Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
(O
GS
શ્રી માનતુંગાચાર્ય-વિરચિત
OOS
શ્રી ભક્તામર સ્તોત્ર
OF G
(ગુજરાતી પદ્યાનુવાદ સહિત)
%SS
& COP
CO. OF G
CS DA
શ્રી સઋત-સેવા-સાધના કેન્દ્ર
(આધ્યાત્મિક સાધના કેન્દ્ર) કાબા-૩૮૨ ૦૦૯ (જિ. ગાંધીનગર)
OG SOO
DS. SO
OS
2 / ©O
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
શ્રી માનતુંગાચાર્યવિરચિત
-
- -
શ્રી ભક્તામર સ્તોત્ર
-
-
(ગુજરાતી પદ્યાનુવાદ સહિત)
W --
પદ્યાનુવાદક શ્રી માવજી દામજી શાહ
પ્રકાશક શ્રી સત્યુત-સેવા-સાધના કેન્દ્ર મુખ્ય મથક : આધ્યાત્મિક સાધના કેન્દ્ર મુ. પિ. કેબા-૩૮૨૦૦૯ (જિ. ગાંધીનગર)
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ભક્તામર-સ્તોત્ર
પ્રકાશક ચંદુલાલ છોટાલાલ મહેતા, પ્રમુખ
શ્રી સદ્ભુતસેવા-સાધના કેન્દ્ર
સ્થળ : આધ્યાત્મિક સાધના કેન્દ્ર મુ. પિ. કેબા – ૩૮૨ ૦૦૯ (જિ. ગાંધીનગર)
ચતુર્થ સંસ્કરણ : પ્રત ૩૩૦૦ વીરનિર્વાણ સં. ૨૫૧૧, સને ૧૯૮૫ શ્રી મહાવીર-જ્ઞાનકલ્યાણક દિન
મૂલ્ય : રૂ. ૧–૫૦
મુદ્રક માધવલાલ બી. ચૌધરી
રાજીવ પ્રિન્ટર્સ સી-૧/૩૦૮ જી. આઈ. ડી. સી. વિઠ્ઠલઉદ્યોગનગર-૩૮૮ ૧૨૧
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ભકતામર-સ્તોત્ર
પ્રકાશકીય
શ્રી સત્કૃત–સેવા–સાધના કેન્દ્રના પ્રથમ પ્રકાશનની આ ત્રીજી આવૃત્તિ પ્રગટ કરતાં અમોને અત્યંત આનંદ થાય છે.
અમોએ સંસ્થા–સંસ્થાપનની આદિમાં આદિ જિનેન્દ્ર તીર્થકર ભગવાન આદિનાથનું શ્રી માનતુંગાચાર્ય રચિત આ ભકિતપરક અત્યંત ભાવપૂર્ણ સંતવન પ્રકાશિત કરેલ. સ્તોત્રના આરંભમાં ‘ભક્તામર” (અર્થાતુ ભકત દેવો) શબ્દ આવેલ હોવાથી આ સ્તોત્રનું “ભક્તામર સ્તોત્ર’ એવું નામ પડ્યું છે.
આ સ્તોત્રના અનેકાનેક પદ્યાનુવાદ હિન્દી, ગુજરાતી, મરાઠી તથા ઉર્દૂ ભાષામાં પ્રગટ થયેલ છે. અંગ્રેજી તથા જર્મન ભાષામાં પણ અનુવાદ પ્રકાશિત થયો છે. સ્તોત્ર ઉપર શ્રી મુનિ નાગચંદ્રજી વગેરે વિદ્વાનોએ સંસ્કૃત ટીકા અને વૃત્તિઓ પણ લખી છે.
સમાજના વાતાવરણમાં પ્રાય: પ્રતિદિન આ સ્તોત્રનો પાઠ કરવાની પદ્ધતિ છે. હજારો આત્માર્થીજનોને આ સ્તોત્ર મુખપાઠે છે. સમય-સમય પર સેંકડો સ્થળોએથી આની લાખો પ્રત પ્રગટ થઈ ચૂકી છે. આ ઉપરથી પણ સ્તોત્રની મહત્તા અને લોકપ્રિયતા મુમુક્ષુઓને ધ્યાનમાં આવશે.
- ત્રીજી આવૃત્તિ પ્રમાણે શ્રી માવજી દામજી શાહકન ગુજરાતી પદ્યાનુવાદ સાથે મૂળ સંસ્કૃત સ્તોત્ર પણ આપેલ છે, જેથી તત્ત્વવિવેકસહિત ભવસમુદ્રતારિણી જિનભક્તિનો લાભ મુમુક્ષુજનો લેશે એવી ભાવના છે.
