zabda ke sAtha 'yoga' ko jor3akara yaha spaSTa kara diyA hai ki prazasta dhyAna kA cintana karanA hI dhyAnayoga hai / mAnasika jJAna kA kisI eka dravya meM athavA paryAya meM sthira ho jAnA hI dhyAna hai / vaha dhyAna do prakAra kA hai - zubha (prasta) aura azubha (aprazasta ) | mana-vacana-kAya kI viziSTa pravRtti (vyApAra) hI dhyAnayoga hai / " prAcIna Agama sAhitya meM evaM kuMdakuMdAcArya ke granthoM meM 'samAdhi' 'bhAvanA' aura 'saMvara' ina tIna zabdoM ke sAtha 'yoga' zabda ko jor3A gayA hai / " ye tInoM hI zabda 'dhyAna' ke paryAyavAcI haiM / 'samAdhiyoga', 'bhAvanAyoga' aura saMvarayoga' kA artha hai prazasta yA zubha dhyAna / zubha dhyAna se mana ko ekAgra kiyA jAtA hai, zubha dhyAna AtmasvarUpa kA bodha karAtA hai / AtmasvarUpa kA jJAna honA hI 'saMvara' hai / saMvara kI kriyA prArambha hone para hI dharmadhyAna aura zukladhyAna kI prakriyA : zurU hotI hai / dharmadhyAna se AtmadhyAna aura AtmadhyAna se mokSa kI prApti hotI hai / yahI zreSThajJAna hai / ise hI zreSTha dhyAna kahate haiM / 'bhAratIya-vAGamaya meM dhyAnayoga : eka vizleSaNa' : DaoN0 sAdhvI priyadarzanA | 331 www.jain, appwon
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ (sAdhvIratna puSpalatI bhinandana kara TokA meM 'samAdhi' zabda kA artha dharmadhyAna kiyA hai| dharmadhyAna kA praveza dvAra bhAvanA hai| bhAvanA naukA kI taraha hai| jaise naukA kinAre para le jAtI hai vaise bhAvanAyoga se zuddha banI AtmA 'samAdhiyoga' (dharmadhyAna) dvArA mana ko ekAgra karake bhavasAgara tara jAtI hai| isaliye zuddha paramAtmA kA dhyAna hI dhyAnayoga hai| dUsare zabdoM meM kaheM to dhyAnayoga ke bala se kAya ke samasta vyApAra ke sAthasAtha mana aura vacana se parISaha-upasargoM ko samabhAva dvArA sahana kara mokSa-hetu anuSThAna karanA yA viziSTa vyApAra dhyAnayoga hai|" dhyAnayoga se zubhadhyAna (dharmadhyAna-zukladhyAna) ko hI pradhAnatA dI jAtI hai| dharmadhyAna kI carama sImA hI zukladhyAna kA prArambha hai / ataH isameM SaD dravya, nau tattva, chajIvanikAra, guNa, paryAya, karmasvarUpa evaM anya vItarAgakathita viSayoM kA cintana kiyA jAtA hai / vizeSa taura se arihaMta aura siddhagaNoM ke svarUpa kA cintana krnaa| dhyAnayoga kA phalitArya saMvara aura nirjarA hai tathA saMvara nirjarA kA phala mokSa hai| saMvara kA artha hai-AtmA meM Ane vAle AsravadvAra ko roknaa| yaha do prakAra kA hai|1-drvy aura bhAva / naye karmoM ko Ate hue rokanA dravya saMvara hai aura mana, vacana, kAya kI ceSTAoM se AtmA meM Ane vAle karmoM ko gupti, samiti, dharma, anuprekSA, parISahajaya aura utkRSTa paMca cAritra sampanna sAdhaka dvArA karmoM ke kSaya karane para AtmA ke vizRddha pariNAma ko bhAva saMvara kahate haiN| bhAva saMvara ke aneka nAma haiN| jaise samyaktva, dezavrata, sarvavrata, kaSAyavijetA, manovijetA, kevalI bhagavAna, yognirodhk| ___karmoM kA ekadeza se naSTa honA nirjarA hai athavA pUrva saMcita karmoM ko bAraha prakAra ke tapa se (6 bAhya aura 6 Abhyantara) kSINa evaM nIrasa kara diyA jAtA hai, use nirjarA kahate haiM / usake do bheda haiM13-- (1) savipAkanirjarA (sAdhAraNa nirjarA, pAkajA nirjarA, akAma nirjarA, svakAlaprApta nirjarA) aura (2) avipAka nirjarA (aupakramikI nirjarA, apAkajAnirjarA, skaamnirjraa)| cAroM gati ke jIva savipAkanirjarA satata karate rahate haiN| jIva jina karmoM ko bhogatA hai usase kaI gaNA adhika vaha naye karmoM ko bAMdhatA hai jisase karmoM kA anta hotA hI nahIM hai| kyoMki karma bandha ke hetuoM kI prabalatA rahatI hai| sAmAnyataH savipAka nirjarA pratyeka jIva ke pratisamaya hotI rahatI hai, isIlie ise sAdhAraNa, akAma aura svakAlaprApta nirjarA kahate haiN| nirjarA kA dUsarA bheda hai avipAka nirjarA, jise apAkajAnirjarA, aupakramikI nirjarA tathA sakAmanirjarA bhI kahate haiN| yaha nirjarA hI mokSa kA ekamAtra kAraNa hai / vaha binA bhoge hI karmoM ko samApta kara detA hai / avipAka nirjarA bAraha prakAra ke tapa se hotI hai / jaise-jaise upazamabhAva aura tapArAdhanA meM vRddhi hotI hai vaise-vaise avipAka nirjarA meM bhI vRddhi hotI hai| jJAnI puruSa kA tapa nirjarA kA kAraNa hai aura ajJAnI kA karmabandha kaa| isaliye avipAka nirjarA hI mokSa kA mukhya sAdhana hai / dhyAna tapa kA gyArahavA aMga hai| mokSa kA mukhya sAdhana dhyAna hai / / 4 dhyAnayoga kA vizeSa svarUpa (lakSaNa) manuSya hI apane svarUpa kA parijJAna kara sakatA hai| vaha apane kartavyAkartavya kA jJAtA hotA hai| sva-svarUpa kA bodha dhyAna ke AlaMbana se hI sahaja ho sakatA hai kyoMki mana aneka paryAyoM meM (padAthoM meM) satata paribhramaNa karatA rahatA hai aura usakA parijJAna AtmA ko hotA rahatA hai, vaha jJAna jaba agni kI sthira jvAlA ke samAna eka hI viSaya para sthira hotA hai taba dhyAna kahalAtA hai|15 .U.IN HERAICHAR 332 sAtavAM khaNDa : bhAratIya saMskRti meM yoga ANM imal REPARAMETER MARATHASHA www.jainelibri
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ BSP... Pos- HTRAHIMG/04 MANDARImmurteries sammAx aeefantassistant -Anusmriti irame ain ICERSTARRUMRIDIENDSHESENAMEenarramANSARAINEERIMENareenERESE -- F mana kI do avasthAe~ haiM16-dhyAna aura citta / eka hI adhyavasAya meM mana ko dIpa zikhA kI taraha sthira karanA dhyAna hai athavA sthira mana kI avasthA hI dhyAna hai aura jo caMcala mana hai vaha citta hai| mana kA svabhAva caMcala hai / caMcala mana aura citta meM sUkSma antara hai / mana paudgalika hai, jar3a hai jabaki citta apaudgalika hai, cetana hai / mana kI sukSma cintanazIla avasthA hI citta hai| caMcala citta mana hai aura sthira citta dhyAna hai / caMcala citta kI tIna avasthAe~ hoto haiM (1) bhAvanA, (2) anuprekSA aura (3) cintaa| bhAvanA kA artha hai-dhyAna ke lie abhyAsa kI kriyA athavA jisase mana bhAvita ho| anuprekSA kA bhAvArtha-pIche kI ora dRSTi karanA, jina prarUpita tattvoM kA punaH punaH adhyayana evaM cintana manana krnaa| cintA kA phalitArtha--mana kI asthira avsthaa| aise hI tIna prakAra se bhinna mana kI sthira avasthA "dhyAna' hai| kisI vastu meM uttama saMhanana vAle ko antarmuhUrta ke lie cittavRtti kA rokanA athavA mAnasa jJAna meM lIna honA hI dhyAna hai / mAnasika jJAna kA kisI eka dravya meM yA paryAya meM sthira honA-cintA pantA kA nirodha honA hI dhyAna kahalAtA hai / vaha saMvara aura nirjarA kA kAraNa hai / ekAgra cintA nirodha ko ko dhyAna kahA jAtA hai| nAnA arthoM ....padArthoM kA avalambana lene se cintA parispandavatI hotI haiM yAnI sthira nahIM ho sakatI hai, use anya samasta agroM-mukhoM se haTAkara ekamukhI karane vAle kA nAma hI ekAgra-.. cintA nirodha hai|17 yahI dhyAna hai| jJAna kA upayoga antarmuhUrta kAla taka hI eka vastu meM ekAgra raha sakatA hai / isIlie dhyAna kA kAlamAna antarmuhUrta hai / 18 ekAgracintA nirodha kA artha eka - agra+ cintA+ nirodha ina cAra zabdoM ke saMyoga se ekAgracintA nirodha zabda banA hai, jisakA artha hai -- 'eka' kA artha-pradhAna, zreSTha / 'agra' kA artha .. AlaMbana, mukha, AtmA / 'cintA' kA artha---smRti / 'nirodha' kA artha abhAva / usa cintA kA usI ekAgra viSaya meM vartana kA nAma hai dhyAna arthAta dravya aura paryAya ke madhya meM pradhAnatA se jise vivakSita kiyA jAya usameM cintA kA nirodha hI sarvajJa kI dRSTi se dhyAna hai| yaha to dhyAna kA sAmAnya lakSaNa hai| vizeSa lakSaNa meM 'ekAgra' kA jo artha grahaNa kiyA gayA hai vaha vyagratA kI vinivRtti ke lie hai / jJAna vastutaH vyagra hotA hai, dhyAna nahIM / yahA~ sthUla rUpa se jJAna aura dhyAna kA antara spaSTa kiyA gayA hai / jJAna vyagra isalie hai ki vaha vividha aMgoM ---mukhoM athavA AlaMbanoM ko lie hai| dhyAna vyagra nahIM hone kA kAraNa yahI hai ki vaha eka-mukhI hai| yoM dekhA jAya to jJAna dhyAna se bhinna nahIM hai| vastutaH nizcala agnizikhA ke samAna avabhAsamAna jJAna hI dhyAna hai| phalitArtha hai ki jJAna ko usa avasthA vizeSa kA nAma hI dhyAna hai jisameM SEETANATILLER EMAINA 'bhAratIya-vAGamaya meM dhyAnayoga : eka vizleSaNa' : DaoN0 sAdhvI priyadarzanA | 333
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ - d saka sAdhvIratna puSpavatI abhinandana grantha / vaha vyagra na rahakara ekAgra ho jAtA hai| cintA-ekAgra-nirodhana' ke lie 'prasaMsthAna' 'samAdhi' aura 'dhyAna' saMjJA dI gaI hai1 / jo iSTaphala pradAtA hotA hai| prastuta vAcyArtha meM 'nirodha' zabda kA prayoga bhAva-sAdhana meM na kara karma-sAdhana meM kiyA hai / jo rokA jAtA hai vaha nirodha hai jisameM cintA kA nirodha kiyA jAtA hai (jo cintA kA nirodha karatA hai) vaha cintAnirodha hai| isameM jo ekAgra zabda AyA hai vaha nirdoSajanaka hai| isameM dravya se paryAya aura paryAya se dravya meM saMkramaNa kA vidhAna hai| dhyAna anekamukhI nahIM ekamukhI hai aura usa mukha meM bhI saMkramaNa hotA rahatA hai / 'ana' AtmA ko bhI kahate haiN| dhyAna lakSaNa meM AtmA ko hI pradhAna lakSya mAnA gayA hai / dhyAna svavRtti hotA hai| bAhya cintAoM se nivRtti hotI hai / isalie dhyAna kI vyAkhyA meM ekAgra cintAnirodha' hI yathArtha hai / 21 zrutajJAna aura naya kI dRSTi se dhyAna kA vizeSa lakSaNa sthira mana kA nAma dhyAna aura sthira tAttvika (yathArya) zrutajJAna kA nAma bhI dhyAna hI hai| jJAna aura AtmA eka hI paryAyavAcI nAma hai / jisa samaya jo vivakSita hotA hai usa nAma kA prayoga kiyA jAtA hai| jaba AtmA nAma vivakSita hotA hai taba usake paricaya ke lie kahA jAtA hai ki vaha jJAnasvarUpa hai aura jaba jJAna nAma vivakSita hotA hai taba usake paricaya ke lie kahA jAtA hai ki vaha AtmasvarUpa hai / isase spaSTa hotA hai ki AtmajJAna aura jJAna AtmA hI dhyAna hai| rAgadveSarahita tAtvika (nirmala) zrutajJAna antarmuhUrta meM svarga yA mokSapradAtA hotA hai / yaha dhyAna chadmasthoM ko hotA hai / jinakA dhyAna 'yoganirodha' hai| jisa zrutajJAna ko dhyAna kahA hai usameM ye tIna vizeSaNa hote haiM1 udAsIna, 2 yathArtha aura 3 atinizcala / ina vizeSaNoM se rahita zrutajJAna dhyAna kI koTi meM nahIM AtA, kyoMki vaha