Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
R.N. .481
श्रीमधिजयानन्दसूरि सद्गुरुज्यो नमः goooooooooo dood
booooooo
आत्मानन्द प्रकार
Dondoooooooooooooooo
शार्दूलविक्रीडितवृत्तम् ॥ कालो दुस्तर आगतो जनगनो भोगेषु मग्न भृशम् । धर्मो विस्मृत आत्मरूपमहहा न ज्ञायते केनचित् ॥ धावन्तीह जना धनाय बहुशः कामाहतास्तद्हृदि ।
आत्मानन्द प्रकाश ' दीपकिरणं प्रामोतु शश्वत्पदम् ॥१॥ पु. २०. वीर सं. २४४६. चैत्र. आत्म सं. २७ अंक ह मो. प्रकाशक-श्री जैन आत्मानन्द सभा-भावनगर.
विषयानुभ.
विषय.
विषय. ૧ માનવ દેહની મહત્વતા. કે. ૨૧૩ ૬ આદત અથવા સ્વભાવ. . ૨ વીર પ્રભુની જયંતી ઉજવવા
७ साधुताना बक्षय. ... .... मा-हेनान हितास....२१४स्ति पहेश (शासन रहस्य) २३२ २ गत वयना. ...... २१५ समयना प्रवाहमा .... २ જે પરમાત્મપણ પ્રાપ્ત કરવાને કેવા ૧૦ સ્વીકાર અને સમાલોચન... ૨૩૫
अयननी ४३२ छ ? ...... २१११ वर्तमान सभायार. ... ૫ માહરાજ-પરાજ્ય નાટકને પરિચય ર૨૦
વાર્ષિક મૂ૯ય રૂ. ૧) ટપાલ ખચ આના ૪. આનંદ મીન્ટીંગ પ્રેસમાં શાહ ગુલાબચંદ લલ્લુભાઇએ છાપ્યું- ભાવનગ૨.
For Private And Personal Use Only
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
નમ્ર સૂચના, માં સિકના માનવ તો ગ્રાહકોને જણાવવાની રજ લઈએ છીએ કે આ વર્ષે સરલ, રસીક, સુબેક અને આત્માને આનંદ પમાડે તેવા અપૂર્વ કથાના ઉપદેશક ઝ'થ ભેટ આપવા માટે છપાચકે જેની હકીકત હવે પછીના અંકમાં આપવામાં માવશે.
ખાસ વાંચવા યોગ્ય જૈન ઐતિહાસિક ગ્રંથ* * શ્રી કુમારવિહાર શતક.'
(સવિસ્તર ગુજરાતી ભાષાંતર સાથે) આ ના મૂળ કત શ્રીમાન રામચંદ્ર ગણિ કે જેએ કલિકાલ સર્વજ્ઞ શ્રી હેમચંદ્રાચાય ના મુખ્ય વિ:- શિષ્ય હતા. જેમણે આ ગ્રંથ બારમા સૈકાના મતમાં બનાવ્યા છે, તેના ઉપર શ્રી સામસુ દરસૂરિના પરિવારમાં થયેલા સુધાભૂષણ ગણીએ અવસૂરી (સંસ્કૃતમાં) બનાવી છે તે બને સાથેનું સવિસ્તર ભાષાંતર પણ આ ગ્રંથમાં આપવામાં આવેલુ છે. જેમ સંસ્કૃત કાવ્યની દૃષ્ટિએ આ ગ્રંથ પ્રતિભાવાન છે, જેન સાહિત્યનું ઉચ્ચ સ્વરૂપ છે, તેમ જૈન ઇતિહાસની દૃષ્ટિએ તેરમા સૈકામાં જેનોની જાહોજલાલી, ગૌરવતા, પ્રાચીનતા, પ્રભાવશિલતા બતાવનાર પશુ આ એક અપૂર્વ ગ્રથિ છે. કારણ કે આ ગ્રંથમાં ગુજે રપતિ જેન મહારાજા શ્રી કુમારપાળે અણુહિશ્રપુર પાટણ માં પોતાના પિતાશ્રી ત્રિભુવનપાલના નામથી બનાવેલ પ્રાસાદ ( જીનમ’દિર કે જેમાં શ્રીમાન હેમચંદ્રસૂરિએ શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુ પ્રતિષ્ઠિત કરેલ છે; તે ચૈત્ય મંદિરની અદ્ ભુત શાભાનુ ચમારિકે વર્ણન આપેલ છે. આ પ્રાસાદમાં બહાંતર દેવ કલીકા હતા, ચાવીશ રત્નની, ચાવીશા સુવણની, ચાવીશ રૂપાની અને ચોવીશ પીતળની, તેના અતિત અનાગત અને વર્તમાન કાળનાં પ્રભપ્રતિમા હતા. મુખ્ય મંદિરમાં એકસાચવીશ આગળ ચંદ્રકાન્તમણીની પ્રતિમા હતા. મદિરનું બાંધકામ, રચના, તેનું ચિત્રકામશ૯૫કામની સુંદરતા એટલી બધી છે કે જે આ ગ્રંથ વાંચવાથી આત્માને અપૂર્વ આનંદ સાથે કુમારપાળ રાળની દેવભક્તિ માટે આશ્વર્યા ઉત્પન્ન થાય છે. સાથે તે વખતના ઈતિહાસ પણ જાણવામાં આવે છે. ગ્રંથ ખરેખર વાંચવા-જાણવા જેવા છે.