નિવેદક : પ્રકાશન સમિતિ, શ્રી સદ્ભુત સેવા-સાધના કેન્દ્ર
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ભકતામર-સ્તાત્ર
સંસ્થાનાં અન્ય સર્વોપયાગી પ્રકાશના
(૧) સાધના–સેાપાન (૨) ‘તેના તું મેધ પામ (૩) ચારિત્ર્ય-સુવાસ
(૪) સાધક–સાથી ભા. ૧–૨ (૫) અધ્યાત્મજ્ઞાન પ્રવેશિકા (૬) અધ્યાત્મને પંથે (૭) તત્ત્વસાર (મૂળ પ્રાકૃત, સંસ્કૃત—હિન્દી ટીકા તથા ગુજરાતી અર્થ સહિત) (૮) ભક્તિમાર્ગની આરાધના (૯) ધ્યાન : એક પરિશીલન (૧૦) શાંતિપથ-દર્શન (ગુજરાતી અનુવાદ) પ્રથમ ખંડ
(11) Guidelines to Mahavir Darshan
(૧૨) બારસ અણુવેક્ખા
(૧)
(૨)
કાખા
-
મૂલ્ય ૪-૦૦
મૂલ્ય
૧-૦૦
મૂલ્ય
3-00
મૂલ્ય ૧૦-૦૦
મૂલ્ય ૧-૦૦
મૂલ્ય
૪-૦૦
૪
મૂલ્ય ૧૨-૦૦
મૂલ્ય ૧૦-૦૦
મૂલ્ય ૧૦-૦૦
પ્રાપ્તિસ્થાન આધ્યામિક સાધના કેન્દ્ર
૩૮૨ ૦૦૯ (જિ. ગાંધીનગર )
શ્રી હરિલાલ શાહ, મંત્રી શ્રી સદ્ભુત સેવા સાધના કેન્દ્ર ગુજરાત ટ્યુબ એન્ડ સેનિટરી સ્ટોર્સ, ખાડિયા ચાર રસ્તા, અમદાવાદ-૩૮૦૦૦૧
મૂલ્ય ૧૦-૦૦
5-00
૨-૦૦
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ભક્તામર-સ્તોત્ર
口
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ભક્તામર-સ્તોત્ર
श्री भक्तामरस्तोत्रम्
(वसंततिलका) भक्तामरप्रणतमौलिमणिप्रभाणामुद्योतकं दलितपापतमोवितानम् । सम्यक्प्रणम्य जिनपादयुगं युगादावालम्बनं भवजले पततां जनानाम् ॥१॥ यः संस्तुतः सकलवाङ्मयतत्त्वबोधादुद्भुतबुद्धिपटुभिः सुरलोकनाथैः । स्तोत्रैर्जगत्रितयचित्तहरैरुदारैः स्तोष्ये किलाहमपि तं प्रथमं जिनेन्द्रम् ॥२॥ बुद्धया विनाऽपि विबुधार्चितपादपीठ ! स्तोतुं समुद्यतमतिविंगतत्रपोऽहं । बालं विहाय जलसंस्थितमिन्दु बिम्बमन्यः कः इच्छति जनः सहसा ग्रहीतुम् ॥३॥
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ભકતામર-સ્તોત્ર
શ્રી ભક્તામર-સ્તોત્ર
(મંદાક્રાંતા) દીપાવે જે મુગટમણિના તેજને દેવતાના, સંહારે જે અઘતિમિરને માનવના સદાના; જે છે ટેકારૂંપ ભવમહીં ડૂબતા પ્રાણીઓને, એવા આદિ જિનચરણને વંદને રૂડ રીતે–૧ જેની બુદ્ધિ અતિશય બની શાસ્ત્રનું તત્ત્વ જાણી, તે ઇદ્રોએ સ્તુતિ પ્રભુ તણું રે કરી ભાવ આણી; ત્રિલોકીના જનમન હરે તેત્ર માંહે અધીશ, તે શ્રી આદિ જિનવરતણી હું સ્તુતિને કરીશ. ૨
| (યુમ્મ ) દે સર્વે મળી કરે પૂજના આપ કેરી, મૂકી લજજા મતિહન છતાં, ભક્તિ મારી અનેરી; જોઈ છે ગ્રહણ કરવા પાણીમાં ચંદ્રને જે, નિશ્ચ એવી હઠ નહિ કરે બાળ વિના સહેજે. ૩
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ભકતામર-સ્તોત્ર
वक्तुं गुणान् गुणसमुद्र ! शशाङ्ककान्तान् कस्ते क्षमः सुरगुरुप्रतिमोऽपि बुद्धया । कल्पान्तकालपवनोद्धतनक्रचक्रं को वा तरीतुमलमम्बुनिधिं भुजाभ्याम् ||४|| सोऽहं तथाऽपि तव भक्तिवशान्मुनीश ! कर्तुं स्तवं विगतशक्तिरपि प्रवृत्तः । प्रीत्यात्मवीर्यमविचार्य मृगी मृगेन्द्रं नाभ्येति किं निजशिशोः परिपालनार्थम् ||५||
अल्पश्रुतं श्रुतवतां परिहासधाम त्वद्भक्तिरेब मुखरीकुरुते बलान्माम् । यत्कोकिलः किल मधौ मधुरं विरौति तच्चाम्र चारुकलिका निकर कहेतुः
॥६॥
भवसंत तिसन्निबद्धं
त्वत्संस्तवेन पापं क्षणात्क्षयमुपैति शरीरभाजाम् । आकांतलोकमलिनीलमशेषमाशु सूर्याशु भिन्नमिव शार्वरमंधकारम् ||७||
मत्वेति नाथ ! तव संस्तवनं मयेदमारभ्यते तनुधियाऽपि तव प्रभावात् । चेतो हरिष्यति सतां नलिनीदलेषु मुक्ताफलद्युतिमुपैति नूबिन्दुः ||८||
८
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ભક્તામર–સ્તોત્ર
સદ્દગુણોથી ભરપૂર તમે, ચંદ્રવત્ શોભનારા, દેના યે ગુરુ નવ શકે, ગુણ ગાઈ તમારા; જે સિંધુમાં પ્રલય સમયે ઊછળે પ્રાણીઓ રે, તેને ક્યારે પણ તર શકે કેણ રે બાહુ જે રે? ૪
