Book Title: Ayurved ko Jain Santo ki Den
Author(s): Tejsinh Gaud
Publisher: Z_Deshbhushanji_Maharaj_Abhinandan_Granth_012045.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210253/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ayurveda ko jaina saMtoM kI dena jaina saMtoM ne prAyaH sabhI viSayoM para apanI kalama calAI hai / jahA~ taka Ayurveda kA prazna hai, isa viSaya para bhI jaina saMtoM dvArA racita sAhitya vipula mAtrA meM milatA hai kintu yaha nahIM kahA jA sakatA hai ki sarvaprathama kauna se Ayurveda graMtha kI racanA huI aura usakA racanAkAra kauna thA ? yadi Agama graMtha kA adhyayana kiyA jAye to bhI Ayurveda sambandhI sAmagrI paryApta mAtrA meM upalabdha ho jAtI hai / prastuta nibaMdha meM kevala unhIM saMtoM kA saMkSipta paricaya dene kA prayAsa kiyA jAyegA jinhoMne Ayurveda ke svataMtra graMthoM kI racanA kI hai| DaoN0 teja siMha gaur3a ugrAdityAcArya kRta 'kalyANakAraka' meM kucha pUrvavartI AyurvedAcAryoM kA vivaraNa milatA hai jisake anusAra sarvaprathama samantabhadra kA nAma AtA hai jo pUjyapAda ke bhI pUrva hue batAye jAte haiM / inhoMne 'siddhAnta rasAyana kalpa' nAmaka vaidyaka graMtha kI racanA kI jo aThAraha hajAra zlokoM meM samApta huA thA / sampUrNa graMtha to upalabdha nahIM hai kintu isake do-tIna hajAra zloka hI upalabdha haiM / isa graMtha meM pAribhASika zabdoM kA prayoga tathA unake saMketa bhI diye gaye haiM / isaliye artha karate samaya jainamata kI prakriyAoMparamparAoM ko dhyAna meM rakhakara artha karanA par3atA hai / samantabhadra dvArA racita dUsarA graMtha 'puSpAyurveda' batAyA gayA hai / garva ke sAtha yaha kahA jA sakatA hai ki abhI taka puSpAyurveda kA nirmANa jainAcAryoM ke atirikta aura kisI ne bhI nahIM kiyA hai / Ayurveda saMsAra meM yaha eka adabhuta vastu hai / isa graMtha meM aThAraha hajAra jAti ke kusuma (parAga rahita ) puSpoM se hI rasAyanauSadhiyoM ke prayogoM ko likhA hai / dUsare krama para pUjyapAda devanaMdI kA vivaraNa hai| ye aneka rasAyana, yogazAstra aura cikitsA kI vidhiyoM ke jJAtA the / sAtha hI zalya evaM zAlAkya viSaya ke bhI vidvAna AcArya the / pUjyapAda dvArA 'vaidyasAra' graMtha kI racanA kI gaI, aisI jAnakArI milatI hai| Apake jIvana kI viziSTa ghaTanAoM ko dekhane se bhI Apake Ayurveda jJAna ko jAnakArI milatI hai| kucha anya graMtha bhI Apake dvArA race gaye milate haiM jina para adhyayana anveSaNa apekSita hai| pUjyapAda ke bAda zrI gummaTa devamuni hue haiM jinhoMne merutaMtra nAmaka vaidyaka graMtha kI racanA kI hai| inhoMne pratyeka pariccheda ke aMta meM pUjyapAda svAmI kA bahuta hI AdarapUrvaka smaraNa kiyA hai / pUjyapAda ke bhAnaje siddhanAgArjuna ne nAgArjuna kalpa, nAgArjuna kA puTa Adi paMthoM kA nirmANa kiyaa| inhoMne basera guTikA' nAmaka svarNa banAne kA ratnaguTikA bhI taiyAra kI thI / ye kucha AyurvedAya haiM jinakA vivaraNa ugrAdityAcArya ne apane kalyANakAraka meM diyA hai| inakA yaha graMtha vi0 saM0 271 arthAt I0 san 815 kA likhA huA hai / inake guru kA nAma zrInaMdi thA aura inakA adhikAMza samaya eka cikitsaka ke rUpa meM vyatIta huA / inakA kalyANakAraka nAmaka graMtha paccIsa paricchedoM ke atirikta aMta meM pariziSTa rUpa meM ariSTAdhyAya aura hitAdhyAya se paripUrNa hai| Ayurveda kA dRSTi se yaha graMtha atyanta upayogI evaM mahatvapUrNa hai| isa graMtha meM auSadha meM mA~sa kI nirupayogitA ko siddha kiyA hai aura AcArya ne svayaM nRpatuMga vallabhendra kI sabhA meM isa prakaraNa kA pratipAdana kiyA hai| kalyANakAraka eka upayogI aura 1. samAdhitaMtra aura iSTopadeza, prastAvanA, pRSTha 5 se 8 evaM 13, 14 dekheM / jaina prAcya vidyAeM 167 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahatvapUrNa graMtha hai | roga, rogI, cikitsaka Adi para bhI isa meM vistRta rUpa se vicAra kiyA gayA hai| graMtha mudrita ho cukA hai tathA upalabdha bhI hai / mahAkavi dhanaMjaya :-- inakA samaya vi0 saM0 660 hai / inhoMne dhanaMjaya nighaNTu likhA hai jo vaidyaka ke sAtha koza graMtha hai| isa graMtha kA dUsarA nAma 'nAmamAlA' bhI hai| inakA dUsarA graMtha 'viSApahAra stotra' hai| isake sambandha meM kahA jAtA hai ki kavi ke putra ko sarpa ne Dasa liyA thA ataH sarpa viSa ko dUra karane ke liye hI isa stotra kI racanA kI gii| somadeva sUri : inhoMne Ayurveda ke svataMtra graMtha kI racanA nahIM kI kintu inake 'yazastilaka' meM Ayurveda viSayaka sAmagrI paryApta rUpa se milatI hai jisase inake Ayurveda jJAna kA patA calatA hai / inheM vanaspati zAstra kA bhI acchA jJAna thaa| inakA samaya dasavIM zatAbdI hai / kIrtivarmA : yaha cAlukyavaMzIya mahArAja trailokya mala kA putra thA / trailokyamala ne san 1044 se 1068 taka rAjya kiyA / kIrtivarmA ke banAye hue graMthoM meM se 'govaMdya' graMtha upalabdha hotA hai| isameM pazuoM kI cikitsA para vistAra se vicAra kiyA gayA hai / kavi maMgarAja : inakA gratha 'khagendramaNi darpaNa' viSa zAstra sambandhI graMtha hai| inakA janma sthAna vartamAna maisUra rAjyAntargata mugulipura thA / inheM ubhaya kavIza kavipadmabhAskara aura sAhitya vaiyavidyAnidhi kI upAdhiyAM prApta thiiN| svargIya Ara0 narasiMhAcArya ke matAnusAra inakA samaya I0 san 1360 hai / khagendramaNi darpaNa meM solaha adhikAra haiM / kavi kA kahanA hai ki ye solaha adhikAra tIrthaMkara puNyakarma ke nidAna svarUpa poDA bhAvanAoM ke smRti cinha haiM / isa graMtha ke varNya viSayoM ko dekhate hue pramANita hotA hai ki viSa cikitsA ke liye kannar3a kA yaha graMtha khagendramaNi darpaNa mahatvapUrNa graMtha hai| AzAdhara : jaina sAhitya meM yaha apane samaya ke digambara sampradAya ke bahuzruta pratibhA sampanna aura mahAn graMthakartA ke rUpa meM prakaTa hue