vyagra hotA hai kintu dhyAna vyagra nahIM hotA / 'antarmuhUrta' pada se dhyAna kI utkRSTa sthiti spaSTa kI hai| yaha kAlamaryAdA uttama saMhanana vAloM (zarIra kI majabUtI) kI dRSTi hai, hIna saMhananavAloM kI dRSTi se nahIM hai / eka hI viSaya meM lagAtAra dhyAna itane samaya taka bhI nahIM raha pAtA hai / isase bhI kama kAla kI maryAdA ko lie hue hotA hai| 'antarmuhUrta' chadmastha kI dRSTi se hai, kevalajJAniyoM kI dRSTi se nhiiN| antarmaharta ke pazcAt cintA dUsarI vastu kA AlaMbana lekara dhyAnAntara ke rUpa meM badala jAtI hai| bahata vastuoM kA saMkramaNa hone se dhyAna kI saMtAna cira kAla taka calatI rahatI hai| yaha chadmastha ke dhyAna kA lakSaNa hai / yahI zrutajJAna svarga mokSa pradAtA hai tathA karaNa sAdhana-nirukta kI dRSTi se sthira mana athavA sthira tAtvika zrutajJAna ko dhyAna kahA hai / yaha kathana nizcayanaya ko dRSTi se hai / 25 mukhyataH naya ke do prakAra haiM26-dravyAthikanaya aura paryAyAthikanaya / dravyAthikanaya kI apekSA dhyAna ke lakSaNa meM Aye hue zabdoM kA artha--"eka" zabda 'kevala' athavA 'tathodita' (zuddha) kA vAcaka hai, "cintA" 'antaHkaraNa kI vRtti' kA tathA "rodha" yA "nirodha" niyaMtraNa kA vAcaka hai| nizcayanaya kI dRSTi se "eka" zabda kA artha "zuddhAtmA" aura usameM cittavRtti ke niyaMtraNa kA nAma dhyAna, aura "abhAva" kA nAma "nirodha" hai, vaha dUsarI cintA ke vinAzarUpa ekacintAtmaka hai-cintA se rahita svasaMvittirUpa hai| yahA~ 'cintA' cintanarUpa hai| "rodha" aura "nirodha" eka hI artha kA vAcaka hai| zuddhAtmA ke viSaya meM svasaMvedana hI dhyAna hai| TERSITE 334 | sAtavAM khaNDa : bhAratIya saMskRti meM yoga HSHARE F E stration international www.jainel library CHI --- -- -
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ - sAdhvIratna puSpavatI abhinandana grantha nizcayanaya kI dRSTi se SaTkAraka dhyAna kA svarUpa spaSTa kara rahe haiM-7 -- dhyAtA ko dhyAna kahA hai| dhyAna dhyAtA se alaga nahIM raha sakatA aura dhyAna, dhyAtA evaM dhyeya ke sAdhanoM meM koI vikalpa nahIM ho sktaa| ina tInoM kA ekIkaraNa hI dhyAna hai| dhyeya ko dhyAtA meM dhyAyA jAtA hai isalie vaha karma aura adhikaraNa donoM hI rUpa meM dhyAna hI kahA gayA hai| nizca yanaya se ye donoM dhyAna se bhinna nahIM haiN| apane iSTa dhyeya meM sthira huI buddhi dUsare jJAna kA sparza nahIM karatI isalie "dhyAti" ko bhI dhyAna kahA hai| bhAva-sAdhana kI dRSTi se bhI "dhyAti" ko dhyAna kahA hai kyoMki nizcayanaya kI dRSTi se zuddhAtmA hI dhyAna hai| jisake dvArA dhyAna kiyA jAtA hai vaha dhyAna hai, jo dhyAna karatA hai vaha dhyAna hai, jisameM dhyAna kiyA jAtA hai vaha dhyAna hai aura dhyeya vastu meM parama sthira buddhi kA nAma bhI dhyAna hI hai| AtmA apane AtmA ko, apane AtmA meM, apane AtmA ke dvArA, apane AtmA ke lie apane hetu se dhyAtA hai| i naya kI dRSTi se yaha kartA, karma, karaNa, sampradAna, apAdAna aura adhikaraNa rUpa SaT kAraka meM pariNata AtmA hI dhyAna kA svarUpa hai| prazna hogA ki kaise SaT kAraka svarUpa AtmA dhyAna svarUpa ho sakatI hai ? utara meM AcArya kA kathana hai ki jo dhyAtA hai vaha AtmA (kartA), jisako dhyAtA hai vaha zuddha svarUpa AtmA (karma), jisake dvArA dhyAtA hai vaha dhyAna pariNata AtmA (karaNa), jisake lie dhyAtA hai vaha zuddha svarUpa ke vikAsa prayojana rUpa AtmA (sampradAna), jisa hetu se dhyAtA hai vaha samyagdarzanAdi hetu AtmA (apAdAna), aura jisameM sthita hokara apane avikasita zuddha svarUpa ko dhyAtA hai vaha AdhArabhUta antarAtmA (adhikaraNa) hai| isa taraha zuddhanaya kI dRSTi, jisameM kartAkamAdi SaT kAraka se bhinna nahIM, apanA eka AtmA hI dhyAna ke samaya SaTkArakamaya pariNata hotA hai / yahI dhyAna kA viziSTa lakSaNa hai| aise sAmAnya aura vizeSa dhyAna kA svarUpa anya darzanoM meM aura manovaijJAnika granthoM meM kama dekhane ko milatA hai / jinakA saMkSipta svarUpa isa prakAra hai--- dhyAnayoga kA vaidika svarUpa karmayoga-bhaktiyoga-jJAnayoga ina trividha sAdhanA paddhatiyoM ke antargata hI mantrayoga, layayoga, haThayoga, rAjayoga Adi kA samAveza kiyA gayA hai| ina sAdhanA paddhatiyoM meM sarvAdhika priya aura pracalita praNAlI yoga kI mAno jAtI hai| vaidika yuga ke pazcAta darzanayuga meM pataMjali ne kramabaddha yogazAstra kA vivecana kiyaa| yoga kI sabhI saMkalpanAe~ upaniSadoM meM aneka rUpoM meM dikhAI detI hai| kAlAMtara meM pAtaMjala yoga ke sAtha-sAtha mantrAdi catuSka yogoM kA vivecana bhI upalabdha hotA hai / pAtaMjala ne 'cittavRtti nirodha' ko hI dhyeya siddha kiyA hai| unhoMne 'yogazAstra' meM kriyAyoga aura aSTAMga yoga kA mArga spaSTa kiyA hai / aSTAMgayoga ke bahiraMga aura antaraMga aise do bheda kiye haiM / antaraMga yoga meM dhAraNA, dhyAna aura samAdhi kA ullekha kiyA hai| yogazAstra kramika gati se sAdhaka ke vikAsa mArga meM sahAyaka sAdhana hai aura dhyAna usameM eka mahattvapUrNa aMga hai| binA dhyAna ke yoga sAdhanA kI siddhi saMbhava nhiiN| isIliye manISiyoM ne 'mantrayoga' kI sAdhanA paddhati meM dhyAnayoga ke lie mana kI ekAgratA aura tallInatA ko prApta karane ke lie ajapA japa athavA so'haM ko svIkAra kiyA hai| nAma smaraNa ka prakriyA se "sthaladhyAna" aura "mahAbhAvasamAdhi' kA pratipAdana kiyA hai| mantrayoga sAdhanA paddhati meN| "sthUladhyAna" kI prakriyA hI dhyAnayoga kI prakriyA hai / 29 _ 'layayoga' kI sabhI kriyAyeM kuNDalinI yoga meM pAyI jAtI haiN| isameM sthUla aura sUkSma kriyAoM dvArA kuNDalinI utthAna, SaTcakrabhedana, AkAza Adi vyomapaMcaka tathA prakRti ke sUkSma rUpa kA cintana RRCANARACH A 'bhAratIya-vAGamaya meM dhyAnayoga : eka vizleSaNa' : DaoN0 sAdhvI priyadarzanA | 335
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvIbanna puSpavatI abhinandana gandha H ROO HINATINEKHORTHRIRMIRROR ISKAnemiaNCAREERUARMATIPREGNENOUPermarinecte : 2 THESEREE STORI -- ma D First ................... "bindudhyAna" aura "mahAlaya" athavA "layasiddhiyoga samAdhi" kA digdarzana hai| 31 yahI dhyAnayoga kI prakriyA hai| 'haThayoga' meM 84 AsanoM ke sAtha-sAtha prANAyAma kA svarUpa spaSTa karake "mahAbodha samAdhi' aura "jyotidhyAna" kA digdarzana karAyA hai|31 prANAyAma ke mAdhyama se hI dhyAnayoga kI prakriyA spaSTa kI hai| ____ 'rAjayoga' sAdhanA paddhati meM aSTAMgayoga kA sarala subodha svarUpa pratipAdana kiyA hai / vaha sahaja prakriyA hai / inase mana kI ekAgratA bar3hatI hai / isa avasthA ko hI 'brahmadhyAna" kahA hai / ina sabhI sAdhanAoM ke mUla meM mana kI ekAgratA ko pradhAnatA dI gaI hai| yahI dhyAnayoga kA svarUpa hai| bhAratIya ina sAdhanA paddhatiyoM ko Adhunika yuga meM nayA rUpa apanI-apanI svAnubhUti ke anusAra de rahe haiN| unameM se kucha namUnoM ke taura para Apake sAmane rakha rahe haiM, jaise33 ki rAmakRSNa paramahaMsa-karmayoga aura bhaktiyoga ko hI premayoga ke mAdhyama se dhyAnayoga kA svarUpa spaSTa kiyA hai / unakI dRSTi se prema ke dvArA hI mana ko ekAgra kiyA jA sakatA hai| yahI dhyAnayoga hai| svAmI vivekAnanda-Izvara darzana kA parama sAdhana mAnava sevA hai / unake kathanAnusAra karmayoga, jJAnayoga, bhaktiyoga, premayoga, vairAgyayoga athavA rAjayoga kA samanvaya hI mAnava sevA hai| yahI Izvara prApti kA apUrva sAdhana hai / mAnava sevA hI dhyAnayoga hai| mahAtmA gA~dhI--(1) satya, (2) ahiMsA, (3) brahmacarya, (4) indriyanigraha, (5) asteya, (6) aparigraha, (7) svadezI, (8) abhayavrata, (6) aspRzyatA, (10) dezI bhASAoM ke mAdhyama se zikSA aura (11) zarIrabala ye gyAraha sUtra unake dhyAnayoga ke sAdhana haiN| unhoMne 'satyAgraha' ke mAdhyama se AdhyAtmika sAdhanA kA stara naI zabdAvalI meM samajhAne kA prayatna kiyA hai| unako dRSTi se satya kI sAdhanA hI dhyAnayoga sAdhanA hai| satyazIla sAdhaka hI "prArthanA" ke mAdhyama se dhyAna kI avasthA meM pahu~catA hai / mana ko ekAgra karane ko yaha zreSTha prakriyA hai / yahI dhyAnayoga hai| ravIndranAtha Taigora-sAdhanA paddhati kA mAdhyama "kavitA" aura "kalA" ko mAnA hai| kAvyakalA ko hI Izvara prApti kA mArga batAyA hai| ataH kAvya sauSThava se hI dhyAnayoga kA svarUpa spaSTa kiyA hai| unakA kathana hai ki vairAgya mukti kA sAdhana nahIM, kintu anurAga ke pAza se hI mukti ke Ananda kA anubhava hotA hai| 'prema' ko bhaktiyoga kA aMga mAnA hai| bhagavAna ke pAsa pahu~cane meM "anurAga' ho sAdhana hai / yahI dhyAnayoga hai| - avinda-AtmA ke sAtha ekAkAra hone kI kriyA hI yoga hai| vizeSa zabdAvalI meM kaheM to 'vijJAna' aura 'kalA' hI yoga hai| 'atimAnasa' avasthA hI dhyAnayoga kA svarUpa hai| atimAnasa avasthA kA rahasya hai ki jIvana meM divyazakti kI jyoti, zakti, Ananda aura sakriya nizcalatA ko prajvalita karanA / unhoMne ise hI 'adhyAtmayoga' athavA 'pUrNayoga' kI saMjJA dI hai| pUrNarUpeNa svayaM ko prabhu ke samakSa arpita karanA hI 'pUrNayoga' hai / isameM azubha vicAroM ko sthAna nahIM hotaa| sirpha zubha vicAroM kA cintana hotA hai / zubha vicAroM kA cintana hI dhyAnayoga hai| ABHHIR PATHA 336 | sAtavAM khaNDa : bhAratIya saMskRti meM yoga ... ducation international -re ForPnhate saniy