એ હું છું ગરબજન તે યે પ્રભુભક્તિ કાજે, શક્તિ જેકે મુજમહિ નથી ગુણ ગાઈશ આજે; શક્તિ જોકે નિજમહિ નથી, તે ય શું મૃગલીએ, રક્ષા માટે શિશુ તણું નથી, સિંહ સામે જતી એ? પ
જે કે હું છું મતિહન ખરે, લાગું છું પંડિતને, તેયે ભક્તિવશ થક પ્રભુ! હું સ્તવું છું તમને, કે કિલાએ ટુહ ટુહ કરે રૌત્રમાંહીં જ કેમ? માનું આવે પ્રતિદિન અહા, આમ્રને મોર જેમ. ૬
જન્મનાં જે બહુ બહુ કર્યા પાપ તે દૂર થાય, ભક્તો કેરી પ્રભુગુણમહીં ચિત્તવૃત્તિ ગૂંથાય; વિટયું જે તિમિર સઘળું રાત્રિએ વિશ્વમાંય, નાસે છે રે ! સૂરજ ઊગતાં સત્વરે તે સદાય. ૭
એવું માની સ્તવન કરવાનો થયે આજ ભાવ, તેમાં માનું મનમહિ ખરે આપને છે પ્રભાવ; મોતી જેવું કમળ પરનું વારિબિંદુ જ જે છે, એવી સ્તુતિ મનહર અહા ! સજજનેને ગમે છે. ૮
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ભકતામર-સ્તોત્ર
आस्तां तत्र स्तवन मस्त समस्तदोषं त्वत्सङ्कथाsपि जगतां दुरतानि हंति । दूरे सहस्रकिरण: कुरुते प्रभव पद्माकरेषु जलजानि विकासभाञ्जि ॥९॥
नात्यद्भुतं भुवन भूषण ! भूतनाथ ! भूतैर्गुणैर्भुवि भवन्तमभिष्टुवन्तः । तुल्या भवंति भवतो ननु तेन किं वा, भूत्याश्रितं य इह नात्मसमं करोति ॥ १० ॥
दृष्ट्वा
भवंतमनिमेषविलोकनीयं,
नान्यत्र तोषमुपयाति जनस्य चक्षुः । पीत्वा पय: शशिकरद्युतिदुग्धसिंधोः क्षारं जलं जलनिधेरशितुं कः इच्छेत् ॥ ११॥
यैः शांतरागरुचिभिः परमाणुभिस्त्वं निर्मापित त्रिभुवनैकललामभूत ! तावंत एव खलु तेऽप्यणवः पृथिव्यां यत्ते समानमपरं न हि रूपमस्ति ॥१२॥
वक्त्रं वत्र ते सुरनरोरगनेत्रहारि निःशेषनिर्जितजगत्रितयोपमानम् । बिम्बं कलङ्कमलिनं क्व निशाकरस्य यद्वासरे भवति पाण्डुपलाशकल्पं ||१३||
૧૦
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ભક્તામર-સ્તોત્ર
દૂર રાખે સ્તવન કરવાં આપનાં એકધારાં, પાપે નાસે જગજન તણાં નામ માત્ર તમારાં જો કે દૂરે રવિ રહીં અને કિરણને પ્રસારે, તેયે ખોલે કમળદળ તે કિરણથી વધારે. ૮
= " " પાન
-
--
એમાં કાંઈ નથી નર્વોનતા, નાથ ! દેવાધિદેવ ! ભક્તો સર્વે પદ પ્રભુતણું પામતા નિત્યમેવ; લેકે સેવે કદ ધનિકને તે ધની જેમ થાય, સેવા થાતાં પ્રભુપદ તણું આપ જેવા જ થાય. ૧૦
ન
જેવા જેવા જગમહિ કદી હોય તો આપ એક, બીજા સર્વે સકળ પ્રભુથી ઊતરે છે જ છે, પીધું હેયે ઊજળું દૂધ જે ચંદ્ર જેવું મજાનું, ખારાં ખારાં ઉદધિજળને કે પીએ કેમ માનું? ૧૧
જે જે ઊંચા આણુ જગતમાં ઠામ ઠામે પડ્યા છે, તે તે સર્વે ગ્રહ ગ્રહ અહા! આપમાંહી જડ્યા છે, આ પૃથ્વીમાં પરમ અણુઓ તેટલા માત્ર દીસે, તે હેતુથી પ્રભુ તુજ સમું રૂપ ના અન્ય કે છે. ૧૨
?
છે
જેણે જીતી ત્રિભુવનતણી ઉપમા સર્વ રીતે, દેવેના જે જગગણતણું ચિત્તને ખેંચતી તે; થાતે ઝાંખા શશિ પણ પ્રભુ! આપના મુખ પાસે, મેલા જે દિનમહ અને છેક પળે જ દીસે. ૧૩
દેશમાં
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ભક્તામર-સ્તોત્ર
Wwse
recomewmome
संपूर्णमण्डलशशाङ्ककलाकलाप-
पूर शुभ्रा गुणास्त्रिभुवनं तव लंघयति । ये संश्रितास्त्रिजगदीश्वरनाथमेकं कस्तान्निवारयति संचरतो यथेष्टम् ॥१४॥ चित्रं किमत्र यदिते त्रिदशांगनाभिनीतं मनागपि मनो न विकारमार्गम् । कल्पान्तकालमरुता चलिताचलेन किं मन्दरादि-शिखरं चलितं कदाचित् ।।१५।। निधूमवतिरपवर्जिततैलपूरः कृत्स्नं जगत्त्रयमिदं प्रकटीकरोषि । गम्यो न जातु मरुतां चलिताचलानां दीपोऽपरस्त्वमसि नाथ! जगत्प्रकाशः ।।१६।। नास्तं कदाचिदुपयासि न राहुगम्यः स्पष्टीकरोषि सहसा युगपजगंति । नाम्भोधरोदरनिरुद्धमहाप्रभाव: सूर्या तिशायिमहिमाऽसि मुनीन्द्र ! लोके ॥१७॥ नित्योदयं दलितमोहमहान्धकार गम्यं न राहुवदनस्य न वारिदानाम् । र विभ्राजते तव मुखाब्जमनल्पकान्ति विद्योतयज्जगदपूर्वशशाङ्कबिम्बम् ॥१८॥