haiM / dharma aura sAhitya ke atirikta nyAya, vyAkaraNa, kAvya, alaMkAra, yoga, vaidyaka Adi aneka viSayoM para inakA adhikAra thA aura ina viSayoM para inakA vizAla sAhitya bhI milatA hai inake jIvanavRtta para bahuta kucha likhA jA cukA hai| ataH usa para yahAM likhanA Avazyaka pratIta nahIM hotA hai / inhoMne vAgbhaTa ke prasiddha grantha 'aSTAMgahRdaya' para 'udyotinI' yA 'aSTAMgahRdayadyotino nAmaka TIkA likhI thI / yaha grantha aba aprApya hai| isakA ullekha harizAstrI parAr3akA aura pI. ke. gor3a ne kiyA hai / yaha TIkA bahuta mahatvapUrNa thI / pITarsana ne isakI hastalikhita prati kA ullekha nahIM kiyA hai, parantu yadi isakI kahIM koI prati mila jAe to aSTAMga hRdaya ke vyAkhyA sAhitya meM mahatvapUrNa vRddhi hogii| AzAdhara kI grantha prazasti meM isakA ullekha hai- : - bhiSeka ziromaNi harSakIrti - inakA samaya ThIka-ThIka jJAta nhiiN| ye nAgapuriyA tapAgaccha ke candrakIti ke ziSya the aura mAnakIrti inake guru the| inake do grantha milate haiN| -1 yoga ciMtAmaNi, aura 2 vyaadhinigrh| ye donoM hI grantha prakAzita ho cuke haiN| donoM hI grantha cikitsA ke liye upayogI bhI haiN| inameM kucha navIna yogoM kA mizraNa hai jo inake svayaM ke cikitsA jJAna kI mahimA ke dyotaka haiM / grantha jaina AcArya kI rakSA hetu likhA gayA hai / " lekhaka ne grantha ke aMta meM apane ko pravarasiMha (saMbhavataH koI rAjA) ke zira kA avataMsa kahA hai tathA guru kA nAma AyurvedavidAmiSTaM vyavadhAnasaMhitA | aSTAMgayoyataM nibaMdhaca yaH / / " 1. paM0 cainasukhadAsa smRti grantha, pR0 279-81. 2. jaina jagata navambara 1975 pR0 52. 168 AcArya ratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana grantha: Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakIrti batalAyA hai / aMta meM yaha kAmanA kI hai ki jisa prakAra yogapradIpa aura yogazata hai usI prakAra yogaciMtAmaNi hai / isase patA calatA hai ki harSakIrti ke samaya ye do grantha atyanta pracalita the / lekhaka ne grantha racanA meM Atreya, caraka, suzruta, vAgbhaTa, azvina, hArIta vRnda, cikitsAkalikA, bhRgu, bheda nidAna (mAdhava), karmavipAka granthoM kA upayoga kiyA hai| isa sambandha meM vaha likhatA hai ki nUtana pATha vidhAna kA paNDitagaNa Adara nahIM kareMge isa kAraNa ArSa vacanoM ko nibaddha kara rahA hUM na ki sAmarthya ke abhAva se / "yogacitAmaNi' nAmaka grantha vaidyavarA gragaNya zrI harSakIrtijI ne nirmita kiyaa| isameM pratyeka roga kA nidAna - pUrva rUpa kA acche prakAra se kathana kara unake Upara kaSAya, rasAyana, mAtrA, pAka, cUrNa, tela, guTikA, avaleha ityAdi sarvarogoM kI auSadhi vicArapUrvaka varNana kI hai aura samasta auSadhi bhI sugamatA se kahI hai / ' isa graMtha meM sAta adhikAra haiM / devendramuni :- inakI racanA bAlagraha cikitsA hai| isameM bAlakoM kI graha pIr3A kI cikitsA kA varNana hai / grantha prAyaH vAkyarUpa meM hai / inakA samaya lagabhaga 1200 I0 hai / inake viSaya meM adhika koI jAnakArI upalabdha nahIM hai / zrI hastiruci : zrI hastiruci tapAgaccha ke prAjJodayaruci ke ziSya hitaruci ke ziSya the / inhoMne apane grantha 'vaidyavallabha' kI I0 sa0 1670 meM racanA kii| AcArya zarmA ne likhA hai "hastirsana kaviviracita grantha meM ATha vilAsa haiN| aneka yogoM meM etada hastakam. kAritaM kavitA, kavitA kathitaM Adi kA nirdeza hone se ye yoga lekhaka ke anubhUta haiN| aisA pratIta hotA hai| striyoM ke liye garbhapAta tathA garbhanivAraNa ke aneka yoga haiN| striyoM kA dhAturoga (2/17) sambhavata: zveta pradara hai / sorA ( 4 / 16) sUryakSAra ke nAma se hai / vijayA (54), ahiphena ( 4/20, 504 ) aura akarakarA (4 / 23) bhI haiN| icchAbhedI, sarvakuSThAri Adi aneka rasa prayoga bhI haiN| ahiphena, somala ( zaMkhiyA), raktikA dhattUra Adi ke viSa ko zAnta karane ke upAya kahe gaye haiM / pAdavraNa meM eka lepa kA vidhAna hai jisameM moma, rAla, sAbuna aura makkhana hai| ( 826) / hastiruci ke samaya ke sambandha meM AcArya zrI priyavrata zarmA ne likhA hai: - "grantha ke aMta meM eka vaTI murAdisAha vaTI hai, jisase lekhaka murAdazAha kA samakAlIna yA paravartI pratIta hotA hai| murAda auraMgajeba kA bhAI thA jo 1661 I0 meM mArA gyaa| pUnA kI eka pANDulipi meM pradatta sUcanA ke anusAra lekhaka mahopAdhyAya hitacigaNi kA ziSya thA aura tapAgaccha kA nivAsI thA / isameM grantha racanA kA kAla saM0 1726 ( 1603 I0 ) diyA hai / yaha smaraNIya hai ki tapAgaccha kA nivAsI yogaciMtAmaNi praNetA harSakIrti bhI thA / sambhavataH donoM samakAlIna hoM kintu yogacitAmaNi pahale banA hogA, kyoMki usakA eka zloka tatrastha dUsarI pANDulipi (saM0 282 ) meM 'uddhRta hai / ' AcArya priyavrata zarmA ne yahAM para bhI tapAgaccha ke saMbaMdha meM bhramotpAdaka bAta kahI hai| tapAgaccha sthAna na hokara zvetAmbara jaina dharmAbalambiyoM kA eka gaccha hai| aisA lagatA hai ki AcArya priyavrata zarmA jaina paramparAoM se paricita nahIM haiM, anyathA ve aisA nahIM likhate / Ayurveda ke kSetra meM hastiruci kA yogadAna mahatvapUrNa mAnA jAtA hai| vaidyavallabha ke varNya viSayoM ko dekhate hue pustaka bahuta upayogI lagatI hai / 'Ayu vIrasiMha deva jaina prathAvalI meM inake dvArA racita 'vIrasiMha baloka' kA ullekha hai|" DA0 harizcandra jaina ne apane lekha 'a veda ke jJAtA jainAcArya ke aMtargata vIrasiMha kA ullekha karate hue likhA hai - ve 13vIM zatAbdI e0 DI0 meM hue haiN| inhoMne cikitsA kI dRSTi se jyotiSa kA mahattva likhA hai / 'vIrasihAvaloka' inakA graMtha hai| nayanasukha: -inake dvArA racita nimnalikhita vaidyaka graMthoM kA ullekha milatA hai-- vaidyamanotsava, santAnanidhi, sannipAta kalikA; mAlontararAsa / rny vaidyamanotsava graMtha padyamaya rUpa se nibaddha hai aura dohA, soraThA va caupAI chandoM meM isakI racanA kI gaI hai ! grantha kI racanA saMvata 1641 meM kI thii| zrI agaracanda nAhaTA ke anusAra isa grantha ko saMvat 1646 vi0 ko caitra zuklA dvitIyA ko akabara ke rAjya meM sIhanaMda nagara meM samApta kiyA gayA / " 1. yoga ciMtAmaNi- lakSmIvekezvara presa bambaI - prastAvanA / 2. The Jaina Artiquary Vol. xiii N. 1 July, 1947, page 100 & 355. 