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa prakAra vaidika dharma meM jo dhyAnayoga kA svarUpa hai use yahA~ para spaSTa diyA gayA hai| bauddha paramparA meM dhyAnayoga kA svarUpa zIla, samAdhi aura prajJA ina trividha sAdhanA paddhati meM sampUrNa bauddha-sAdhanA kA digdarzana hai| inameM 'samAdhi' ke antargata hI dhyAnayoga kA svarUpa spaSTa kiyA hai| 'dhyAna' zabda ke sAtha hI sAtha samAdhi, vimukti, zamatha, bhAvanA, vizuddhi, vipazyanA, adhicitta, yoga, kammaTThAna, pradhAna, nimitta, ArambhaNa, lakkhaNa Adi zabdoM kA prayoga milatA hai / yahA~ para 'dhyAna' samAdhi pradhAna pAribhASika zabda hai| dhyAna kA kSetra vistRta hai / yadi sAdhanA ko dhyAna se alaga kara de to dhyAnayoga kA svarUpa spaSTa nahIM ho sakatA, kyoMki dhyAna aura sAdhanA kA paraspara ghaniSTa sambandha hai| ina donoM ko pRthak nahIM kiyA jA sktaa| dhyAna kA zAbdika artha hai-cintana karanA / yahA~ 'dhyAna' se tAtparya hai akuzala karmoM kA dahana karanA / akuzala karmoM ke dahana ke lie zIla, samAdhi, prajJA evaM cAra Arya satya (1. duHkha, 2. duHkha samudaya, 3. duHkha nirodha aura 4. duHkha nirodha gAminI, caturtha Arya satya ke antargata aSTAGgika sAdhanA mArga) Adi sAdhanoM kA prayoga kiyA jAtA hai| kyoMki akuzala karmoM kA mUla lobha aura moha hai| inhIM kA dahana sAdhanA aura dhyAna se kiyA jAtA hai| kintu yahA~ akuzala karmoM se pA~ca nIvaraNoM ko liyA gayA hai / bauddha paramparA meM mukhyataH dhyAna ke do bheda milate haiM-(1) Arambhana upanijjhAna (Alambana para cintana karane vAlA) aura (2) lakkhaNa upanijjhAna (lakSya para dhyAna karane vaalaa)| ArambhaNa upajjhAna cAra rUpAvacara aura cAra arUpAvacara ke rUpa meM ATha prakAra kA mAnA jAtA hai aura lakkhaNa upajjhAna ke tIna bheda mAne jAte haiM / caMcala cittavRtti ko niyantrita karane ke lie dhyAna sAdhanA ke aneka rUpa pratipAdana kiye haiM jisameM 'lokottara' dhyAna paddhati carama sImA kI dyotaka hai| sAdhaka rUpAvacara aura arUpAvacara dhyAna kI prakriyA se parizuddha samAdhi ko prApta karatA hai| lokottara dhyAna meM usakA praharaNa kiyA jAtA hai-dasa saMyojana kA praharaNa hotA hai / bIja rUpa meM rahe hue sabhI saMyojana kA lokottara dhyAna se nAza kiyA jAtA hai| taba sAdhaka meM kramazaH nimna avasthAe~ hotI haiM-(1) srotApanna (srotApatti), (2) sakudAgAmi, (3) anAgAmI aura (4) arhan / lokottara bhUmi meM cintA kI ATha avasthAoM meM se pratyeka avasthA meM pA~ca prakAra ke rUpa dhyAna kA abhyAsa kiyA jAtA hai| lokottara dhyAna meM citta ke calIsa prakAra para cintana kiyA jAtA hai| sabhI dhyAna prakriyAoM meM lokottara dhyAna prakriyA zreSTha aura parizuddha mAnI jAtI hai / 36 bauddha paramparA meM eka 'dhyAna sampradAya' bhI hai| ___dhyAnayoga kA svarUpa bhAratIyetara dharmoM meM ___ ina bhAratIya dhyAna-dhArAoM ke atirikta bhAratIyetara dharmoM meM bhI dhyAna kA svarUpa dRSTigocara hotA hai| jaise ki tAo dharma, kanphyuziyasa dharma. pArasI dharma, yahUdI dharma, IsAI dharma, islAma dharma aura sUphI dharma-ina sabhI dharmoM meM dhyAnayoga kA svarUpa-vinaya, namratA, sahiSNutA, prema, saralatA, indriyanigraha, saMyama, doSa-niMdA-burAI tyAga, Alasya-pramAda tyAga, dayA, dAna, nyAya, nIti, ahiMsA, satya, 'bhAratIya-vAGamaya meM dhyAnayoga : eka vizleSaNa' : DaoN0 sAdhvI priyadarzanA | 337
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ asteya, brahmacarya, karuNA, dIna-duHkhIsevA, anAtha, vidhavAoM kI sevA, bhUmi-sevA, sadAcAra, pavitratA, mana-vacana-kAya kI zuddhi, naitikatA, prAmANikatA, maitrI bhAvanA, kSamA ko jIvana kA alaMkAra mAnanA, Atmavat sarvabhUteSu kI maMgala bhAvanA, prema se zatru ko mitra banAnA evaM zarIata tarIkata, mAriphata, hakIkata aura guru kRpA Adi rUpoM meM spaSTa hotA hai / dhyAnayoga kA manovaijJAnika svarUpa mAnava kA vikAsa bhautika yA zArIrika kSetra meM hI na hokara mAnasika aura AdhyAtmika kSetra meM bhI ho rahA hai / manovaijJAnikoM kA kathana hai ki jinakA mAnasika tanAva adhika bar3ha jAtA hai taba usa para niyantraNa karane ke lie dhyAna kI prakriyA kI jAtI hai / dhyAna prakriyA meM zarIra aura mana kA agragaNya sthAna hotA hai / isIliye Adhunika manovijJAna bhI zarIra aura mana ke anusaMdhAna meM lagA huA hai / manovaijJAnika kairiMgaTana kA kathana hai" ki "dhyAna-sAdhanA eka mAnasika sAdhanA hai / mAnasika prakriyA ke kucha mahatvapUrNa rahasya yogiyoM ko hI jJAta haiM jise hama abhI taka jAna nahIM pAye haiM / para yAda rahe ki mAnasika kSetra kA svarUpa kevala mAtra 'mana' taka hI sImita nahIM hai, apitu mana se bhI adhika sUkSma 'pratyayoM' ko batAyA hai / 'pratyayoM' kA AviSkAra bhAratIya manovijJAna kI dena hai, jo Adhunika parAmanovijJAna kA hI eka kSetra hai | aravinda ne apanI dhyAna prakriyA meM " atimAnasa " kI kalpanA kI hai jo mana kI atisUkSma sthiti hai athavA "vaha" mAnasika ArohaNa kA mahattvapUrNa caraNa hai aura mAnasika cetanA vikAsa krama meM 'mana' kA adhika sahayoga hai, jisake kAraNa cetanA kA UrdhvArohaNa sambhava hai / kyoMki indriyA~ sabase adhika sthUla haiM aura inakA saMyojana evaM anuzAsana 'mana' ke dvArA hI hotA hai / ataH indriyoM se mana sUkSma hai, mana se prANa sUkSma hai, prANa se buddhi sUkSma hai aura buddhi se 'AtmA' sUkSma hai / AtmA ke nija svarUpa ko jAnane ke lie mana ko kendrita karanA hotA hai / mana kA kendrIkaraNa indriyoM ke saMyama se hotA hai / ise indriya-nigraha kI saMjJA dI jAtI hai / indriyavijetA hI manovijetA ho sakatA hai / ataH manovijJAna kI zabdAvalI meM indriyanigraha ko pravRttiyoM kA unnayana yA udAttIkaraNa kahate haiM / yaha unnayana kI prakriyA kalpanA, vicAra, dhAraNA, cintana Adi ke kSetroM meM kriyAzIla hotI hai / jaba 'mana' kisI bhI eka "vastu" ke prati kendrita hone kI avasthA meM AtA hai, taba mana kA kendrIkaraNa hI vaha Arambha bindu hai, jahAM se "dhyAna" ke svarUpa para vicAra kiyA jAtA hai / mAnasika prakriyA meM "dhyAna" kI sthiti taka pahu~cane ke lie tIna mAnasika staroM yA prakriyAoM se gujaranA par3atA hai / ve mAnasika stara isa prakAra haiM--- (1) cetana mana, (2) cetanonmukha mana aura ( 3 ) acetana mana / ina 'mana' ke tIna staroM ko phrAyaDa ne nATyazAlA ke samAna batAyA hai| jaise nATyazAlA kI raMgabhUmi samAna 'cetana mana', nATyazAlA kI sajAvaTa samAna ' acetana mana' aura raMgazAlA meM praveza karane kI bhAMti 'cetanonmukha mana' hai / mana ko barpha kI upamA dI hai / 38 manovaijJAnikoM ne mana kI vRtti tIna prakAra kI batAI hai, jaise ki -- (1) jJAnAtmaka, (2) vedanAtmaka aura (3) kriyAtmaka / dhyAna mana kI kriyAtmaka vRtti hai evaM vaha cetanA kI sabase adhika vyApaka kriyA kA nAma hai / dhyAna mana kI vaha kriyA hai - jisakA pariNAma jJAna hai / pratyeka prakAra ke jJAna ke lie dhyAna kI AvazyakatA hai| jAgRta avasthA meM kisI na kisI vastu para dhyAna kiyA jAtA hai / jAgRta avasthA vibhinna prakAra ke jJAna ko janma detI hai / kintu supta avasthA meM hama dhyAnavihIna rahate haiM / 338 | sAtavAM khaNDa : bhAratIya saMskRti meM yoga
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ - -- - - G eneral LLBilabaas. sAdhvIranapuSTAvatI abhinandana grantha R ANDARGETHEE22553SHARESHESenada RATHI manovijJAna kI dRSTi se jisa vastu para cetanA kA prakAza sabase adhika kendrita hotA hai, vaha dhyAna kA viSaya hai / 39 dhyAna kA viSaya pratikSaNa badalatA rahatA hai| jaba hamArI cetanA eka padArtha para kendrIbhUta hotI hai taba usase sambandhita dUsare padArthoM kA bhI sAmAnya jJAna hameM hotA rahatA hai| kintu ina padArthoM kA jJAna atyadhika sAmAnya hotA hai / isaliye manovRtti ko tIna bhAgoM meM vibhAjita kiyA hai / dhyAnAvasthA meM mana kI zubhavRtti hotI hai / zubha vRtti kI ekAgratA ko hI dhyAna meM sthAna hai / jaina siddhAntAnusAra bhI yahI mAnyatA hai, usane vizeSataH manovikAroM para vijaya pAne para adhika bala diyA hai / indriya aura mana ko nAza karane ke lie yA damana karane ke lie nahIM kahA kintu sahaja rUpa se AtmA ke zubhAzubha bhAvoM ko jJAtA draSTA banakara dekhane ko khaa| kriyAtmaka rUpa meM ye mAdhyama haiN| dhyAna sAdhanA-mArga kA dhyAna se vikAroM para vijaya prApta kI jAtI hai / viSaya-vikAra aura kaSAya para pUrNataH vijaya prApta karanA hI jainAgama ke anusAra dhyAna hai| dhyAna prakriyA meM mana kA agragaNya sthAna hai| sAdhanA meM mana ke sahAyaka aura bAdhaka rUpa meM do kArya haiM / manovijJAna ne tIna prakAra kI prakriyA svIkAra kI haiN| .. (1) avadhAna, (2) saMkendrIkaraNa (saMkendraNa) aura (3) dhyAna / 'avadhAna' kI prakriyA meM 'mana' ko kisI vastu kI ora cetanonmukha kiyA jAtA hai / 'avadhAna' aura 'cetanonmukha' ye donoM zabda ekArthaka hai / piTsabarI aura maikaDonala Adi manovaijJAnikoM ne 'avadhAna' ko eka prakriyA ke rUpa meM svIkAra kiyA hai, jo mana kI aindriya abhidhAna prakriyA se sambandhita hai| 'avadhAna' meM 'mana' bAhya anubhavoM ke prati adhika kriyAzIla rahatA hai aura isa prakriyA meM mAnasika UrjA vastu' ke prati gatizIla rahatI hai| bAhya vastuoM ke prati 'mana' kI yaha gatizIlatA 'mana' kA kevala ekamAtra kSetra hai / isake atirikta 'mana' kA dUsarA bhI kSetra hai jise 'svarUpa' meM kendrita kiyA jAtA hai| isa sthiti meM 'prajJA' kA udgama hotA hai, jo aindriya jagata se sApekSa hote hue bhI nirapekSa pratIta hotA hai| yaha mAnasika prakriyA ekAtmaka avasthA kA prathama caraNa hai| isa avasthA meM hI jJAnAtmaka indriyA~ Antarika rUpa se 'ekatA' kI dazA taka pahu~cAtI haiN| isaliye jJAna prakriyA ke antargata phrAyaDa ne mana ko tIna bhAgoM meM bA~TA hai - (1) IDa, (2) Igo aura (3) suparaIgo / bhAratIya vicAradhArA meM ye hI nanasa, ahaMkAra aura buddhi ke rUpa meM milate haiM / mana se buddhi taka kA vistAra hI mAnasika kriyA kA vikAsazIla svarUpa hai| mana ke sUkSma stara ko suparaIgo dvArA grahaNa kiyA jAtA hai / jaba mana 'avadhAna' se Age bar3hakara 'saMkendrIkaraNa' kI ora agrasara hotA hai taba vaha (mana) 'vastu' ke yathArtha svarUpa kA jJAna karatA hai| isa avasthA meM mana adhika gaharAI meM jAkara 'tallInatA' kA anubhava karatA hai| kisI padArtha yA vastu meM ekAgratA AnA hI 'saMkendrIkaraNa-saMkendraNa' avasthA hai| isa prakriyA meM mana kI ekAgratA bar3ha jAtI hai / taba tIsarI 'dhyAna' kI prakriyA meM praveza hotA hai| "dhyAna" kI avasthA taka Ate-jAte vicAroM kA samUha sImita ho jAtA hai| isIliye vicAra prakriyA meM vicAroM kA krama jJAnendriya-kriyA ke sAtha calatA hai| isakA ekamAtra kAraNa yahI hai ki dhyAna eka mAnasika prakriyA kA viziSTa kRta aura kendrita rUpa hai|43 dhyAna cittazuddhi kA eka manovaijJAnika kriyAtmaka rUpa hai| cittazuddhi ke lie manovijJAna meM vividha praNAliyoM (vidhiyoM) kA prayoga kiyA gayA hai| jaise43..... / 'bhAratIya-vAGamaya meM dhyAnayoga : eka vizleSaNa' : DaoN0 sAdhvI priyadarzanA | 336.