FOKI
Puding
૧૨
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ભક્તામર સ્તોત્ર
વ્યાપ્યા ગુણ ત્રિભુવન મહીં હે પ્રભુ! શુભ્ર એવા, શેભે સર્વે સકળ કળના પૂર્ણિમા ચંદ્ર જેવા તારા જેવા જિનવરતણું આશરે તે રહે છે, વેચ્છાથી તે અહીં તહીં જતાં કેણ રોકી શકે છે. ૧૪
ઈંદ્રાણુઓ ચલિત કરવા આદરે જે પ્રકારે, તોયે થાતા કદ નહિ અહા આપને રે વિકારે; ડોલે જે કે સકળ મહીંધરે ક૯૫ના વાયરાથી, ડેલે તેયે કદી નવ અહા, મેરુ એ વાયરાથી. ૧૫
ક્યારે હતાં કદ નથી અહા ધૂમ્ર કે વાટ જેમાં, એકી સાથે ત્રિભુવન દોંપે એ ખૂબી છે જ તેમાં; ના એલાયે કદ પવનથી હો કદીયે નમે રે, એ કેઈ અજબ પ્રભુજી, દીવડો આપ કેરે. ૧૬
જેને રાહુ કર્દી નવ ગ્રસે અસ્ત થાતું નથી જે, આપ સૌને પ્રભુરૃપ રવિ તેજ લેકે મહીં જે, જેની કાંતિ કદી નવ હણે વાદળાંઓ સમીપે, એ કઈ અભિનવ રવિ આપને નાથ દીપે. ૧૭
શેભે રૂડું મુખ પ્રભુતણું મેહ જેનાથી થાકે, જેને રાહુ પણ નવ ગ્રસે વાદળાંઓ ન ઢાંકે, શોભે એ મુખશશિ અહા, હે પ્રભુ! આપ કેરો, જે દીપાવે જગત સઘળું, ચંદ્ર જાણે અનેરો. ૧૮
૧૩
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
काय
।
શ્રી ભક્તામર-સ્તોત્ર किं शर्वरीषु शशिनाऽह्नि विवस्वता वा युष्मन्मुखेन्दुदलितेषु तमस्सु नाथ ! निष्पन्नशालिवनशालिनि जीवलोके
कियज्जलधरैर्जलमारनः ॥१९॥ ज्ञानं यथा त्वयि विभाति कृतावकाश नैवं तथा हरिहरादिषु नायकेषु । तेजः स्फुरन्मणिषु याति यथा महत्वं नैवं तु काचशकले किरणाकुलेऽषि ॥२०॥ मन्ये वरं हरिहरादय एव दृष्टा दृष्टेषु येषु हृदयं त्वयि तोषमेति । कि वीक्षितेन भवता भुवि येन नान्यः कश्चिन्मनो हरति नाथ ! भवान्तरेऽपि ॥२१॥ स्त्रीणां शतानि शतशो जनयन्ति पुत्रान् नान्या सुतं त्वदुपमं जननी प्रसूता । सर्वा दिशो दधति भानि सहस्ररश्मिं प्राच्येव दिग्जनयति स्फुरदंशुजालम् ॥२२॥ त्वामामनन्ति मुनयः परमं पुमांसमादित्यवर्णममलं तमसः परस्तात् । त्वामेव सम्यगुपलभ्य जयन्ति मृत्यु नान्यः शिवः शिवपदस्य मुनीन्द्र! पंथा॥२३॥
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ભક્તામર-સ્તાત્ર
અંધારાને પ્રભુમુખરૂપી ચંદ્રમા જો નસાડે, રાત્રે ચાંદો દિનમહિ રવિ માનવા તા જ આડે; જે કયારામાં શુભ રીત વડે શાલિ પાકી અતિશે, તેમાં કયારે પણ નવ અહા! મેઘનું કામ દીસે. ૧૯
જેવું ઊંચું પ્રભુમહિ રહ્યું જ્ઞાન ગાંભીર્યવાળું, બીજા દેવા મહીં નવ દીસે જ્ઞાન એવું રૂપાળું; જેવી કાંતિ મણિમહીં અહા! તેજના પુંજ માપી, તેવી કાંતિ કર્દી નવ દીસે કાચની રે! કદાપિ. ૨૦
જોયા દેવા પ્રભુજી સઘળા તે થયું ઠીક માનું, જોયા તેથી તુજમહીં અહા ચિત્ત તેા સ્થિર થાતું; જોયા તેથી મુજ મનમહીં ભાવના એ કરે છે, બીજો કાઇ તુજ વિણ નહીં ચિત્ત મારું હરે છે. ૨૧
સ્ત્રીએ આજે જગતભરમાં સેંકડા જન્મ આપે, તારા જેવા અનુપમ નહીં પુત્રને જન્મ આપે; નક્ષત્રાને વિધવિધ દિશા ધારતી રે અનેક, કિંતુ ધારે રવિ કિરણને પૂર્વ દિશા જ એક. ૨૨
મેાટા મેટા મુનિજન તને માનતા નાથ તે તે, તેજસ્વી છે રવિસમ અને દૂર અજ્ઞાનથીચે; સારી રીતે અમર બનતા આપને પામવાથી, મુક્તિ માટે નવ કદી બીજો માનો માર્ગ આથી. ૨૩
૧૫
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ભક્તામર સ્તોત્ર