3. Ayurveda kA vaijJAnika itihAsa, pR0 229. 4. vahI, 469. 5. 10 360. 6. jaina jagata pR. 51 navambara 1675. 7. hindustAnI meM prakAzita unakA lekha / jaina prAcya vidyAe~ 166 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavivara malUkacandra:-inake dvArA racita 'vaidya hulAsa' yA 'tibbasAhAbI' hai| yaha grantha lukamAna hakIma ke 'tivvasAhAbI' kA hindI padyAnuvAda hai| isa grantha meM 'zrAvaka dharmakula ko nAma malUkacandra' ina zabdoM ke dvArA anuvAdaka ne apane nAma kA ullekha kiyA hai| grantha kA racanAkAla va racanA-sthAna donoM ajJAta hai / inakA samaya 16vIM zatI ke lagabhaga mAnA gayA hai| saMbhavataH ye bIkAnera ke AsapAsa ke nivAsI the aura kharataragaccha se sambandhita the| kavivara rAmacandraH-inake dvArA do vaidyaka grantha race gaye aisA patA calatA hai-(1) rAmavinoda, tathA (2) vaidyavinoda / donoM grantha hindI meM haiN| rAmavinoda kI racanA saMvat 1720 meM mArgazIrSa zuklA trayodazI budhavAra ko avaraMgazAha (auraMgajeva) ke rAjyakAla meM paMjAba ke banna dezavartI zakkI nagara meM kI gaI / grantha sAta samuddezoM meM vibhakta hai tathA isameM 1981 gAthAe~ haiN| vaidyavinoda kI racanA saM0 1726 meM vaizAkha sudI 15 ko maroTakoTa nAmaka sthAna meM kI gaI thI jo usa samaya auraMgajeba ke rAjya meM vidyamAna thaa| ye kharataragacchIya yati the| inake guru kA nAma padmaraMga gaNi thaa| inakA samaya vi0 saM0 1720-50 mAnA jAtA hai| inake tIna aura vaidyaka granthoM kA ullekha milatA hai-(1) nAr3o parIkSA, (2) mAna parimANa, aura (3) sAmudika bhASA / kavivara lakSmIvallabha:-kavivara lakSmIvallabha dvArA racita 'kAlajJAna' eka anuvAda racanA hai jo vaidya zaMbhunAtha-kRta grantha kA padyAna vAda hai| isa grantha se Apake baidyaka viSaya ke sambandhI gaMbhIra jJAna kI jhalaka sahaja hI mila jAtI hai / isa grantha kA racanAkAla saM0 1741 hai| inakA janma saMvat 1660 aura 1703 ke bIca honA jJAta hotA hai| inhoMne saM0 1707 ke AsapAsa dIkSA lI thii| inakI adhikAMza racanAe~ saM0 1720 se 1750 ke bIca likhI gaI thii| inakI choTI-bar3I lagabhaga pacAsa se bhI adhika racanAe~ haiN| kavivara mAnaH-ye kharataragacchIya bhaTTAraka jinacaMdra ke ziSya bAcaka sumati sumera ke ziSya the| ye bIkAnera ke rahane vAle the| vaidyaka para inakI do racanAe~ prasiddha haiM-kavivinoda aura kavipramoda / vaidyaka sAra saMgraha' bhI inakI anya racanA batAI jAtI hai| donoM granthoM se lekhaka ke vaidyaka jJAna