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhvIratna puSpavatI abhinandana grantha (1) antardarzana, (2) nirIkSaNa, (3) prayoga, (4) tulanA aura (5) manovizleSaNa / ise Aja kala kI bhASA meM 'citta - vizleSaNa' kI vidhi kahate haiM / ina vidhiyoM ke atirikta anya bhI praNAliyA~ milatI haiM" (1) vizleSaNa praNAlI, (2) vikalanAtmaka praNAlI, (3) udAttIkaraNa aura ( 4 ) nirdezanAtmaka 29995 praNAlI / isa prakAra manovijJAna meM dhyAna kA svarUpa cittazuddhi ko mAnA hai / jisameM vitta meM sthita vAsanA, kAmanA, saMzaya, antardvandva, tanAva, kSobha, udvignatA, azAMti Adi vikAroM ko nAza kiyA jAtA hai / ataH Adhunika manovaijJAnika dRSTi se dhyAna kA svarUpa yaha hai ki mana kI asIma zakti ko dhyAna dvArA vikasita kiyA jAya / bhAratIya dhyAna kI vicAradhArAoM meM 'mana' ko pradhAnatA dI gaI hai / jaina dRSTi se dhyAna meM mana kI pradhAnatA mana kA svabhAva caMcala hai| vaha vividha prakAra kI pudgala vargaNAoM ke skandhoM kA anubhava karake rAga-dveSa-mohAdi bhAvoM meM satata ramaNa karatA rahatA hai / vaha do kAryoM meM satata kriyAzIla rahatA haizubhAzubha karmAnubhUti / mana zuddha sAdhana dvArA saMsAra ghaTAtA hai aura azuddha sAdhana dvArA saMsAra bar3hAtA hai / ataH mana kI kriyA dvArA bhava bar3hAnA aura ghaTAnA dhyAnayogI prasannacandra rAjarSi ke udAharaNa dvArA spaSTa hotA hai / mana do prakAra kA hai - ( 1 ) savikalpa mana aura (2) nirvikalpa mana / vastutaH nirvikalpa mana hI 'Atma tattva' hai aura savikalpa mana 'Atma bhrAnti' hai / mana kI asthiratA hI rAgAdi pariNati kA kAraNa hai / mana kI kriyA karmabandha aura mukti kA kAraNa hai / mana kI sthiratA hI dhyAna kI avasthA hai | AtmasvarUpa kA bhAna sthira mana dvArA hI ho sakatA hai / sthira mana hI 'Atma tattva' hai aura asthira mana 'Atma bhrAnti' hai / Atma bhrAnti ke kAraNa manonigraha ke abhAva se tandulamatsya kI bhAMti bhava bar3hA detA hai / isaliye jJAniyoM kA kathana hai ki vacana aura kAya kI apekSA mana dvArA hI karmabandha adhika hotA hai / Agama meM mana ko ghor3e kI upamA dI hai / Agametara granthoM meM ise kapilAdi upamAse varNita kiyA hai / isalie mokSAbhilASI sAdhaka ke lie mana 'bandara' ko vaza karanA hI hogA / kyoMki AtmA asaMkhyAta pradezI hai / usake eka-eka pradeza para ananta jJAna-darzana- cAritrAdiguNa vidyamAna haiM / una guNoM ko vikasita karane ke lie mana kI sthiratA Avazyaka hai 145 manonigraha ke upAya Atma-svarUpa meM ramaNa karane ke lie mana ko vaza meM karanA hogA / use vaza meM karane ke liye jJAniyoM ne kucha upAya batAye haiM (1) indriyavijaya ke liye 23 viSaya aura 240 vicAroM para prApta karanA / (2) kaSAya - zamana / (3) zubha bhAvanA kA satata cintana / (4) samatA evaM vairAgya bhAva meM satata lIna rahanA / (5) svAdhyAya aura AtmajJAna meM lIna / (6) yogASTAMga aura ATha dRSTiyoM kA sadaiva cintana-manana karanA 340 | sAtavAM khaNDa : bhAratIya saMskRti meM yoga www.jainelibrat
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ RA sAdhvIratna puSyaktI abhinandana grantha HEATRE -CHHAvini mimmissioninhina BASSTRE HINHATimrtimm dhyAnayoga ke vizeSa nirdezana sUtra (upAya)-(dhyAnayoga ko jAnane ke upAya) jinabhadragaNi kSamAzramaNa aura rAmasenAcArya ne Agama kA siMhAvalokana karake dhyAnayoga kA yathArtha svarUpa jAnane ke lie kucha dvAra (aMga) pratipAdana kiye haiM16 (1) dhyAna kI bhAvanA (jJAna, darzana, cAritra, vairAgya evaM maitryaadi)| (2) dhyAna ke lie ucita deza yA sthAna / dhyAna ke lie ucita kAla / dhyAna ke lie ucita Asana / (5) dhyAna ke lie AlaMbana / dhyAna kA krama (manonirodha yA yognirodh)| (7) dhyAna kA viSaya (dhyeya) (8) dhyAtA kauna? (6) anuprekssaa| (10) shuddhleshyaa| (11) liMga (lkssnn)| (12) dhyAna kA phala (saMvara, nirjraa)| Agama kathita cAroM dhyAnoM kA phala kramazaH tiryaMcagati, narakagati, svarga yA mokSa hai jo saMvara aura nirjarA kA phala hai| vaise hI (1) dhyAtA, (2) dhyeya, (3) dhyAna, (4) dhyAna phala, (5) dhyAna svAmI, (6) dhyAna kSetra, (7) dhyAna kAla aura (8) dhyaanaavsthaa| dhyAnayoga ke svarUpa ko vizeSa rUpa se jAnane ke liye uparokta aMgoM ko batAyA hai| unameM 'bhAvanA' aura 'anuprekSA' aise ekArthI do zabda Aye haiN| aise dekhA jAya to ina donoM zabdoM meM khAsa koI antara nahIM hai kintu abhyAsa kI bhinnatA jarUra hai / jJAnadarzanAdi 'bhAvanA' dhyAna kI yogyatA prApta karane ke lie haiM aura anityAdi anuprekSA vItarAga bhAva kI puSTi ke lie hai| yaha dhyAna ke madhyavartI kAla meM kI jAtI hai| eka viSaya para mana sadA sthira nahIM raha sktaa| mana kA svabhAva caMcala hai| jisake kAraNa dhyAnAvasthA meM bIca-bIca meM dhyAnAntara ho jAtA hai / usa samaya anityAdi anuprekSA kA prayoga kiyA jAtA hai| yaha kAlIna bhAvanA hai aura jJAnadarzanAdi prArambhika / Agama meM bhAvanA ko anuprekSA bhI kahA hai vaise anya granthoM meM bhii|47 dhyAna kA adhikArI kauna ? i HERER N ttineHEAmavasawINTELEVII ATANELATED prazna hai ki dhyAna kA adhikArI kauna ho sakatA hai ? jJAniyoM kA kathana hai ki loka ko tIna bhAgoM meM vibhAjita kiyA gayA hai| jaise madhyaloka aura Urdhvaloka / ise zAstrIya bhASA meM lokAkAza kahate haiM / jahA~ SaT dravyoM kA astitva hotA hai vaha loka hai / do bhAgoM meM loka vibhAjita kiyA gayA hai-lokAkAza aura alokaakaash| lokAkAza kI apekSA alokAkAza ananta guNA bar3A hai kintu usameM cetana aura acetana kA astitva nahIM hai| lokAkAza meM SaT dravya haiM, jar3a cetana kA astitva hai| janma-maraNa kA cakra hai| lokAkAza meM sUkSma aura bAdara, trasa aura sthAvara jIvoM kA astitva hai| jIvoM kA prathama nivAsa sthAna nigoda hai| jahA~ jIva kA ananta kAla vyatIta ho jAtA hai| pUNyavAnI kI prabalatA bar3hane para jIva kA vikAsa hone lagatA hai taba vaha kramazaH nigoda (sUkSma nigoda) se nikalakara bAdara (pRthvI-apa-teja-vAyu-vanaspati kAya) 3 vikale-EL 'bhAratIya-vAGamaya meM dhyAnayoga : eka vizleSaNa' : DaoN0 sAdhvI priyadarzanA | 341 SMAL ANSAR HETAH TER DAS www.jain
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhvIratna puSpavatI abhinandana grantha AB answanaman IMRANGBRBREEDSARA iri HTTERTAL L ndriya (dvIndriya, trIndriya, caurindriya) aura paMcendriya (nAraka, tiryaMca, deva aura manuSya) meM praveza karatA hai| inameM asaMkhyAta aura anantAnanta kAla vyatIta karatA hai| kintu ina sabameM manuSya bhava durlabha mAnA jAtA hai| jIva kI do avasthA haiM-bhavya aura abhavya / abhavya meM mokSa prApta karane kI yogyatA nahIM hai, aura bhavya meM hai| jIva do paryAyoM meM satata bhramaNa karatA rahatA hai-svabhAva-paryAya aura vibhaav-pryaay| cAroM gati meM mithyAtvAdi ke kAraNa paribhramaNa karanA vibhAva paryAya hai aura karmopAdhi rahita sva-svarUpa meM ramaNa karanA svabhAvaparyAya hai| vibhAvaparyAya ke kAraNa hI jIva anAdikAla se acaramAvartakAla meM anantAnanta bhava vyatIta karatA hai| isa sthiti meM sthita jIva ke maiyAdigaNa evaM mokSa-jijJAsA nahIM hotii| acaramAvartakAla ko Agama bhASA meM "kRSNapAkSika" kAla kahate haiM / isa avasthA meM jIva mokSa nahIM pA sakatA / mokSa prApta karane kI yogyatA to bhavya meM hI ho sakatI hai / bhavya meM bhI kucha aise abhavI ke bhAI baiThe haiM jinheM jAti bhavI kahate haiM / ye mokSa ko nahIM pA sakate / jaina pAribhASika zabdAvalI meM 'acaramAvarta' aura 'caramAvarta' aise do zabda Ate haiN| jaba taka AtmA (jIva) antima pudgala-parAvartakAla ko prApta nahIM hotA taba taka dharmabodha prApta nahIM kara sktaa| gAr3ha karmAvaraNa ke kAraNa jIva acaramAvartakAla (kRSNapAkSika) meM ghUmatA hI rahatA hai| cAroM gati meM paribhramaNa karatA rahatA hai| manuSya bhava bhI prApta kara letA hai, guruvandana, dAnAdi kriyA, bhakti bhAva saba kucha karatA hai parantu ratnatraya (jJAna-darzana-cAritra) ke abhAva meM ye sArI kriyAyeM karane para bhI phaladAyaka nahIM banatI haiN| bhavanAzaka nahIM hotIM parantu bhavavardhaka hotI haiN| ataH acaramAvartakAla bhavavardhaka hotA hai / dUsarA zabda hai 'caramAvarta' / vaha do zabdoM ke saMyoga se banA hai-carama+Avarta / 'carama' kA artha hai antima aura 'Avarta' kA artha hai ghumAva / karma ATha haiN| unameM mohanIya karma kI pradhAnatA hai / isako 70 kor3A-kor3I sAgaropama sthiti hai, zeSa meM kucha kI 33 kor3A-kor3I sAgaropama, kucha kI 30 kor3A-kor3I sAgaropama aura kucha kI 20 kor3A-kor3I sAgaropama / ina sabameM mohanIya karma kI hI sthiti bar3I hai / 'caramAvarta' kAla meM mohanIpa ke 70 kor3A-kor3I sAgaropama kA dhumAva antima ho tabhI jIva mokSa prApta kara sakatA hai| caramAvartakAla meM bhI pratyeka jIva anantAnanta pudgalaparAvartakAla prasAra karatA hai| java jIva meM pariNAma vizuddhi ke kAraNa aise bhAva nirmANa hote haiM ki jisase vaha 'tathAbhavyatva' kI saMjJA ko prApta karatA hai| isI avasthA meM dharma-sanmukha hone kI yogyatA jIva meM AtI hai aura yahI 'zuklapAkSika' avasthA kahalAtI hai| ise jaina pAribhASika zabdAvalI meM 'apUnarbandhaka' kahate haiN| isaliye jJAniyoM ne dhyAna ke adhikArI nimnalikhita batalAye haiM: (1) apunabaMdhaka, (2) samyagdRSTi aura (3) cAritra aatmaa| isameM dezavirata aura sarvavirata donoM prakAra ke sAdhaka hote haiM / ye cAroM prakAra ke dhyAnAdhikArI zuklapAkSika (caramAvartakAla) avasthA meM hI vidyamAna rahate haiN| dhyAna ke sopAna-Agama evaM granthoM ke kathanAnusAra dhyAna ke do sopAna mAne gaye haiM32(1) chadmastha kA dhyAna aura (2) jina kA dhyAna / mana kI sthiratA chadmastha kA dhyAna hai jo antarmuhUrta pramANa hai aura jina kA dhyAna kAyA kI sthiratA hai / ise hI 'yoga nirodha' kahate haiN| mana kI sthiratA cauthe guNasthAna se vikAsapathagAmI banatI hai aura kramazaH Age-Age bar3hate-bar3hate AThaveM guNasthAna meM vizeSa pragati karatI hai| yaha guNasthAna dhyAna sAdhaka AtmA ke lie viziSTa dhyAna sAdhanA meM ArohaNa karAne ANSARATI TORS un BRIDE 342 | sAtavAM khaNDa : bhAratIya saMskRti meM yoga SETTE TRE AANA para ma www.jaineliterary.org.in Hry