त्वामव्ययं विभुमचिन्त्यमसंख्यमाद्य ब्रह्माणमीश्वरमनन्तमनङ्गकेतुम् । योगीश्वरं विदितयोगमनेकमेकं ज्ञानस्वरूपममलं प्रवदन्ति संतः ॥२४॥ बुद्धस्त्वमेव विबुधार्चितबुद्धिबोधात् त्वं शंकरोऽसि भुवनत्रयशङ्करत्वात् । धाताऽसि धीर शिवमार्गविधेविधानाद व्यक्तं त्वमेव भगवन् ! पुरुषोत्तमोऽसि ॥२५॥ तुभ्यं नमस्त्रिभुवनार्तिहराय नाथ ! तुभ्यं नमः क्षितितलामलभूषणाय । तुभ्यं नमस्त्रिजगतः परमेश्वराय तुभ्यं नमों जिनभवोदधिशोषणाय ॥२६।। को विस्मयोऽत्र यदि नाम गुणैरशेषैस्त्वं संश्रितो निरवकाशतया मुनीश! दोषैरुपात्तवि विधाश्रयजातग: स्वप्नांतरेऽपि न कदाचिदपीक्षितोऽसि ॥२७॥ उच्चैरशोकतरुसंश्रितमुन्मयूखमाभाति रूपममलं भवतो नितान्तम् । स्पष्टोल्लसत्किरणमस्ततमोवितानं बिम्बं रवेरिव षयोधरपाचवति ॥२८॥
૧૬
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
શ્રી ભક્તામર-સ્તોત્ર સંત માને પ્રભુજી તમને આદિ ને અવ્યયી તે. બ્રહ્મા જેવા અનવધિ પ્રભુ! કામકેતુ સમા છે; યેગીઓના પણ પ્રભુ! બહુ એકરૂપે રહ્યા છે, જ્ઞાનીરૂપે વળ વિમળતા પૂર્ણ ત ભર્યા છે. ૨૪
દેવે પૂજ્યા વિમળ મતિથી, છે ખરાબુદ્ધ આપ, ત્રિલેકીને સુખ દીધું તમે, તે મહાદેવ આપ; મુક્તિ કેરી વિધિ કરી તમે છ વિધાતા જ આપ, ખુલ્લું છે એ પ્રભુજી! સઘળા ગુણથી કૃષ્ણ આપ. ૨૫
થાઓ મારાં નમન તમને દુખને કાપનારા, થાઓ મારાં નમન તમને ભૂમિ ભાવનારા; થાઓ મારાં નમન તમને આપ દેવાધિદેવ, થાએ મારાં નમન તમને સંસ્કૃતિ કાળ જેવા. ૨૬
સર્વે ઊંચા ગુણ પ્રભુ અહે! આપમાંહી સમાયા, તેમાં કાંઈ નથી નવીનતા ધારીને છત્રછાયા; દોષે સર્વે અહીં તહીં ફરે, દૂર ને દૂર જાય, જોયા દોષે કદી નવ પ્રભુ, આપને સ્વપ્નમાંય. ૨૭
*
ઊંચા એવા તરુવર અશકે પ્રભુ અંગ શુભે, જાણે આજે રવિરૂપ ખરું દીપતું એક મેસે; અંધારાને દૂર કરી રહ્યું સૂર્યનું બિંબ હોય, નિશ્ચ પાસે ફરી ફરી વળ્યાં વાદળાં રૂપ તેય. ૨૮
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ભક્તામર-સ્તાત્ર
सिंहासने
मणिमयूख शिखाविचित्रे विभ्राजते तव वपुः कनकावदातं । बिम्बं वियद्विलसदंशुलता वितानं तुङ्गोदयाद्रि शिरसीव
सहस्ररश्मेः ||२९||
कुन्दावदातचलचामरचारुशोभं विभ्राजते तव वपुः कलधौतकान्तम् । उद्यच्छशाङ्कशुचिनिर्झर वारिधारमुच्चैस्तरं सुरगिरेखि शातकौम्भम् ||३०||
छत्रत्रयं तव विभाति शशाङ्ककांतमुच्चैः स्थितं स्थगितभानुकरप्रतापम् । मुक्ताफलप्रकरजालविवृद्धशोभ प्रख्यापयत्रिजगत: परमेश्वरत्वम् ॥३१॥
गंभीरतारख पूरितदिग्विभागत्रैलोक्यलोकशुभ सङ्गमभूतिदक्षः । सद्धर्मराजजय घोषणघोषक: खे दुन्दुभिर्ध्वनति ते यशसः प्रवादी ||३२||
सन्
मंदारसुन्दरनमेरु सुपारिजातसंतानका दिकुसुमोत्करवृष्टिरुद्धा | गंधोद बिन्दुशुभमन्दमरुत्प्रपाता दिव्या दिवः पतति ते वचसां ततिर्वा ॥ ३३ ॥
૧૮
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ભક્તામર-સ્તોત્ર
રને કેરાં કિરણ સમૂહે ચિત્રવિચિત્ર છાજે, એવા સિંહાસન પર પ્રભુ ! આપને દેહ રાજે; વિસ્તારે છે રૂપ ગગનની મધ્યમાં જેમ ભાનુ, ઊંચા ઊંચા ઉદયગિરિના શિખરે તેમ માનું. ૨૯
-
--
--
શેભે રૂડું શરીર પ્રભુજી, સ્વર્ણ જેવું મજાનું, વીંઝે જેને વિબુધ જનતા, ચામરે એમ માનું દીસે છે જે વિમળ ઝરણું, ચંદ્ર જેવું જ હોય, મેરુ કેરા શિખર સરખું, સ્વર્ણરૂપે ન હોય? ૩૦
શેભે છત્રો પ્રભુ ઉપર તે ઊજળાં ચંદ્ર જેવાં, થંભાવે તે રવિ-કિરણનાં તેજને દેવદેવા; મેતીએથી મનહર દીસે છત્રશેભા અનેરી, દેખાડે છે. ત્રણ ભુવનની સ્વામિતા આપ કેરી. ૩૧
પૂર્યા ભાગે સકળ દિશના ઉચ્ચ ગંભીર શબ્દ, આ આદર્શો ત્રિજગ જનને સૌખ્યસંપત્તિ આપે; કીધા જેણે બહુ જ વિજયે રાજ સદ્ધર્મના ત્યાં, એ દુંદુભિ યશનભમહીં ઘેષણથી જ ગાજે. ૩૨
મંદારાદિ સુરતરૂતણું, પુષ્પ સુપારિજાત, વૃષ્ટિ તેની પ્રભુ પર થતાં, દિવ્ય ધારા થતી જે; એ ધારામાં શતળ જળને વાયુ સુગંધ આપે, જાણે લાગે જિનવચનની રમ્ય માળા પડે છે. ૩૩
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
12
શ્રી ભક્તામર-રતોત્ર
-
-
amo
n aire-
M35412
ORGANSARNAMIL
R3
-
in
.
.