kA acchA paricaya milatA hai| kavivinoda kA racanAkAla 1741 hai| kavi pramoda saM0 1745 vaizAkha zuklA 5 ko lAhaura meM racI gyii| samaratha :-inake dvArA racita grantha rasamaJjarI hai| isakA racanAkAla saM0 1764 hai| grantha kI hastalikhita prati zrI agaracanTa nAhaTA ke saMgraha meM hai| grantha kI pUrNa prati upalabdha nahIM hai / upalabdha prati apUrNa hai / grantha meM kala dasa adhyAya batAye jAte haiN| manimegha-inakA grantha 'meghavinoda' Ayurveda kI dRSTi se atyanta mahattvapUrNa hai / isa grantha kI racanA phAlguna zuklA 13 saM0 15 meM huii| mani meghavijaya yati the / inakA upAzraya phagavAr3A nagara meM thaa| isa grantha kI racanA kA sthAna phagaAnagara hai jo phagavADA ke antargata hI thA / phagavAr3A nagara tatkAlIna kapUrathalA sTeTa ke antargata AtA thA / yati gaMgArAma :-inhoMne lolimbarAja nAmaka vaidyaka grantha likhA hai| isake adhyayana se jJAta hotA hai ki yaha isI nAma ke saMskRta grantha kA hindI anuvAda hai| isa grantha kA dUsarA nAma 'vaidyajIvana' hai| grantha kA racanAkAla saM0 1872 hai| inakA dUsarA grantha 'sarataprakAza' hai jisakA racanAkAla saM0 1883 hai aura jise 'bhAva-dIpaka' bhI kahA jAtA hai| isameM vibhinna rogoM ke cikitsArtha aneka yogoM kA ullekha hai / inakA tIsarA grantha 'bhAva-nidAna' hai / yaha AyurvedIya nidAna paddhati kI dRSTi se mahattvapUrNa hai| isa grantha kA racanAkAla saM0 1888 hai| granthoM meM lekhaka ne apanA koI paricaya nahIM diyA hai| zrI yazakIti :-ye bAgar3a saMgha ke rAmakIrti ke ziSya vimalakIti ke ziSya the| inhoMne jagatsandarI prayogamAlA' nAmaka vaidyaka grantha likhA hai / isa grantha meM 42 adhyAya haiN| grantha prAkRta meM hai aura auSadhiyoM ke sUtra, jAdU-TonA, vazIkaraNa tathA janma-maMtra ke samAna anya viSayoM se sambandhita jAnakArI vizvajJAna-koza kI bhAMti pradAna karatA hai / zrIhasarAja muni :-ye kharataragaccha ke varddhamAna sUri ke ziSya the / inakA samaya 17vIM sadI jJAta hotA hai| inakA bhiSakcakacittotsava' jise 'haMsarAja nidAna' bhI kahate haiM, cikitsA-viSayaka grantha hai| granthArambha meM 'zrI pArzvanAthAyanamaH' likhakara sarasvatI prabhati aura dhanvantari kI vaMdanA hai| grantha prakAzita ho cukA hai / inake atirikta kucha ullekhanIya vidvAnoM ke nAma isa prakAra haiM jinhoMne Ayurveda sambandhI granthoM kI racanA kI hai : vinayamerugaNi, rAmalAla mahopAdhyAya, dIpakacandravAcaka, mahendra jaina, jinasamudrasari, jogIdAsa cainasukha yati, pItAmbara, jJAnasAgara, lakSmIcaMda jaina, vizrAma, jinadAsa vaidya, dharmasI, nArAyaNazekhara jainAcArya, guNAkara aura jayaratna / yadi vizeSa zodha kArya kiyA jAe to isa viSaya para bahuta sAmagrI upalabdha ho sakatI hai| isa dizA meM vidvAnoM ko Avazyaka prayAsa karanA caahiye| AcAryaratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana grantha