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ STARSA sAdhvIratnapuSpavatI abhinandana grantha RTHA ( AMRPRI O Raoure Poet APE ANANKS tretittiitritett vAlA hotA hai / ise Agama bhASA meM 'upazama zreNi' aura 'kSapaka zreNi' kahate haiM / 3 upazama zreNi meM jIva darzanatrika (mithyAtvamohanIya samyaktvamohanIya aura mizra mohanIya) aura anantAnubaMdhi catuSka (krodhamAna - mAyA- lobha) ina sAta kA upazama (zAnta) karatA hai aura kSapaka zreNi meM inhIM sAta prakRtiyoM kA kSaya karatA hai / upazama zreNi vAlA gyArahaveM guNasthAna meM kSINamohanIya karma ke saMjvalana lobha kA udaya hone se gira jAtA hai / yaha guNasthAna patita guNasthAna kahalAtA hai| jIva punaH vikAsa ko pAkara kArya siddha kara letA hai| kSapaka zreNi vAlA bArahaveM guNasthAna meM yathAkhyAta cAritra evaM kevalajJAna ko pAkara zukladhyAna kI sAdhanA se samasta karmoM ko kSaya kara mokSa prApta kara letA hai| dhyAna ke bheda-prabheda dhyAna kA yathArtha svarUpa jAnanA ho to usake bheda-prabheda ko jAnanA atyAvazyaka hai| Agama kathanAnusAra vicAradhArA aneka prakAra kI haiM kyoMki AtmA (jIva) kA svabhAva pariNamanazIla hai| zubhAzubha asaMkhya vicAradhArAoM ko samajhanA kaThina hone se jJAniyoM ne unheM cAra bhAgoM meM vibhAjita kiyA hai| unheM dhyAna kI saMjJA dI gaI hai| Agama meM mukhyataH dhyAna ke cAra bheda haiM :-- (1) ArtadhyAna, (2) raudradhyAna, (3) dharmadhyAna aura (4) zukladhyAna / ina cAra dhyAnoM ke kramazaH 8+8+16+ 16 bheda haiM / kula 48 bheda haiN| AtaMdhyAna ke bheda evaM lakSaNa Agamakathita ArttadhyAna ke cAra bheda : (1) amanojJa-viyogacintA-amanojJa zabda, rUpa, gandha, rasa aura sparza tathA unake sAdhanabhUta vastuoM kA saMyoga hone para unake viyoga kI cintA karanA amanojJa viyogacintA ArtadhyAna hai / amanojJa vastue~ aneka haiM, jaise ki agni, jala, dhatUrA, aphIma Adi kA viSa, jalacara sthalacara vanacara krUra prANI siMha, bAghAdi, sarpa, bicchU, khaTamala, jUM Adi, girikandarAvAsI prANI, tIra, bhAlA, barcI, talavAra Adi zastra, zatru, vairI rAjA, duSTa rAjA, durjana, madya-mAMsAdi-bhogI, maMtra-taMtra-yaMtra-mAraNa-mUTha-uccATana Adi kA prayoga, cora DAkU Adi kA milana, bhUta, preta, vyaMtaradevoM kA upadrava- isa taraha aneka prakAra kI amanojJa vastue~ evaM vyaktiyoM ke dekhane-sunane mAtra se mana hI mana kleza honA hI ArtadhyAna kA prathama bheda hai| (2) manoja-aviyogacintA-pA~coM indriyoM ke vibhinna manojJa viSayoM kA evaM mAtA, pitA, putra, putrI, patnI, bhAI, bahana, mitra, svajana, parijana, cakravartI-baladeva-vAsudeva-mAMDalika rAjA Adi pada se vibhUSita, sAmAnya vaibhava, rAja vaibhava, bhoga bhUmi ke akhaNDa sukha prApta hoM, manuSya sambandhI bhoga prApta hoM, pradhAnamantrI, rASTramaMtrI, rAjyapAla, mukhya senApati Adi padaviyoM se bhUSita, vividha prakAra kI zayyA, vividha prakAra ke vAhana, vividha prakAra ke sugaMdhita padArtha, vividha prakAra ke ratna aura suvarNa jar3ita AbhUSaNa, nAnA prakAra ke vastra, dhana-dhAnyAdi kI tA. Rddhi siddhi kI prApti-ina sabake milane para viyoga i 'bhAratIya-vAGamaya meM dhyAnayoga : eka vizleSaNa' : DaoN0 sAdhvI priyadarzanA | 343 Personargaro www
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhana sAvAratna puSpavatI abhinandana grantha samA RANANCIEWEramiAMSUTORamesawerParanam ammeerNASHOWKENA R omancewanamaARMANELEADELIRBANEE474 HOLAR na hone kA adhyavasAya (vicAra) karanA tathA bhaviSya meM bhI inakA viyoga na ho aisA nirantara socanA 'manojJa-aviyogacintA' nAmaka dvitIya ArtadhyAna hai| (3) AtaMka (roga) viyogacintA--vAta, pitta aura kapha ke prakopa se zarIra meM utpanna hone vAle mahA bhayaMkara solaha rogoM (kaNThamAlA, kor3ha, rAjayakSmA-kSaya, apasmara-murchA, mRgI, netra-roga, zarIra kI jar3atA, lUlA, laMgar3A, kubja, kubar3A, udara roga-jalodarAdi, mUka, sojana zotha, bhasmaka roga, kaMpana, pITha kA jhukanA, zlIpada (paira kA kaThana honA), madhumeha-prameha) meM se kisI bhI roga kA udaya hone para / / mana vyAkula ho jAtA hai| vyAkulatA ko dUra karane ke lie satata cintita rahanA 'AtaMka-viyogacintA' nAmaka tIsarA ArtadhyAna hai / manuSya ke zarIra meM 3 // karor3a roma mAne jAte haiN| unameM se pratyeka roma para paune do roga mAne jAte haiN| jaba taka sAtAvedanIya kA udaya rahatA hai taba taka rogoM kI anubhUti nahIM hotI / jaise hI asAtAvedanIya karma kA udaya hotA hai ki zarIra meM sthita roga kA vipAka hotA hai| (4) bhogacchA athavA nidAna-pA~coM indriyoM meM do indriyA~ kAmI (kAna-A~kha) haiM jabaki zeSa / tIna indriyA~ (rasana, ghrANa, sparzana) bhogI haiN| ina pA~coM indriyoM ke pA~ca viSaya haiM - zabda, rUpa, gaMdha, rasa aura sparza / ina indriyoM ke dvArA kAma-bhogoM ko bhogane kI icchA karanA hI 'bhogecchA' nAmaka cauthA ArttadhyAna hai| isakA dUsarA bhI nAma hai, jise 'nidAna' kahate haiN| japa-tapa ke phalasvarUpa meM devendra, cakravartI, baladeva, vAsudeva Adi kI Rddhi siddhi mAMganA evaM indra, vidyAdhara, Adhipatya, dharaNendra ke bhoga, svarga sampadA, saMsAra vaibhava, devAMganA kA sukha vilAsa, mAna, sammAna, satkAra, kIrti, kAmanA tathA dUsare ke vinAza kI bhAvanA karanA, kula vinAza kI icchA karanA ye saba 'nidAna' ArtadhyAna meM AtA hai| AttadhyAna ke lakSaNa Agama kathita ArtadhyAna ke cAra lakSaNa nimnalikhita haiM :-- (1) kaMdaNayA --U~ce svara se ronA, cillAnA, rudana karanA, Akrandana krnaa| (2) soyaNayA- zoka -cintAmagna honA, khinna honA, udAsa hokara baiThanA, pAgalavat kArya karanA, dInatA bhAva se A~kha meM A~sU laanaa|| (3) tippaNayA-vastuvizeSa kA cintana karake jora-jora se ronA, vANI dvArA roSa prakaTa karanA, krodha karanA, anarthakArI zabdoccAraNa karanA, kleza yA dayAjanaka zabda bolanA, vyartha kI bAta banAnA aadi| (4) paridevaNayA--mAtA, pitA, svajana, putra, mitra, snehI kI mRtyu hone para adhika vilApa karanA, hAtha paira pachAr3anA, hRdaya para prahAra karanA, bAloM ko ukhAr3anA, aMgoM ko pachAr3anA, mahAn anathakArI zabdoccAraNa karanA Adi / - ina lakSaNoM ke atirikta Agametara granthoM meM ArtadhyAna ke aura bhI lakSaNa milate haiM / jaise bAta bAta meM zaMkA karanA, bhaya, pramAda, asAvadhAnI, klezajanya pravRtti, IrSyAvRtti, cittabhrama, bhrAMti, viSaya sevana utkaMThA, kAyaratA, kheda, vastu meM mUrchAbhAva, nindakavRtti, zithilatA, jar3atA, lokaiSaNA, dhaneSaNA, bhogaiSaNA Adi / ye ArtadhyAna ke ATha bheda haiN| TANT mama+tt RA fituatuttituttituttitut INTERENECESARSANE manA 344 | sAtavAM khaNDa : bhAratIya saMskRti meM yoga . I nternational irryn www.jaine
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhvIratna puSpavatI abhinandana grantha MostAVELMMENTRE raudra dhyAna ke bheda eva lakSaNa rodradhyAna ke bheda-Agama kathita raudradhyAna ke cAra bheda isa prakAra haiM (1) hisAnubaMdhi--dravya aura bhAva donoM prakAra kI hiMsA kA cintana karanA / vartamAna kAla meM bhI hiMsA ke vividha prakAra dRSTigocara hote haiM ve saba hiMsAnubaMdhi raudradhyAna hI haiN| ise Agametara granthoM meM 'himAnandi' yA 'hiMsAnanda' kahate haiM / (2) mRSAnubaMdhi- jhUTha bolanA Adi isake aneka prakAra haiM / ise Agametara granthoM meM 'mRSAnaMda' yA 'mRSAnandi' athavA 'anRtAnubandhI' kahate haiN| (3) steyAnubadhi-corI karanA, DAkA DAlanA, corI kI vastu Adi lenA steyAnubaMdhi raudradhyAna hai / ise 'cauryAnanda' yA 'cauryAnandi' bhI kahate haiM / (4) saMrakSaNAnubandhI-vastu, padArtha, AbhUSaNa Adi kA saMrakSaNa karane kI tIvra bhAvanA rakhanA yA cintana karanA saMrakSaNAnubandhI raudradhyAna hai| ise 'saMrakSaNAnanda' athavA 'viSayAnandi' yA viSayasaMrakSaNAsubandhI' bhI kahate haiN| raudradhyAna ke lakSaNa-Agama kathita raudradhyAna ke 4 lakSaNa isa prakAra haiM.8.. (1) osannadoSa-hiMsAdi cAra bhedoM meM se kisI bhI eka bheda dvArA satata pravRtti karanA, vibhinna sAdhanoM dvArA pRthvyAdi ke chedana-bhedana kriyAoM meM satata kriyAzIla rahanA, hiMsakapravRtti adhika karanA, trasa-sthAvarAdi jIvoM kI hiMsA ke lie vividha upAya karanA, pAMcoM indriyoM ke poSaNa ke lie satata prayatnazIla rahanA ye saba svayaM karanA yA karavAnA 'osanna doSa' nAmaka raudradhyAna kA prathama lakSaNa hai| (2) bahuladoSa-uparokta sabhI prakAra kI hiMsAdi pravRtti meM tRpti na hone se 'bahula doSa' lagatA hai| (3) ajJAna doSa- isameM mUr3hatA aura ajJAnatA kI vRddhi hotI hai / sat zAstra zravaNa, satsaMgati meM aprIti nirmANa honA evaM aruci jAganA, hiMsaka pravRtti meM ruci honA, deva-guru-dharma ke yathArtha svarUpa kA bodha na honA, indriya poSaNa tathA kaSAya sevana meM hI dharma mAnanA-ye saba ajJAna doSa haiM / (4) AmaraNAnta doSa-mRtyu paryanta krUra hiMsaka kAryoM meM evaM aThAraha prakAra ke pApasthAnaka meM saMlagna rahanA 'AmaraNAnta doSa' hai| Agametara granthoM meM raudradhyAna ke bAhya aura Abhyantara lakSaNa batAye haiM bAhya lakSaNa-hiMsAdi upakaraNoM kA saMgraha karanA, krUra jIvoM para anugraha karanA, duSTa jIvoM ko protsAhana denA, nirdayAdika bhAva, vyavahAra kI krUratA, mana-vacana-kAyayoga kI azubha pravRtti, niSThuratA, ThagAI, IrSyAvRtti, mAyA pravRtti, krodha ke kAraNa A~khoM se aMgAra barasanA, bhRkuTiyoM kA Ter3hA honA, bhISaNa rUpa banAnA Adi / Abhyantara lakSaNa-mana-vacana-kAya se dUsare kA burA socanA, dUsare kI bar3hatI evaM pragati ko dekha dila meM jalanA, duHkhI ko dekha prasanna honA, guNIjanoM se IrSyA karanA, ihaloka-paraloka ke bhaya se dUra HiithiiiiiiHHHHHHHHHHHHHH 'bhAratIya-vAGamaya meM dhyAnayoga : eka vizleSaNa' : DaoN0 sAdhvI priyadarzanA | 345. www.jainen
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhvIratna puSpavatI abhinandana grantha rahanA, pazcAttApa rahita pravRtti honA, pApakArya meM khuza rahanA, dharma-vimukha honA, kudeva - kuguru-kudharma meM zraddhA bar3hAnA Adi / isa prakAra raudradhyAna ke 8 prakAra haiM / dharmadhyAna ke bheda, lakSaNa, Alambana aura anuprekSA Agama kathita dharmadhyAna cAra prakAra kA hai" - (1) AjJAvitraya dharmadhyAna - (yaha ) AjJA + vicaya ina do zabdoM ke saMyoga se banA hai / 'AjJA' zabda se 'Agama' 'siddhAnta' aura 'jinavacana' ko liyA jAtA hai / ye tInoM hI zabda ekArthavAcI haiM / 'vicaya' zabda kA bhAva 'vicAra' viveka' aura 'vicAraNA' hai / ataH sarvajJapraNIta Agama para zraddhA rakhanA / usameM kathita pramANa, naya, nikSepa, nau tattva, SaT dravya, sAta bhaMga, chajIvanikAya Adi savakA satata cintana karanA aura bhI anya sarvajJagrAhya jitane bhI padArtha haiM unakA naya, pramANa, nikSepa, anekAnta, syAdvAda dRSTi se cintana karanA dharmadhyAna kA prathama 'AjJAvicaya' dharmadhyAna hai / ( 2 ) apAyavicaya dharmadhyAna- rAgAdi kriyA, kaSAyAdibhAva, mithyAtvAdi hetu Asrava ke pA~ca kArya, 4 prakAra kI vikathA, 3 prakAra kA gaurava ( aizvarya, sukha, rasa-sAtA ), 3 zalya ( mAyA zalya, mithyAdarzanazalya, nidAnazalya) 22 parISaha (kSudhA tRSA, zIta-uSNa, daMza-mazaka, nagnatva, arati, strI, caryA, nipadyA, , Akroza, vadha, yAcanA, alAbha, roga, tRNasparza, jala ( pasInA ), satkAra - puraskAra, prajJA, ajJAna aura adarzana) ina sabhI apAyoM kA upAya socanA vicAraNA hI 'apAyavicaya' dharmadhyAna hai / zayyA, (3) vipAkavicaya dhamadhyAna- ba~dhe jAne vAle karmoM ko cAra bhAgoM meM vibhAjita kiyA jAtA hai, jaise, prakRtibandha, sthitibandha, rasabandha aura pradezabandha / inake vipAkodaya kA cintana karanA 'vipAkavicaya dharmadhyAna' hai / 'vipAka' se rasodaya liyA jAtA hai / karmaprakRti meM viziSTa athavA vividha prakAra ke phala dene kI zakti ko athavA phala dene ke abhimukha hone ko 'vipAka' kahate haiM / vipAka do prakAra kA hai - hetuvipAka aura rasavipAka / pudgalAdirUpa hetu ke Azraya se jisa prakRti kA vipAka phalAnubhava hotA hai vaha prakRti hetuvipAkI kahalAtI hai tathA rasa ke Azraya - rasa kI mukhyatA se nirdizyamAna vipAka jisa prakRti kA hotA hai vaha prakRti rasavipAkI kahalAtI hai| donoM prakAra ke vipAka ke 4 -4 bheda haiM hetuvipAkI ke cAra bheda haiM- pudgalavipAkI, kSa etravipAkI, bhavavipAkI aura jIvavipAkI / ravipAkI ke cAra bheda haiM- ekasthAnaka, dvisthAnaka, triHsthAnaka aura catuHsthAnaka / jIvoM ke eka bhava yA aneka bhava sambandhI puNyapApa karma ke phala kA, zubhAzubha karmoM ke rasa kA udaya, udIraNA, saMkramaNa, bandha aura mokSa kA vicAra karate hue dravya, kSetra, kAla, bhava aura bhAva ke nimitta se karmaphala kA cintana karanA ( vicAra karanA) evaM prakRti, sthiti, rasa ( anubhAga) aura pradezAnusAra zubhAzubha karmoM ke vipAka ( udaya - phala ) kA cintavana karanA 'viyAkavicaya dharmadhyAna' hai / ( 4 ) saMsthAnavicaya dharmadhyAna- 'saMsthAna' kA artha 'saMsthiti', 'avasthiti', 'padArthoM kA svarUpa' hai / 'vicaya' kA artha - cintana athavA abhyAsa hai / isameM loka kA svarUpa, AkAra, bheda, SaT dravya - unakA 346 | sAtavAM khaNDa : bhAratIya saMskRti meM yoga www.jainelibarang:
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhvIratna puSpavatI abhinandana grantha svarUpa, lakSaNa, bheda, AdhAra, svabhAva, pramANa, dvIpa, samudra, nadiyA~ Adi loka meM sthita sabhI padArthoM kA, utpAda - vyaya - dhrauvyAdi paryAyoM kA cintana kiyA jAtA hai / ise saMsthAna vicaya dharmadhyAna kahate haiM / dharmadhyAna ke cAra lakSaNa (1) AjJA - ruci -- pravacana meM zraddhA honA / (2) nisarga - ruci - svAbhAvika (sahaja) kSayopazama se tattva (satya) meM zraddhA honA / (3) sUtra - ruci - sUtra - paThana ke dvArA zraddhA honA athavA jinokta dravyAdi padArthoM ko jAnane kI kI ruci jAganA / (4) avagAr3ha - ruci - vistAra se satya kI upalabdhi honA / aura bhI lakSaNa milate haiM - deva - guru-dharma kI stuti karanA, guNIjanoM ke guNoM kA kathana karanA, vinaya, namratA, sahiSNutA Adi guNoM se zobhita evaM dAnAdi bhAvanA meM tIvratA jAganA Adi / dharmadhyAna ke cAra AlaMbana 1 pUchanA | (1) vAcatA - gaNadhara kathita sUtroM ko par3hAnA | (2) pRcchanA - ( pratipracchanA ) - zaMkAnivAraNa ke lie guru ke samIpa jAkara vinaya se prazna (3) parivartanA (pariyaTTanA ) - paThita sUtroM kA (sUtrArtha ) punarAvartana karanA / (4) anuprekSA (dharmakathA ) - artha kA punaH punaH cintana karanA dharmadhyAna kI cAra anuprekSA dhyAna kI yogyatA prApta karane ke lie citta kI nirmalatA Avazyaka hotI hai, aura ahaMkAra tathA mamakAra kA nAza bhI Avazyaka hotA hai / isa sthiti ko pAne ke lie hI cAra anuprekSAoM kA nirdeza kiyA gayA hai / ye anuprekSAe~ nimnalikhita haiM (1) ekatva - anuprekSA - akelepana kA cintana karanA / jisase ahaM kA nAza hogA | (2) anitya- anuprekSA - padArthoM kI anityatA kA cintana karanA / isa bhAvanA ke satata cintana se mamatva kA nAza ho jAtA hai / (3) azaraNa - anuprekSA - azaraNa dazA kA cintana karanA / saMsAra meM jo vastu anitya, kSaNika aura nAzavAn haiM ve sabhI azaraNa-rUpa haiM / janma, jarA aura maraNa, Adhi-vyAdhi-upAdhi se pIr3ita jIvoM kA saMsAra meM koI zaraNa nahIM hai / zaraNa rUpa yadi koI hai to eka mAtra jinendra kA vacana hI / (4) saMsAra- anuprekSA - caturgati meM paribhramaNa karAne vAle janma-maraNa rUpa cakra ko saMsAra kahate haiM / jIva isa saMsAra meM dravya, kSetra, kAla, bhava aura bhAva rUpa paMca saMsAra cakra meM mithyAtvAdi ke tIvrodaya se duHkhita hokara bhramaNa karatA hai / ataH saMsAra paribhramaNa kA cintana karanA saMsArAnuprekSA hai / jo dharma se yukta hotA hai, use dharmya kahA jAtA hai / 3 dharma kA eka artha hai AtmA kI nirmala pariNati moha aura kSobharahita pariNAma | #4 dharma kA dUsarA artha hai - samyakdarzana, samyakjJAna aura 'bhAratIya vAGamaya meM dhyAnayoga : eka vizleSaNa' : DaoN0 sAdhvI priyadarzanA | 347
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhvIratna puSpavatI abhinandana grantha samyakcAritra / dharma kA tIsarA artha hai--vastu kA svabhAva 16 ina athavA ina jaise anya arthoM meM prayukta dharma ko dhyeya banAne vAlA dhyAna dharmavyAna kahalAtA hai / dhyeya ananta ho sakate haiM / dravya aura unake paryAya ananta haiM / jitane dravya aura paryAya haiM, utane hI dhyeya haiM / una ananta dhyeyoM kA ukta cAra prakAroM meM samAveza kiyA gayA hai| dharmadhyAna ke adhikArI-avirata, dezavirata, pramattasaMyati aura apramattasaMyati- ina sabako dharmadhyAna karane kI yogyatA prApta ho sakatI hai / zukladhyAna ke bheda, lakSaNa, Alambana aura anuprekSAeM cetanA kI svAbhAvika (upadhi-rahita) pariNati ko zukladhyAna' kahA jAtA hai / usake cAra prakAra haiM 7. (1) pRthaktva-vitarka-vicAra ( savicArI ) -- isameM tIna zabda Aye hue haiM jinakA artha hai'pRthaktva' bheda, 'vitarka' - vizeSa tarkaNA ( dvAdazAMgazruta), aura 'vicAra' - 'vi'- vizeSarUpa se, 'cAra' calanA yAnI artha - vyaMjana (zabda) aura yoga ( mana-vacana-kAya ) meM saMkrAnti ( badalanA) karanA hI 'vicAra' hai / jaba eka dravya ke aneka paryAyoM kA aneka dRSTiyoM nayoM se cintana kiyA jAtA hai aura pUrva zruta kA Alambana liyA jAtA hai tathA zabda se artha meM aura artha se zabda meM, eka dravya se dUsare dravya para. eka paryAya se dUsare paryAya meM, evaM mana vacana aura kAyA meM se eka dUsare meM saMkramaNa kiyA jAtA hai, zukladhyAna kI usa sthiti ko 'pRthaktva-vitarka-savicAra' kahA jAtA hai / (2) ekatva - vitarka - avivAra (avicArI ) - isameM citta kI sthiti vAyurahita dIpaka kI laukI bhAMti hotI hai / jaba eka dravya yA kisI eka paryAya kA abheda-dRSTi se cintana kiyA jAtA hai aura pUrva zruta kA Alambana liyA jAtA hai tathA jahA~ zabda, artha evaM mana, vacana aura kAyA meM se eka dUsare meM saMkramaNa kiyA jAtA hai, tIna yoga meM se koI bhI eka hI yoga dhyeya rUpa meM hotA hai| eka hI dhyeya hone ke kAraNa artha, vyaMjana aura yoga meM ekAtmakatA rahatI hai / dravya-guNa-paryAya meM meruvat nizcala avasthita cina vAle vAle caudaha, dasa aura nau pUrvadhArI kSAyika samyagdRSTi jIva hI antarmuhUrta kAla taka dhyAna karate haiN| ve asaMkhyAta asaMkhyAta guNazreNikrama se karmaskandhoM kA ghAta karate hue jJAnAvaraNa- darzanAvaraNa aura antarAya ina tIna karmoM ko kevalajJAna ke prApta hone ke bAda antarmuhUrta meM hI yugapad nAza karate haiM / tatra jIva zuddha nirmala kSAyika samyaktva ko prApta karatA hai / zuvaladhyAna kI isa sthiti ko ekatva-vitarka- avicAra' kahA jAtA hai / (3) sUkSmakriya anivRtti (pratipAtI, aniyaTTI ) -- dvitIya zuvaladhyAnAvasthA meM sAdhaka AtmA ko kevalajJAna ho jAne se vaha samasta vastuoM ke dravya aura paryAyoM ko yugapad jAnane laga jAtA hai / ghAtakarmoM ko kSaya kara detA hai aura aghAtikarma zeSa rahate haiM / aghAtikarmoM ko kSaya karane ke lie sabhI kevalI ko 'AujjIkaraNa' kI prakriyA karanI par3atI hai / bAda meM 'kevalI samudghAta' kI prakriyA hotI hai / kevalI samudghAta sabako nahIM hotA / jinakA Ayu karma kama ho aura zeSa tIna karmoM ke dalika adhika hoM to Ayusama karane ke lie unake 'kevalI -samudghAta' hotA hai / parantu jinake vedanAdi tIna karma Ayu jitane hI sthiti vAle hoM to samudghAta nahIM hotA / Ayu kA kAlamAna antarmuhUrta zeSa rahane para zIghra hI 'sUkSma 348 | sAtavAM khaNDa : bhAratIya saMskRti meM yoga www.jaineli
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhvIratna puSpavatI abhinandana grantha kriya-pratipAtI' nAmaka tIsaga zukladhyAna prArambha kiyA jAtA hai| yahIM se samudghAta kI kriyA prArambha hotI hai| dhyAnastha kevalI bhagavAn dhyAna ke bala se apane Atma pradezoM ko zarIra ke bAhara nikAlate haiN| kevalI samudghAta meM ATha samaya lagate haiN| prathama samaya meM daNDa, dvitIya samaya meM kapATa, tIsare samaya meM mathAnI aura cauthe samaya meM Atma pradezoM ko lokavyApI karate haiN| pA~cave samaya meM loka meM phaile hue karma vAle Atma pradezoM kA upasaMhAra (saMharaNa kara sikor3ate haiM) hotA hai / chaThe samaya meM pUrva-pazcima ke goM kA saMhAra karake mathAnI se pUnaH sAtaveM samaya meM kapATa kA AkAra karate haiM aura AThaveM samaya meM daNDAkAra ko sameTakara pUrvavat apane mUla zarIra meM sthita ho jAte haiN| jinhoMne kevalI samudghAta kI prakriyA nahIM kI ve 'yoganirodha' kI prakriyA prArambha karate haiN| yoga sahita jIvoM kI kadApi mukti ho nahIM sktii| ataH 'yoganirodha' kI prakriyA avazya karaNIya hotI hai| yogoM (mana-vacana-kAya) ke vinAza ko hI 'yoganirodha' kahate haiN| yAda rahe ki kevalI samudghAta karane vAle bhI yoganirodha kI prakriyA karate haiN| kevalI bhagavAn kevalI samudghAta ke antarmahartakAla vyatIta ho jAne ke bAda tInoM yogoM meM se sarvaprathama bAdarakAyayoga se bAdara manoyoga ko rokate haiM, bAda meM vAdarakAyayoga se bAdaravacanayoga, ko punaH antarmuhUrta ke pazcAt vAdarakAyayoga se vAdaraucchvAsa-niHzvAsa ko rokate haiN| isa prakAra nirodha karate-karate samasta vAdarakAyayoga kA nirodha ho jAtA hai, taba sakSmakAyayoga dvArA samma manoyoga, sUkSmakAyayoga dvArA sUkSmavacanayoga kA nirodha karate haiM / tadanantara antarmahurta ke pazcAt sUkSma kAyayoga se sUkSmaucchvAsa-niHzvAsa kA nirodha karate haiN| punaH antarmuhurta kAla vyatIta hone para sUkSmakAyayoga dvArA sUkSmakAyayoga kA nirodha karate haiN| isameM ina karaNoM ko bhI karate haiM, jaise spardhaka aura kRSTikaraNa / kRSTigata yoga vAlA hone para vaha 'sUkSmakriya-anivRtti' dhyAna kA dhyAtA hotA hai / 'yoganirodha' kI yaha prakriyA hai / (4) samacchinna-kriya-apratipAtI--tIsare dhyAna ke bAda ke bAda caturtha dhyAna prArambha hotA hai| isameM yogoM (mana-vacana-kAya kA vyApAra) kA pUrNataH uccheda ho jAtA hai| sUkSma kriyA kA bhI nirodha ho jAtA hai, usa avasthA ko samucchinna-kriya-apratipAtI' kahA jAtA hai / isakA patana nahIM hotA, isalie yaha apratipAtI hai| upAdhyAya yazovijaya jI ne haribhadra sUrikRta yoga bindu' ke AdhAra se zukladhyAna ke prathama do bhedoM kI tulanA saMprajJAta samAdhi se kI hai / " saMprajJAta samAdhi ke cAra prakAra haiM--(1) vitAnugata, (2) vicArAnugata, (3) AnaMdAnugata aura (4) asmitAnugata / unhoMne zukladhyAna ke zeSa do bhedoM kI tulanA asaMprajJAta-samAdhi se kI hai / prathama do bhedoM meM Aye hue 'vitarka' aura 'vicAra' zabda jaina, yogadarzana aura bauddha ina tInoM kI dhyAna-paddhatiyoM meM samAna rUpa se milate haiN| jaina sAhityAnusAra vitarka kA artha zrutajJAna aura vicAra kA artha saMkramaNa hai / vaha tIna prakAra kA mAnA jAtA hai (1) artha vicAra--jo dravya abhI dhyeya banA huA hai, use chor3a paryAya ko dhyeya banA lenaa| paryAya ko chor3a punaH (phira) dravya ko dhyeya banA lenA artha kA saMkramaNa hai| (2) vyaJjana vicAra-vartamAna meM jo zrutavacana dhyeya banA huA hai, use chor3a dUsare zrutavacana ko dhyeya banA lenA / kucha samaya ke bAda use chor3a kisI anya zrutavacana ko dhyeya banA lenA vyaJjana kA saMkramaNa hai| 'bhAratIya-vAGamaya meM dhyAnayoga : eka vizleSaNa' : DaoN0 sAdhvI priyadarzanA | 346 . . R www. Bes