-
-
-
-
शुम्भत्प्रभावलयभूरिविभा विभोस्ते लोकत्रये द्युतिमतां द्युतिमाक्षिपन्ती । प्रोधदिवाकरनिरंतरभूरिसंख्या दीप्त्या जयत्यपि निशामपिसोमसौम्यां ॥३४।। स्वर्गापवर्गगममार्गविमार्गणेष्टः सद्धर्मतत्वकथनैकपटुस्त्रिलोक्या: । दिव्यध्वनिर्भवति ते विशदार्थसर्वभाषास्वभावपरिणामगुणैः प्रयोज्यः ॥३५॥ उन्निद्रहेमनवपङ्कजपुञ्जकांती, पर्युल्लसन्नखमयूख शिखाभिरामौ । पादौ पदानि तव यत्र जिनेन्द्र ! धत्तः । 'पद्मानि तत्र विबुधाः परिकल्पयन्ति ॥३६॥ इत्थं यथा तव विभूतिरभूजिनेन्द्र ! धर्मोपदेशन विधौ न तथा परस्य । यादृक्प्रभा दिनकृतः प्रहतान्धकारा . तादृक् कुतो ग्रहगणस्य विकासिनोऽपि ॥३७॥ श्च्योतन्मदाविलविलोलकपोलमूलमत्तभ्रमभ्रमरनाद विवृद्धकोपम् ।
ऐरावताभमिभमुद्धतमापतन्तं ६दृष्ट्वा भयं भवति नो भवदाश्रितानां ॥३८।।
یا یا
-
A
२०
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ભકતામર-સ્તોત્ર કાંતિ તારી અતિ સુખ ભરી, તેજવાળી વિશેષ, ઝાંખા પાડે ત્રણ જગતના દ્રવ્યનાં તેજને યે; જો કે ભાસે રવિસમૂહની ઉગ્રતાથી ય ઉગ્ર, તે યે લાગે ર્શીતળ બહુ એ, ચંદ્રની ઠંડીથી ય. ૩૪
પદ્ધદાતા કુશળ અતિશે, મેક્ષ ને સ્વર્ગ બને, સાચે ધમી ત્રિજગભરમાં, શુદ્ધ તત્વે પ્રવીણ એ તારે વિશદ ધ્વનિ ભાવાર્થ ગૂઢે ભરેલે, ભાષા ગુણે સકળ પરિણામે સ્વભાવે રહેલ. ૩૫
સેના જેવાં નર્વીન કમળે રૂપ શોભા ધરી છે, એવી જેના નખસમૂહની કાંતિ ભી રહી છે, જ્યાં જ્યાં વિષે પ્રભુજી! પગલાં આપ કેરા કરે છે, ત્યાં ત્યાં દેવ કમળદળની સ્થાપનાને કરે છે. ૩૬
દિસે એવી પ્રભુજી વિભૂતિ આપ કેરા ખજાને, દેતાં જ્યારે જગતભરમાં ધર્મની દેશનાને; જેવી કાંતિ તિમિર હરતી સૂર્ય કેરી દૈસે છે, તેવી ક્યાંની ગ્રહગણતણી કાંતિ વાસે વસે છે? ૩૭.
-
-
જે કેપે છે ભ્રમરગણના ગૂંજવાથી અતિશે, જેનું માથું મદઝરણથી છેક ભીનું જ દીસે; એ ગાંડે ગજપતિ કદી આવતે હેય સામે, તે કાંઈ ભય નવ રહે, હે પ્રભુ! આપ નામે. ૩૮
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ભક્તામર સ્તોત્ર
-
-
भिन्नभकुंभगलदुज्ज्वलशोणितातमुक्ताफलप्रकरभूषितभूमिभागः । बद्धक्रमः क्रमगतं हरिणाधिपोऽपि नाकामति क्रमयुगाचलसंश्रितं ते ॥३९।। कल्पांतकालपवनोद्धतवह्निकल्पं दावानलं ज्वलितमुज्ज्वलमुत्स्फुलिङ्गम् । विश्वं जिघत्सुमिव सम्मुखमापतन्तं त्वन्नोमकीतनजलं शमयत्यशेषम् ॥४०॥ रक्तक्षणं समदकोकिलकंठनीलं क्रोधोद्धतं फणिनमुत्फणमापतन्तम् । आक्रामति क्रमयुगेन निरस्तशङ्कस्त्वन्नामनागदमनी हृदि यस्य पुंसः ॥४१।। वल्गत्तुरङ्गगजगजितमीमनादमाजौ बलं बलवतामपि भूपतीनां । उद्यदिवाकरमयूख शिखापविद्धं त्वत्कीर्तनात्तम इवाशु भिदामुपैति ।।४२।। कुन्ताग्रभिन्नगजशोणितवारिवाहवेगावतारतरणातुरयोधभीमे । युद्धे जयं विजितदुर्जयजेयपक्षास्त्वत्पादपङ्कजवनाश्रयिणो लभते ॥४३॥
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ભક્તામર-સ્તોત્ર જે હાથીનાં શિરમહીં રહ્યાં રક્તથી યુક્ત છે ને, મોતીઓથી વિભૂષિત કર્યા ભૂમિના ભાગ જેણે; એવે સામે મૃગપતિ કદી આવતે જે રહે છે, ના'વે પાસે શરણ પ્રભુજી! આપનું જે ગ્રહે છે. ૩૯
કલપ કેરા સમય પરના વાયરાથી અતિશે, ઊંડે જેમાં વિવિધ તણખા અગ્નિકેરા ય મિશે, એ અગ્નિ સમપ કર્દીએ આવતું હોય પોતે, તારા નામ-સ્મરણ-જળથી થાય છે શાંત તે તે. ૪૦
કાળે કાળો અતિશય બની, લાલ આંખ કરેલી, ક્રોધે પૂર બહુવિધ વળી, ઊછળે ફેણ જેની; એ મેટો મણિધર કદી આવતું હોય સામે, નિશ્ચ થંભે તુરત અહીં તે હે પ્રભુ! આપ નામ. ૪૧
અ કૂદે ગજગણ કરે ભીમનાદો અતિશે, એવી સેના સમરભૂમિમાં રાજતી છતમિશે; ભેદાયે તે તુરત પ્રભુજી! આપના કીર્તનથી, જાણે નાસે તિમિર સઘળાં, સૂર્યના કિરણથી. ૪૨