આ ગ્રંથ લાંબા સમય સચવાય તે માટે ઉંચા ઈગ્લીશ આર્ટ પેપર ઉપર સુંદર ટાઇપમાં છપાવેલ છે. તમામ લાભ લઈ શકે તે માટે મત આકારમાં છપાવેલ છે. પાટલી પણ ઉંચા કપડ, ની કરવામાં આવેલ છે છતાં કિંમત રૂા. ૧-૮-૦ પાસ્ટ ખર્ચ નું દુ'.
લખા શ્રી જૈન આત્માન ૬ સભા-ભાવનગર
શ્રી ઉમરાળા પાંજરાપોળ લેટરી.
હેડ એગ્રીસ -ભાવનગર સ, ભાવનગરની નામદાર કાઉન્સીલ ઓફ એડમીનીસ્ટ્રેશનની ખાસ પરવાનગીથી રૂા. ૫૦૦૦૦) પચાસ હુંજારેના.
- એક ટીકીટની કિંમત રૂ. ૧ મેલ ઈનામની સ ૧ખ્યા ૩૩૭, પહેલું ઈનામ રૂા. ૫૦૦૦) પાંચ હજારનું મેળવવાને ભાગ્ય અજમાવા, પહેલું ડ્રોઈંગ જુલાઇ માસમાં નીકળશે
શેઠ કુવરજી આણ'દજી, પારે ખ વલભદાસ ઉત્તમચદ. એ, એમ; બી. એસ. સી. -
ચીફ સેક્રેટરીએ.
For Private And Personal Use Only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ore
છે. રામાનન્દ પ્રકાશ છે
YOంలో
—
—O
zOz 0
×૦
-
—
# ઉદ્દે વાર છે ॥ परोपकारः सम्यक् क्रियमाणो धीरतामभिवर्धयति, दीनतामपकर्षति, उदचित्ततां वित्ते, आत्मम्भरितां मोचयति, चेतोचैमल्यं वितनुते, प्रभुत्वमाविर्भावयति; ततोऽसौ प्रादुर्भूतवीर्योल्लासः प्रणष्टरजोमोहः परोपकारकरणपरः पुरुषो जन्मान्तरेऽप्युत्तरोत्तरक
मेण चारुतरं सन्मागेविशेषमासादयति ॥ '............... ---------------------- --
पुस्तक २०] वीर संवत् २४४९ चैत्र. आत्म संवत २७. [अंक ९ मो. ---- -- -- -- - -- ---- -
मानव देहनी महत्वता.
( હરિગીત. )
ગોચર નહીં પણ જ્ઞાનીના સંસર્ગથી સમજાય છે, આ શ્રેષ્ઠ માનવ દેહ દેહિ માત્રમાંહિ ગણાય છે; સ્થાવર અને વિકલૈંદ્રિમાં જ્યાં કાળ ગણના ના રહી; અસંજ્ઞિ પંચંદ્રિપણે ભવ ભ્રમણની બાકી નહીં.
( ૨ ) નારક ગતિને દેવભવમાં દૈવયોગે જઈ ચડ્યો, આસક્તિ પુદગલ પર અતિશય ધર્મ મારગ ના જડ્યો; પંચૅદ્વિ માનવ દેહ આરજ દેશ સંગ સુગુરૂ તણે, સ્યાદ્વાદ ધર્મ શિરોમણી એ પ્રાપ્ત પુન્યવડે ગણે.
For Private And Personal Use Only
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૨૧૪
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
( ૩ ) આજે તું ! અરધી વાટ આગળ તેહવી વસમી નથી, પરિચય ઘટે પુદગલતણે એ સાધના શાસ્ત્ર કથી; મુશ્કેલ છે! મુશ્કેલ !! અતિ મુશ્કેલ !!! સંગજ છેડે, એ દીર્ધકાલિક યુગ પુદગલ પ્રેમ ન ગમે તે.