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ (3) yoga vicAra-kAyayoga ko chor3akara manoyoga kA Alambana lenA, manoyoga ko chor3akara phira kAyayoga kA Alambana lenA yoga saMkramaNa hai| 'saMkramaNa' zrama dUra karane ke lie aura naye jJAna-paryAyoM ko prApta karane ke lie kiyA jAtA hai| kAyika dhyAna. mAnasika dhyAna aura vAcika dhyAna paryAyoM ke sakSma cintana se lagI thakAvaTa ko dUra karane ke lie dravya kA Alambana lete haiN| naI upalabdhi ke lie aisA kiyA jAtA hai| jisase karmakSaya zIghra hote haiN| yogadarzana ke anusAra 'vitarka' kA artha sthUla bhUtoM kA sAkSAtkAra aura 'vicAra' kA artha sUkSma bhUtoM tathA tanmAtrAoM kA sAkSAtkAra hai / bauddha darzana ke anusAra 'vitarka' kA artha Alambana meM sthira honA aura vicAra-vikalpa' kA artha usa Alambana meM ekarasa ho jAtA hai / 13 ___ ina tInoM paramparAoM meM zabda-sAmya hone para bhI unake saMdarbha pRthak-pRthak haiM / AcArya akalaMka ne dhyAna kI prakriyA kA sundara varNana kiyA hai / unhoMne kahA hai/4- uttama saMhanana hone para bhI parISahoM ko sahane kI kSamatA kA AtmavizvAsa hue binA dhyAna-sAdhanA nahIM ho sktii| parISahoM kI bAdhA sahakara hI dhyAna prArambha kiyA jA sakatA hai| parvata, guphA, vRkSa kI khoha, nadI taTa, pula, zmazAna, jIrNaudyAna aura zUnyAgAra Adi kisI sthAna meM vyAghra, siMha, mRga, pazu pakSI, manuSya Adi ke agocara, nirjantu, samazItoSNa, ativAyu rahita, varSA, Atapa Adi se rahita tAtparya yaha ki sama bAhya-Abhyantara bAdhAoM se zUnya aura pavitra bhUmi para sukharvaka palyaGkAsana meM baiThanA caahie| usa samaya zarIra ko sama, Rju aura nizcala rakhanA cAhie / bAe~ hAtha para dAhinA hAtha rakhakara, na khule hue aura na banda, kintu kucha khule hue dAMtoM ko rakhakara, kucha Upara kiye hue sIdhI kamara aura sIdhI (gambhIra) gardana kie hue prasanna mukha aura animiSa sthira saumyadRSTi hokara nidrA, Alasya, kAmarAga, rati, arati, zoka, hAsya, bhaya, dveSa, vicikitsA Adi ko chor3akara manda-manda zvAsocchvAsa lene vAlA sAdhu dhyAna kI taiyArI karatA hai / vaha nAbhi ke Upara hRdaya, mastaka, kapAla yA aura kahIM abhyAsAnusAra mana ko sthira rakhane kA prayatna karatA hai| isa taraha ekAgracitta hokara rAga, dveSa, moha kA upazama kara kuzalatA se zarIra kriyAoM kA nigraha kara manda zvAsocchvAsa letA huA nizcita lakSya aura kSamAzIla ho bAhya-Abhyantara dravya paryAyoM kA dhyAna karatA huA vitarka kI sAmarthya se yukta ho artha aura vyaJjana tathA mana, vacana, kAya kI pRthak-pRthak saMkrAnti karatA hai| phira zakti kI kamI hone se yoga se yogAntara aura vyaJjana se vyaJjanAntara meM saMkramaNa hotA hai|" zukladhyAna kA caturtha caraNa (bheda) yogoM kI kriyA se rahita hone se kevalajJAnI ayogIkevalI bana jAte haiN| caturthadhyAna ko 'vyavacchinna-kriyA-apratipAtI' yA 'vyucchinna-vyuparata-kriyA-apratipAtI' kahate haiM / apratipAtI kA artha hai-aTala svabhAva vAlI athavA zAzvata kAla taka ayoga avasthA kAyama rahe / tadanantara zailezI avasthA ko prApta kara caturtha 'samucchinna-kriyA-anivRtti' zukladhyAna kA dhyAtA hotA hai / isameM sAdhaka kI avasthA meruvat hotI hai| yahA~ 'dhyAna' kA artha ekAnta rUpa se jIva ke cintA kA nirodha-parispanda kA abhAva hai| antima do dhyAna saMvara nirjarA kA kAraNa hai| zukladhyAna kA lakSaNa-Agama meM zukladhyAna ke cAra lakSaNa batAye haiM75 350 / sAtavAM khaNDa : bhAratIya saMskati meM yoga
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ (1) avyathA-ise 'avadha' bhI kahate haiM / avadha kA artha hai-acalatA / kSobha kA abhAva hI 'anyathA' hai| (2) asaMmoha-anukUla pratikUla upadrava yA parISaha Ane para vicalita nahIM honaa| yA sUkSmapadArtha-viSayaka mUr3hatA kA abhAva / (3) viveka-sadsadviveka buddhi se bhedavijJAna (zarIra aura AtmA kA jJAna) honA / (4) vyutsarga--'tyAga' zarIra aura upadhi meM anAsakta bhAva / zukladhyAna ke cAra Alambana- Agama meM cAra prakAra ke Alambana kA kathana hai76..(1) kSamA, (2) mukti (nirlobhatA) (3) Arjava (saralatA) aura (4) bhArdava (mRdutaa)| zukladhyAna kI cAra anuprekSA--Agamakathita cAra anuprekSA isa prakAra haiM (1) anantatitAnuprekSA-saMsAra (dravya, kSetra, kAla, bhava aura bhAva) paramparA kA cintana karanA / bhava bhramaNa kA mUla kAraNa mithyAtva aura kaSAya hai / saba karmoM meM pradhAna mohanIya karma hai| yaha karmoM kA rAjA hai| isake kAraNa hI saMsAra meM jIva anantAnanta bhava taka bhramaNa karatA rahatA hai| isakA cintana karanA hI 'anantavartitAnuprekSA' hai| (2) vipariNAmAnuprekSA-saMsAra kI pratyeka vastu pariNanazIla hai| pudgala kA svabhAva pariNamanazIla hai / ataH vastuoM ke vividha pariNAmoM kA cintana karanA hI 'vipariNAmAnuprekSA' hai| (3) azubhAnuprekSA-saMsAra meM janma, jarA, maraNa, roga, zoka, Adhi, vyAdhi, upAdhi, saMyoga, viyoga Adi kA cakra anAdikAla se cala rahA hai / nigodAvasthA meM anantAnanta kAla vyatIta kiyaa| cAroM gati meM bhttkaa| tiryaMca aura manuSya bhava meM bhI azuci sthAnoM meM janmA-marA / isa prakAra padArthoM kI kI azubhatA kA cintana karanA hI 'azubhAnuprekSA' hai| (4) apAyAnuprekSA---karmabandha ke pA~ca kAraNa haiM-mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yog| ye hI saMsAravRddhikAraka haiN| aura bhI Artta-raudra-dhyAna, tIna zalya, tIna gArava, ajJAnatA, rAga, dveSa aura moha ye saba apAya haiM / bhavavarddhaka haiM / ina doSoM kA cintana karanA hI 'apAyAnuprekSA' hai / Agamika TokAnusAra dhyAna ke bheda Agamika granthoM para niyukti, bhASya, cUNi aura TIkAe~ haiM / niyuktiyA~ aneka haiN| uname Avazyakaniryakta prAcInatama hai| usake 'kAyotsarga' prakaraNa meM dhyAna kA varNana hai| vahA~ zubha aura azubha aise dhyAna ke do bheda kie haiM / 78 Artta-raudradhyAna azubha haiM aura dharma-zukladhyAna zubha haiM / bhASya, cUNi aura TIkA meM 'prazasta' aura 'aprazasta' 'aise do bheda milate haiM / Agametara sAhityAnusAra dhyAna ke bheda nizcayanaya kI dRSTi se dhyAna ke kabhI bheda ho nahIM skte| vyavahAranaya kI dRSTi se hI bhedaprabhedoM kA vicAra kiyA gayA hai| isalie 1, 2, 3, 4,10, 80 aura 442368 bheda chadmastha dhyAna kI dRSTi se kiye gaye haiM 'bhAratIya-vAGamaya meM dhyAnayoga : eka vizleSaNa' : DaoN. sAdhvI priyadarzanA | 351
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhvIratna puSpavatI abhinandana grantha 1bheda-paMca parameSThI kA laukika dhyAna / 2bheda---zUbha-azubha, prazasta-aprazasta, sudhyAna-dhyAna, dhyAna-apadhyAna, dravya-bhAva, sthUla-sUkSma, mukhya-upacAra, nizcaya-vyavahAra, svarUpAlambana-parAlambana Adi / 3 bheda-pariNAma, vicAra aura adhyavasAyAnusAra dhyAna ke bheda kiye haiM-vAcika, kAyika aura mAnasika; tIvra, mRdu aura madhya; jaghanya, madhyama aura uttama / 4 bheda --dhyeyAnusAra piNDastha, padastha, rUpastha aura rUpAtIta evaM anya dRSTi se nAma, sthApanA, dravya aura bhaav| 10 bheda--katipaya granthoM meM nimnalikhita dasa bheda milate haiM(1) apAya vicaya, (2) upAya vicaya, (3) jIva vicaya, (4) ajIva vijaya, (5) vipAka vicaya, (6) virAga vicaya, (7) bhava vicaya, (8) saMsthAna vicaya, (8) AjJA vicaya aura (10) hetu vicy| 80 bheda-(1) sthAna, (2) varNa (uccAraNa), (3) artha, (4) Alambana aura (5) anAlambana ina pA~ca bhedoM kA, (1) icchA, (2) pravRtti, (3) sthiratA aura (4) siddhi-ina cAra se guNA karane para 20 bheda hote haiN| 20 bhedoM kA (1) anukampA, (2) nirveda, (3) saMvega aura (4) prazama ina cAra icchAnuyogoM se guNAkAra karane se dharmadhyAna ke 80 bheda hote haiM / (5 4 4 4 4 =80) 442368 bheda--mukhyataH dhyAna ke 24 bheda kiye gaye haiN| jaise(1) dhyAna, (2) paramadhyAna, (3) zUnya, (4) paramazUnya, (5) kalA, (6) paramakalA, (7) jyoti, (8) paramajyoti, (8) vindu, (10) paramabindu, (11) nAda, (12) paramanAda, (13) tArA, (14) paramatArA; (15) laya, (16) paramalaya, (17) lava, (18) paramalava, (16) mAtrA, (20) paramamAtrA, (21) pada, (22) paramapada, (23) siddhi, (24) prmsiddhi| bhavanayoga (sahajayoga-sahajakriyA-marudevImAtA) ke 66 bheda karaNayoga (sahaja kriyA se viparota) ke bhI 96 bheda aura karaNa ke 16 bheda, karaNa ke 16 bhedoM kA dhyAna, paramadhyAna' Adi 24 bhedoM kA guNAkAra karane se-66x24 -- 2304 bheda hote haiN| :::: : :: ::::: : ::: : sa 352 / sAtavAM khaNDa : bhAratIya saMskRti meM yoga . . . .... .... www.jaineliors
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2304 bhedoM kA bhavanayoga se guNAkAra karane se-664 2304-221184 2304 bhedoM kA karaNayoga se guNAkAra karane se-66 x 2304 = 221184 221184+221184 -442368 bheda dhyAna ke hote haiN| ___ dhyAna kA mUlyAMkana hamAre sAmane do prakAra kA jagat hai, jaise-padArtha jagat-Atma jagat, sthUla jagat-sUkSma jagat, bAhyajagat-antarjagat, nimittoM kA jagat-upAdAna kA jagan / padArtha-bAhya-sthUla jagata se hama paricita haiM kintu antar-Atma-sUkSma jagat se anabhijJa (aparicita) haiN| usake lie jAgRta honA hogaa| kyoMki dhyAna kA lakSya hai jIvana kA parivartana / mithyAdRSTi se haTakara samyagdRSTi meM AnA hI dhyAna kI prakriyA hai / dhyAna se AdhyAtmika parama sukha kI prApti hotI hI hai sAtha hI sAtha zArIrika aura mAnasika vikAsa bhI uttarottara hotA rahatA hai / kAyA kI sthiratA, mana kI nirmalatA, vacana kI madhuratA, hRdaya kI pavitratA dhyAna se hI prApta hotI hai| dazA ko badalane ke lie dizA ko badalanA hogaa| dizA kA parivartana AcAra-vicAra-uccAra kI nirmalatA se hotA hai| cittazuddhi se karma-malAdi kA zodhana hotA hai / jaisemaile-kucaile vastra ko pAnI se, lohe ko agni se, kIcar3a ko sUrya kiraNoM se zodhana kiyA jAtA hai vaise hI dhyAna rUpI pAnI, agni, sUrya se karmamala kA parizIlana (chAnana) kiyA jAtA hai / 80 ataH dhyAnAgni se hI karma IMdhana ko jalAyA jA sakatA hai| dhyAna jIvana parivartana kI parama auSadhi hai| janma maraNa kA roga bhayaMkara hai| dravyaroga kI davA DaoNkTara ke pAsa hai, bhAvaroga kI nahIM / vaha to dhyAniyoM ke hI pAsa hai| dekhie sanatkumAra cakravartI, cilAti cora Adi bhavyAtmAoM ne dhyAna bala se bhAvaroga ko nAza kara diyaa| aise sAdhaka AtmA eka do tIna nahIM balki anekoM haiN| unhoMne AhArazuddhi, dainika caryA zuddhi, vicArazuddhi, vyavahArazuddhi, cittazuddhi tathA yogazuddhi (mana vacana kAya vyApAra) se zArIrika, mAnasika aura AdhyAtmika bala prApta kiyaa| vaha bala aneka prakAra kI labdhiyoM ko prApta karAtA hai| para smaraNa rahe mahAvIra kI sAdhanA meM camatkAra ko mahatva nahIM hai kintu sadAcAra, Atmazuddhi aura ratnatraya sAdhanA ko hI hai| dhyAna prakriyA taba hI siddha hogI jabaki ratnatraya sAdhanA kA uttarottara vikAsa hogaa| jaina pAribhASika zabdAvalI meM samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ko ratnatraya kahA hai / ratnatraya kI sAdhanA AdhyAtmika sAdhanA hai / AdhyAtmika sAdhanA kA svara rahA hai-mana-vacanakAya kI pravRtti ko jAno, dekho aura anubhava kro| jJAna aura kriyA ke suyoga se mokSa milatA hai / ina donoM ke binA dhyAna sAdhA nahIM jaataa| dhyAna se kaSAyoM kA zamana hotA hai aura kaSAyoM kA sarvathA zamana (nAza) hI mokSa hai / dhyAna karAyA nahIM jAtA, vaha anubhUti kA viSaya hai| mahAvIra kI samasta sAdhanA vidhi kA paricaya 'dhyAna' zabda se na hokara 'samatA' se hotA hai| samatva yoga kI sAdhanA hI dhyAna kI sAdhanA hai| dhyAna kA AdhAra samabhAva hai aura samabhAva kA AdhAra dhyAna hai / prazasta dhyAna se kevala sAmya hI sthira nahIM hotA, apitu karmamala se malina jIva kI zuddhi hotI hai / ataH dhyAna kiyA nahIM jAtA vaha phalita hotA hai| hamAre zArIrika mAnasika santulana dazA kA pariNAma hI dhyAnAvasthA hai| vartamAna kAlIna paristhiti meM zAnti pAnA ho to ekamAtra parama auSadhi hai 'dhyAna' / dhyAna kI prakriyA se Atmika zAnti milatI hai|88 'bhAratIya-vAGamaya meM dhyAnayoga : eka vizleSaNa' : DaoN0 sAdhvI priyadarzanA | 353