ભેંકાતા જ્યાં કરિ શરૌરમાં લેહધારા વહે છે, તેમાં મહાલી અહીં તહીં અહા, સૈનિકે તે રહે છે, એ સંગ્રામે નવ રહ કદી છત કેરી નિશાની, લીધું જેણે શરણ તુજ તે હાર હોયે જ શાની ? ૪૩
૨૩
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ભક્તામર-સ્તાત્ર
अम्भोनिधौ क्षुमितभीषणनक्रचक्रपाठीन पीठभयदोल्बणवाडवाग्नौ । रङ्गतरङ्ग शिखरस्थितयानपात्रास्वासं विहाय भवतः स्मरणाद् व्रजेति ||४४ || उद्भुत भीषणजलोदर भारभुग्नाः शोच्यां दशामुपगताश्च्युतजीविताशाः । त्वत्पादपङ्कजरजोऽमृतदिग्धदेहा
मर्त्या भवंति मकरध्वजतुल्यरूपाः ॥४५॥ आपादकंठ मुरुशृङ्खलवेष्टिताङ्गा गाढं बृहन्निगड कोटिनिघृष्टजङ्घाः । स्वन्नाममंत्रमनिशं मनुजाः स्मरंतः सद्यः स्वयं विगतबंधभया भवंति ॥ ४६॥ मत्तद्विपेन्द्रमृगराजदवानलाहिसंग्रामवारिधिमहोदर बंधनोत्थं । तस्याशु नाशमुपयाति भयं भियेव यस्तावकं स्तवमिमं मतिमानधीते ॥ ४७॥ स्तोत्रस्रजं तव जिनेन्द्र गुणैर्निबद्धां भक्त्या मया रुचिर वर्णविचित्रपुष्पां । धत्ते जनो य इह कंठगतामजस्रम् तं मानतुङ्गमवशा समुपैति लक्ष्मीः ॥ ४८ ॥
इति श्रीमानतुंगाचार्यविरचितमादिनाथस्तोत्रं समाप्तम्
૨૪
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ભક્તામર-સ્તોત્ર જ્યાં ત્યાં કૂદાકૂદ કર રહ્યા નક્રેચક્રો ફરે છે, જેમાં મેજ અહીં તહીં બહુ જોરથી ઊછળે છે; એવા અબ્ધિમહીં કદ અહા! યાત્રિકે જે ફસાય, સંભારે જે પ્રભુજી! તમને, ભીતિ તો દૂર થાય. ૪૪
* સવાર
અંગે જેનાં અતિશય વળ્યાં, પટના વ્યાધિઓથી, જેણે છોડી જીવન જીવવા, સર્વથા આશ તેથી, એવા પ્રાણ શરણુ પ્રભુજી ! આપનું જે ધરે છે, તેઓ નિ જગતભરમાં દેવરૂપે ફરે છે. ૪૫
-
જે કેદીના પગમહીં અરે ! બેડીઓ તે પડી છે, માથાથી તે જકડી લઈને જાંઘ સુધી જડી છે; એવા કેદી મનુજ પ્રભુજી! આપને જે સ્મરે છે, સર્વે બંધે ઝટપટ છૂટી, છૂટથી તે ફરે છે. ૪૬ ગાંડા હાથી, સિંહ, દવ અને સર્વ યુદ્ધ થયેલી, અબ્ધિ કેરી ઉદર-દરદે બંધને કે બનેલી, એવી ભીતિ ઝટપટ બહુ તેમની તે હરે છે, જેઓ તારું સ્તવન પ્રભુજી પ્રેમથી રે કરે છે. ૪૭ જેને ગૂંથી ગુણગણરૂપે વર્ણકૂલે રમૂજી, એવી માળા વિવિધ વિધિએ આપની હે પ્રભુજી! તેને જેઓ નિશદિન અહા ! કંઠમાંહે ધરે છે, તેઓ લક્ષમી સુખથી જગમાં માનતુંગી વરે છે. ૪૮
– ૯ -
૨૫
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ભક્તામર-સ્તાત્ર
મહાકવિ શ્રી માનતુંગાચાર્ય
પેાતાની અંતરંગ શ્રેષ્ઠ ભક્તિ અને ચમત્કારિક કવિત્વ દ્વારા શ્રીઋષભદેવ ભગવાનના અદ્ભુત સ્તાત્રની—શ્રી ભક્તામરસ્તાત્રની—રચના કરનાર શ્રી માનતુંગાચાર્ય સાતમી શતાબ્દીના એક મહાન સત્પુરુષ થઈ ગયા.
જીવન પરિચય : આચાર્યશ્રીના જીવન સંબંધી અપૂર્ણ અને વિવાદાસ્પદ માહિતી ઉપલબ્ધ થાય છે. તેમના જન્મસ્થળ, કુળ કે ગુરુપરંપરા વિષે પણ પ્રમાણપૂર્વકની નક્કર હકીકતનેા અભાવ વર્તે છે. માત્ર તેએ રાજા હર્ષ કે રાજા ભેાજના સમયમાં થયા હેાવા જોઈએ એવી વિદ્વાનાની માન્યતા છે. ડા. કીથ તથા પં. શ્રી ગૌરિશંકર ઓઝા વગેરે ઇતિહાસવેત્તાઓએ પેાતાના સંશોધન દ્વારા તેમને હર્ષકાલીન માન્યા છે. સમ્રાટ હર્ષના રાજ્યકાળ ઈ. સ. ૬૦૬ થી ૬૪૭ છે, તેથી આચાર્યશ્રી પણ સાતમી શતાબ્દીમાં વિદ્યમાન હતા અને પ્રસિદ્ધ સંસ્કૃત મહાકવિ બાણુના સમકાલીન હતા.
તેમના જમાનામાં પરમાત્માની સ્તુતિ દ્વારા ચમત્કાર બતાવવાની એક પ્રકારની પ્રણાલિકા સર્વત્ર પ્રવર્તતી હતી. જૈનગુરુ પાસે આવી વિદ્યા છે કે કેમ
* ‘પ્રભાવકચરિત’માં જણાવ્યા પ્રમાણે તેઓ બનારસનાં વિદ્રાન શ્રેષ્ઠી ધનદેવના પુત્ર હતા અને તેમની માતાનું નામ ધનથી હતું.