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandarbha grantha evaM sandarbha sthala : 1. (ka) dhya-dhyAyate cintyate'nena tattvamiti dhyAnam / __ ekAgra cittanirodha ityarthaH / "dhyai cintaayaam"|- abhidhAna rAjendra koza, bhA0 4, pR0 1662 (kha) (dhya + lyuTa) "jJAnAt dhyAnaM vishissyte"| . --saMskRta-zabdArtha-kaustubha, pR0 575 2. yujapI yoga (gaNa 7) hemacandra dhAtupATha' ' ___ yuci ca samAdhi / (gaNa 4) hemacandra dhAtupATha / 3. (ka) yogazcittavRttinirodhaH / .. - pAtaMjala yogasUtra 1/2 (kha) samatvaM yoga ucyate / -- gItA 248 (ga) saMyogo yogavatyuktA jIvAtmA paramAtmA / --uddhata, jinavANI, dhyAna-pariziSTAMka, navambara 1672 4. (ka) tattvArthasUtra 6/1-2 (kha) sarvArthasiddhi (pUjyapAda) 6/1-2 (ga) niyamasAra (kundakundAcArya, padmaprabhamaladhArI TIkA) gA0 137-138 evaM ttiikaa| (gha) yogaviMzati (haribhadra) gA01 (Ga) bhagavatI ArAdhanA (zivArya) bhA0 1 gA0 1827 evaM aparAjita TIkA pR0 44 (ca) samiti gupti sAdhAraNaM dharma vyApAratvaM yogatvaM / - uddhRta, yogadRSTi samuccaya (DA0 bhagavAnadAsa manubhAI mehatA) pR0 21 5. uddhRta, yogasAra prAbhRta, prastAvanA, pR0 17 / 6. (ka) svAmikAtikeyAnuprekSA, gA0 480-482, 470, (kha) sarvArthasiddhi 6/28 / 7. svAmikArtikeyAnuprekSA, zubhacandra TIkA, pR0 356 / 8. (ka) AcArAMgasUtram sUyagaDAMgasUtram (TI0 zI0-puNyavijayajI) 2/8/28 / (kha) sUtrakRtAMgam (zI0 TI0 javAharamalajI ma.) (bhA0 3) 15/3 / (ga) paMcAstikAya (kundakundAcArya) gA0 144 TIkA pR0 206 / 9. sUtrakRtAMgam (zI0 TI0 javAharamalajI ma0), bhA0 3, 15/3, bhA0 2 TIkA pR0 126 / 10. AcArAMgasUtram sUyagaDAMgasUtram (zI0 TI0 puNyavijaya jI) TI0 pR0 168 / 11. (ka) tattvArthasUtra 6/1 / (kha) prazamarati prakaraNam (umAsvAti) gA0 138 evaM ttiikaa| (ga) yogasAra prAbhRta (amitagati) 5/1 / / (gha) svAmikArtikeyAnuprekSA, gA0 65 / 12. (ka) yogasAra prAbhRta 6/1 / / (kha) svAmikArtikeyAnuprekSA TIkA pR0 46 / (ga) siddhAnta sAra prakaraNam 10/1 / 354 | sAtavAM khaNDa:: bhAratIya saMskRti meM yoga
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13. (ka) yogazAstra 4/86 / (kha) prazamarati prakaraNam gA0 156 evaM usakI ttiikaa| (ga) yogasAra prAbhata 6/1 / (gha) siddhAntasAra saMgraha 10/1-3 / 14. dhyAna zataka (jinabhadragaNi kSamAkSamaNa) gA0 66 / 15. (ka) siddhAntasAra saMgraha 11/33 / (kha) abhidhAna rAjendra koza, bhA0 4, pR0 1661 / 16. (ka) Avazyakaniyukti (bhA0 2) pR070||... kha) dhyAna zataka gaa02| (ga) abhidhAna rAjendra koza, bhA0 4 pR0 1662 / 17. (ka) ekAgracintAnirodho dhyAnam / ___-tattvArthasUtra 6/20 (kha) sarvArthasiddhi (pUjyapAda) 6/27 / (ga) tattvAnuzAsana nAmaka dhyAnazAstra (rAmasenAcArya) gA0 56 / / (gha) aMto-muhutta-mettaM lINaM vatthummi mANasaM gANaM / --svAmikArtikeyAnuprekSA gA0 470 18. svAmikArtikeyAnuprekSA, gA0 470 / 16. (ka) agraM mukhaM / ekamagrabhasyetyekAnaH / -sarvArthasiddhi 6/27 (kha) aMgyate tadaMgamiti tasminniti vA'graM mukham / --tattvArthavAtika 6/27 (ga) tattvAnuzAsana nAmaka dhyAnazAstra gA0 57-58 / 20. (ka) vyagraM hi jJAnaM na dhyAnamiti / -tattvArthavArtika 6/27 (kha) tattvAnuzAsana nAmaka dhyAnazAstra gA0 56 / 25. (ka) sarvArthasiddhi 6/27 / (kha) tattvArthavAtika 8/27 / / (ga) tattvAnuzAsana nAmaka dhyAnazAstra gA061 / 22. (ka) sarvArthasiddhi 6/27 / / (kha) tattvArthavArtika 6/27 / (ga) tattvAnuzAsana (nAgasenAcArya) 2/30 / 23. (ka) NANaM appA savvaM jahA suyakevalI tamhA / - samayasAra (kundakundAcArya) gA0 10 (kha) tattvAnuzAsana nAmaka dhyAnazAstra sA068 / / 4. (ka) tattvArtha sUtra 6/27 / (kha) tattvArthavAtika 6/27 / (ga) dhyAnazataka (jinabhadragaNi kSamAzramaNa) gA064 (gha) tattvAnuzAsana nAmaka dhyAnazAstra gaa066| 25. dhyAyatyarthAnaneneti dhyAnaM karaNa sAdhanam / / -ArSa 21-13 uddhata, tattvAnuzAsana nAmaka dhyAnazAstra, pR066 26. (ka) tattvArthavAtika 6/27 / (kha) tattvAnuzAsana nAmaka dhyAnazAstra (rA0 senA0) gA064 (ga) tattvAnuzAsana (nAgasenAcArya) 2/31 / 'bhAratIya-vAGamaya meM dhyAnayogaeka vizleSaNa' : DaoN0 sAdhvI priyadarzanA | 355
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 27. (ka) tattvArthavArtika 6/27 / (kha) tattvAnuzAsana nAmaka dhyAnazAstra gA0 67, 71 / 28. (ka) 108 upaniSad (sAdhanA khaNDa) "yoga cUDAmaNi upaniSad" pR0 70 / (kha) dhyAnayoga rahasya (svAmI zivAnanda) pR0 126-127 / 26. (ka) Atma prabhA (da0 la0 nirosekara) pR0 137-138 / (kha) dhyAnayoga rahasya pR0 126-127 / 30. (ka) layayoga saMhitA, uddhRta kalyANa sAdhanA aMka pR0 133 / (kha) gorakSA saMhitA (DaoN0 camanalAla gautama) 2/63-64 / (ga) siddha siddhAnta-paddhati (gorakhanAtha) 2/26-26, 10-23 / 31. (ka) yogazAstra, uddhRta kalyANa sAdhanA aMka pR0 132 / (kha) purANa paryAlocanam (paM0 pari) pR0 327 / 32. (ka) yogazAstra, uddhRta, kalyANa sAdhanA aMka pR0 134 / (kha) viveka cUDAmaNi gA0 65-66 / / (ga) rAjayoga saMhitA, uddhRta, kalyANa sAdhanA aMka, pR0 135 / (gha) yogopaniSadaH- 'tejobindUpaniSad' 1/34-36 / 33. (ka) samakAlIna bhAratIya darzana (DaoN0 zrImatI lakSmI saksenA) pR0 77, 256 / (kha) jJAnayoga, rAjayoga (vivekAnanda) pR0 235-348, 385, bhUmikA pR0 5 / 34. (ka) suttapiTake 'aMguttaranikAya'-3/7/6 / (kha) abhidhammapiTake 'dhamma saMgapipAli' 4/2/48 / 35. visuddhi magga (khandhaniddeso) pR0 380-382 / 36. visuddhi magga (khandhanidde so) pR0 382 / 37. di sika varlDa herIbArDa, kairiMgaTana pR0 141 / -uddhRta, dhyAnayoga (aMka) DaoN. narendra bhAnAvata pR0 160 / 38. (ka) navIna manovijJAna (lAlajIrAma zukla) pR0 4 / (kha) sarala manovijJAna (lAlajIrAma zukla) pR0 13 / (ga) yoga manovijJAna (DaoN0 zAnti prakAza Atreya) pR0 327 / 36. sarala manovijJAna pR0 136 / 40. sarala manovijJAna pR0 136 / 41. menuyala oNpha sAyakolaoNjI, sTAuTa pR0 125 / -uddhRta, dhyAnayoga (DaoN. narendra bhAnAvata) pR0 161 / 356 | sAtavAM khaNDa : bhAratIya saMskRti meM yoga
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42. (ka) yogA eNDa pasinAlTI (ke0 esa0 jozI) pR0 144 / -uddhRta, dhyAnayoga-(DaoN0 narendra bhAnAvata) 'aMka' pR0 163 (kha) di sika varlDa pR0 188 / -uddhRta, dhyAnayoga-(aMka) pR0 163 43. sarala manovijJAna pR06 / 44. uddhata, dhyAnayoga rUpa aura darzana (DaoN0 narendra bhAnAvata) pR0 223 / 45. (ka) samAdhi-tantra (devacanda) gA0 35-36 / (kha) yoga dIpaka (buddhi sAgara) gA0 30-33 / (ga) tattvAnuzAsana nAmaka dhyAnazAstra gA0 78 / (gha) adhyAtma tattvAloka 6/5, 6/10 / 46. (ka) dhyAnazataka gA028-26 / (kha) tattvAnuzAsana nAmaka dhyAnazAstra gA037 / 47. (ka) sthAnAMga sUtra (AtmA0 ma0) 4/1/12 / (kha) tattvArthasUtra (umAsvAti) 6/7 / (ga) kundakunda bhAratI ke 'bArasa aNupekkhA' meM dekhe / 48. (ka) 'knnhpkkhie'| -AyAradasA (muni zrI kanhaiyAlAlajI 'kamala') 6/14 (kha) niyamasAra (kundakundAcArya) 1/15 / (ga) paMcAstikAya (kundakundAvArya) gA0 16-20 / 46. asAvacaramAvatte, dharma harati pazyataH / -jhAnasAra (upA0 yazovijayajI) 21/7 50. (ka) 'sukkpkkhie'| -AyAradasA 6/16 (kha) yogabindu (haribhadra) 278 / 51. (ka) yogazataka (haribhadra) gaa06| (kha) haribhadra yogabhAratI pR0 26 / 52. (ka) antarmuhUrtakAlaM cittAvasthAnamekasmin vastuni yattadachadmasthAnAM dhyAnaM / -Avazyakaniyukti (bhA0 2) pR0 71 (kha) yogaNiroho jiNANaM tu / -dhyAnazataka gA03 53. (ka) guNasthAna kramAroha gA0 37, 36 / (kha) gommaTasAra--- 'jIvakANDa' gA0 50-53 / 54. sthAnAMgasUtra (AtmA0 ma0) 4/1/12 / 55. (ka) sthAnAMga sUtra 4/1/12 / (kha) dhyAnazataka gA07-10, 13 / (ga) jJAnArNava 25/25-32, 34-36 / (gha) AcArAMga sUtra 6/1/604 / (Ga) siddhAntasAra saMgraha (narendrasenAcArya) 11/37-38 / (ca) tattvArthasUtra 6/34 / 56. (ka) sthA0 sU0 4/1/12 / (kha) dhyAtazataka gA0 15-17 / 57. (ka) sthA0 sU0 4/1/12 / (kha) dhyAnazataka 16 / (ga) siddhAntasAra saMgraha 11/12, 43, 45 / (gha) dhyAnakalpataru pR0 12 / (Ga) svAmikArtikeyAnuprekSA gA0 475 / (ca) jJAnArNava 26/4-12, 16, 26 / 58. (ka) sthA0 sU0 4/1/12 / (kha) pravacanasAroddhAra dvAra 44, gA0 451-452 / (ga) dhyAna kalpataru (pU0 amo0) pR0 21 / (gha) dhyAnazataka gA0 26 / (Ga) dhyAna dIpikA (gu0 vijayakesarasUri) gA0 121 / 'bhAratIya-vAGamaya meM dhyAnayoga : eka vizleSaNa' : DaoN0 sAdhvI priyadarzanA | 357
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ E 56. (ka) sthA0 sa0 4/1/12 / (kha) tattvArthavArtika 636 ttiikaa| (ga) sarvArthasiddhi 6/36 ttiikaa| (gha) SaTkhaNDAgama (vIrasenAcArya) bhA0 5, pR0 70, 72 / (Ga) yogazAstra 10/8-10 / / (ca) dhyAnazataka gA045-62 / . .. (cha) jJAnArNava 38/2-3, 6, 11-12, 6, 1-15-16 / (ja) siddhAntasAra saMgraha 11/51-52-58 / (jha) svAmikArtikeyAnuprekSA gA0 27, 32, 33, 67, evaM pR0 367 / (Ja) guNasthAna kramAroha (ratnaNekhara sari) gA0 3 / yogasAra prAbhRta 1/13-14 -uddhata, dharmaratna prakaraNa / 60. (ka) sthA0 sU0 4/1/12 / (kha) dhyAnazataka gA0 67-78 / 61. (ka) sthA0 sa04/1/12 / (kha) ThANe (mutAgame) 4/1/308 / (ga) bhagavatI sUtra 25/7 / (gha) dhyAnazataka gA042 / 62. (ka) sthA0 sa0 4/1/12 / / (kha) bhagavatI sUtra 25/1 jJAnArNava 2/31, 36, 35-40, 1, 2, (gha) adhyAtma tattvAloka 4, 7, 9/11-22 / (Ga) praNamaratiprakaraNa (umAsvAti) gA0 151-15.2 / (ca) zAMta sudhArasa pR035, 66, 32, 64-66 / / (cha) yogazAstra 4/62-66 / (ja) sUtrakRtAMga 2/1/13 / (jha) svAmikArtikeyAnuprekSA gA0 34, 74, 76, 66, 64, 66.. 38 / 63. dharmAdanayetaM dharmyam / tattvArthabhASya 6/28 64. tattvAnuzAsana' 52, 55 / 65. tattvAnuzAsana 51 / 66. tattvAnuzAsana 53, 54 / ' 67. (ka) sthA0 sU0 4/112 / (kha) SaTkhaNDAgama (dhavalA TI0) bhA0 5, pR077-78, 84-85, 7 / (ga) tattvArtha sUtra 6/41 / sarvArthasiddhi, 6/44 / (gha) yogazAstra 11/5, 6, 8, 51, 52, 53-55, 56-57 / (Ga) dhyAnazataka / (ca) jJAnArNava 42/6, 13, 15, 43, 51 / / (cha) siddhAntasAra saMgraha 11/71-72, 76 / (ja) mahApurANa (A0 jinasena) 2170-171, 175, 178, 183, 184, 145 / (jha) ovavAiya sUtra, pR0 36-37, paNNaveNArmusa 36/71 / (Ja) sacitra ardhamAgadhI koza (zatAvadhAnI ratnacandra muni) bhA0 2 pR0.10-11 / 35. sAtavAM khaNDa : bhAratIya saMskati meM yoga
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ (Ta) vizeSAvazyakabhASya gA0 3051 evaM TIkA pR0 242 / (Da) prazamaratiprakaraNa gA0 274-275 eva TIkA, 278-280 / .8, (ka) jainadRSTayA parIkSita pAtaJjalayogadarzanam 1/17-18 / (kha) yogabindu gA0 418 / . pAtaJjala yogadarzanam 1/17 / ......... 10. (ka) jainadRSTayA parIkSita pAtaJjala yogadarzanam 1/17, 18 / (kha) yogabindu 420-21 / 3. tattvArtha sUtra 6/44 / / 3. pAtaJjala yogadarzana 1/42-44 / 3. visuddhimagga bhA0 1 pR0 134 / 34. tattvArthavArtika 6/44 / 31. (ka) sthA0 sU0 4/1/12 / (kha) dhyAnazataka gA0 60-62 / OM.. (ka) sthA0 sU0 4/1/12 / (kha) bhagavatI sU0 25/7 / 33. (ka) sthA0 sU04/1/12 / (kha) bhagavatI sU0 25/7 / (ga) dhyAnazataka gA0 88 / (gha) svAmikAtikeyAnuprekSA gA066-72, 38, 86 6. (ka) Avazyakaniyukti gA0 1465 / (kha) AvazyakacUNi pR0 215 (bhaa02)| 16. (ka) yogazAstra 7/8 / (kha) jJAnArNava 25/17, 20 / (ga) svAmikAtikeyAnuprekSA gA0 480 evaM TIkA pR0 369, 370, 367 / (gha) tattvAnuzAsana (rAma0 se0) gA047-48 / (Ga) dhyAnadIpikA (gu0) gA067 / (ca) abhidhAna rAjendra koza bhA0 4, pR0 1663 / / (cha) tattvArthavAtika 9/28 / (ja) upAsakAdhyayana 69/706-511 / (jha) zrAvakAcAra saMgraha bhA0 1 pR0 406 / (a) hAribhadra yoga bhAratI (muni jayasundaravijaya) TI0 pR0 8, gA0 2, 4, 8 / (Ta) dhyAna vicAra / -uddhRta, namaskAra svAdhyAya (prA0vi0) pR0 225-246 / 80. (ka) dhyAnazataka (jinabhadragaNi kSamAzramaNa) gA067-68 / (kha) jJAnArNava 25/7 / 81. uttarA0 sU0 32/2 / 82 (ka) yogazAstra 4/112 / (kha) jJAnArNava (zubhacandra) 25/2-4 / 83. vizeSa jijJAsu lekhikA kA 'jaina sAdhanA paddhati meM dhyAnayoga' zodha prabandha dekheN| 'bhAratIya-bAGamaya meM dhyAnayoga : eka vizleSaNa' : DaoN0 sAdhvI priyadarzanA |. 356