૨૬
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
શ્રી ભક્તામર-સ્તોત્ર
એ પ્રશ્ન ઊઠતાં તેના સમાધાન માટે આચાર્યશ્રીને આહાન સ્વીકારવું પડેલું. જો કે તેઓનું સ્પષ્ટ વિધાન હતું કે મારા પ્રભુ તે વીતરાગી છે તેથી સ્તુતિ-નિદાનું પરમાર્થથી તેને કોઈ પ્રયોજન નથી, પરંતુ પ્રભુના આશ્રિત દેવતાઓની સ્તુતિથી લૌકિક ચમત્કાર બની શકે. લોકકથા અનુસાર આચાર્યશ્રીને લોખંડની બેડીના બંધનમાં મૂકવામાં આવ્યા. તેઓએ પરમાત્માની સ્તુતિરૂપે જે પ્રસિદ્ધ સ્તોત્રની રચના કરી તેના પ્રભાવથી તેમની બેડીઓ તૂટી ગઈ અને જિનશાસનને જયજયકાર થયો અને પરમાત્માની સાચી ભક્તિથી આત્મવિશુદ્ધિની સાથે લૌકિક રિદ્ધિસિદ્ધિની પ્રાપ્તિ પણ થાય છે એ સિદ્ધાંત પ્રગરૂપે સિદ્ધ થયે. યથા–
(દોહરો) તુમ પદપંકજ પૂજનૈ, વિઇન રોગ ટર જાય; શશુ મિત્રતાકો ધરે, વિષ નિરવિષતા થાય. આચાર્યશ્રીની સૌથી પ્રસિદ્ધ રચના ભક્તામરસ્તેત્ર છે. પ્રાકૃતમાં લખાયેલું ભયહરસ્તેત્ર પણ તેમની કૃતિ માનવામાં આવે છે. ભક્તામર સ્તોત્રમાં ૪૮ લેક દ્વારા ભગવાન ઋષભદેવની સ્તુતિ કરવામાં આવી છે. સંસ્કૃત ભાષા, કાવ્યચમત્કાર, અલંકાર વગેરે દ્રષ્ટિથી જોતાં એ એક એતિહાસિક સ્તુતિકાવ્ય છે. બધાય બ્લેક એકમાત્ર વસંતતિલકા છંદમાં લખાયા છે. કલ્યાણમંદિરતૈત્ર સાથે આ સ્તુત્રનું
ન
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ભકતામર-સ્તોત્ર
- ના
ઘણું સામ્ય છે. સમસ્ત જૈન સમાજમાં આ સ્તંત્રને ખૂબ જ મહિમા છે અને હજારો ભક્તજને દરરોજ તેને પાઠ કરે છે. તેના પર અનેક ટીકાટિપ્પણ થયેલાં છે અને તેને અનુવાદ હિંદી, ગુજરાતી, મરાઠી વગેરે અનેક ભાષાઓમાં થયેલું છે.
આવી ભાવપ્રેરક, પ્રભુગુણવાચક શ્રેષ્ઠ કૃતિના રચયિતા ભક્તપ્રવર આચાર્યશ્રીનાં ચરણકમળમાં નમસ્કાર કરી, તેમનાં એક-બે પદ્યનું આસ્વાદન ગુજરાતીમાં કરીએ :
જે જેને ભજે તે તેના જે થાય એ ન્યાયને પ્રતિપાદિત કરતું એવું એક, અને “પરમાત્મપદને પામવાને શ્રેષ્ઠ ઉપાય પરમાત્માને જાણીને, માનીને તેમને ભજવા એ જ છે એવા સિદ્ધાંતને રજૂ કરતું બીજું—એમ બે પદે નીચે પ્રમાણે છે –
(મંદાક્રાંતા) એમાં કાંઈ નથી નવીનતા નાથ ! દેવાધિદેવ ! ભક સર્વે પદ પ્રભુતણું પામતા નિત્યમેવ; લોકો સેવે કદી ધનિકને તે ધની જેમ થાય, સેવા થાતાં પ્રભુપદ તણી આપ જેવા જ થાય. ૧૦ મોટા મોટા મુનિજન તને માનતા નાથ તો તે, તેજસ્વી છો રવિ સમ અને દૂર અજ્ઞાનથીયે; સારી રીતે અમર બનતા આપને પામવાથી, મુકિત માટે નવ કદી બીજો માનજો માર્ગ આથી ૨૩
(ભકિતમાર્ગની આરાધનામાંથી)
--
-
--
8:
૨૮
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ પરમાત્મ-આરતી છે જય જય અવિકારી, સ્વામી જય જય અવિકારી, હિતકારી ભયહારી (2) શાશ્વત સ્વવિહારી. 3 જય જય૦ કામ ક્રોધ મદ લાભ ન માયા સમરસ સુખધારી સ્વામી સમરસ સુખધારી ધ્યાન તુમ્હારા પાવન (2) સકલ કલેશહારી... જય જ્ય૦ 1 હે સ્વભાવમય જિન તુમિ ચીના ભવસંતતિ ટારી સ્વામી ભવસંતતિ તારી તુમ ભૂલત ભવ ભટકત (2) | સહત વિપત ભારી... જય જય૦ 2 પર સંબંધ બંધ દુ:ખ કારણ, કરત અહિત ભારી, સ્વામી કરત અહિત ભારી પરમ બ્રહ્મકા દર્શન (2) - ચહુ ગતિ દુ:ખહારી.. 3 જયે જ્ય૦ 3 જ્ઞાનમૂર્તિ હે સત્ય સનાતન - મુનિમન સંચારી સ્વામી મુનિમન સંચારી નિર્વિકલ્પ શિવનાયક (2) આ શુચિગુણ ભંડારી ..3 જય જય૦ 4 બસે બસો હૈ સહજે જ્ઞાનઘન તે સહજ શાંતિચારી સ્વામી સહજ શાંતિચારી ટ” ટ સબ પાતક (2) પરબલ બલધારી...૩ જય જ્ય૦ 5 (પૂ. શ્રી સહજાનંદજી વર્ણવિરચિત)