( ૪ ) આ કાર કાયા મેક્ષ કેરૂં દેવ સહુ ઈચ્છા કરે, સંયમ વિધિના યોગથી ભવ વારિધિ સહેજે રે; અવસર અનુપમ પ્રાપ્ત ભ્રાત! સમજ તેના સારને, વિણ સમજ પશ્ચાતાપ દષ્ટિ ચિત્ર ગત પર ધારને.
જે ! ભૂતકાળ વિષે સહ્યાં તેં દુઃખ, સુખ લગીર ના, આ સ્વમવત્ સંસારનાં સંબંધની કર કલ્પના, અતિશય કહું શું ભ્રાત! હા! વિતરાગ મારગ મોક્ષને, કર સાધ્ય સાધક એક્તા ઉપદેશતા વિદ્ધ જને.
વેલચંદ ધનજી. – –– વીર પ્રભુની યંતી ઉજવવા ઇચ્છનારા પ્રેમી ભાઈબહેનને
તેની સાર્થકતા માટે સૂચના રૂપે હિત બેલ.
આપણે આપણા જીવનમાં જરૂર કંઇને કંઇ વીર પ્રભુના પરમ પવિત્ર ચારિ ત્રને લક્ષમાં રાખી હિત રૂપ સુધારે દાખલ કર જોઈએ.
૧ સહનું એકાન્ત હિત ચિન્તવન કરવું. અપરાધી જીવનું પણ બુરું કે અનિષ્ટ મનથી પણ ચિત્તવવું ન જોઈએ.
૨ દુઃખી જનનું દુઃખ ફેડવા તન મન ધનથી બનતે પ્રયાસ કરો અને દુઃખનું મૂળ શોધી તે દુઃખને સમૂળગે અંત આવે એવી શૈલીને ઉપયોગ કરવો. કેઈપણ દીન દુ:ખીનું દુઃખ દેખીને આપણું હૃદય દ્રવવું જોઈએ અને તેના દુઃખમાં ઘટાડે થાય તેવું વર્તન કરવું જોઈએ.
૩ સુખી અને સદગુણી જનેને દેખીને દીલમાં રાજી થાવું. સદગુણની પ્રશંસા
For Private And Personal Use Only
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અમૃત વચને.
કરવી અને તેવા સદગુણ આપણામાં દાખલ કરવા બનતે પ્રયત્ન સેવવો. પવિત્ર ધર્મના આશ્રયથી જ જાતે સુખી અને સદ્ગુણી થઈ શકાય છે એમ સમજી, પવિત્ર ધર્મનું દૃઢ આલંબન લેવું અને અન્ય ભવ્યજનેને એવીજ પ્રેરણા કરવી જોઈએ, જેથી સહુનું શ્રેય થઈ શકે.
૪ પાપ કર્મ કરવામાંજ ઉજમાળ એવા દુષ્ટ જને ઉપર પણ દ્વેષ કે શેષ નહીં કરતાં તેમને સુધારવા નિ:સ્વાર્થ પ્રેમથી પ્રયત્ન કરતાં પણ ફાવી ન શકાય તે મન કે મધ્યસ્થ રહેવું.
૫ સહુને આપણા આત્મા સમાન લેખીને કોઈને કશી પ્રતિકૂળતા નહીં ઉપજાવતાં તેમને અનુળતા ઉપજે એવું જ હિત આચરણ કરવું.
૬ સહુને પ્રિય ને હિતરૂપ થાય એવું સત્યજ વદવું.
૭ ન્યાય–નીતિ ને પ્રમાણિકતાનેજ ધર્મના દૃઢ પાયારૂપ લેખીને, એકનિક બનવું. ન્યાય-નીતિ વિરૂદ્ધ પરદ્રવ્યને પથ્થર તુલ્ય લેખવું. નીતિથી થોડું પણ સાંપડે તેને અમૃત સમાન લેખવીને તેને સદુપયોગ કરે.
૮ પરસ્ત્રીને માતા, બેન કે દીકરી જેવી લેખવી, તેના ઉપર કુદૃષ્ટિ ન કરવી. સુશીલ બનવું.
૯ સંતોષ આદરી વૃત્તિને સંયમિત બનાવવી. ૧૦ ક્રોધ, અહંકાર, માયા, લેભ, રાગ, દ્વેષાદિક દેથી જેમ બને તેમ અળગા રહેવું.
૧૧ કલેશ-કંકાસ કે વેર વિરાધને સમાવી દે. ૧૨ ચાડી, કલંકદાન કે પરનિંદાને ઢાળ તજી દે. ૧૩ એકવચની બનવું. મિથ્યાત્વને વિષરૂપ લેખી તજવું.
સદગુણાનુરાગી મુનિરાજશ્રી કરવિજયજી,
અમૃત વચને.
૧ જેટલી હાનિ કટ્ટા શત્રુઓ નથી કરતા તેટલી હાનિ સ્વછંદચારી જીવને ક્રોધ-માન-માયા ને લેભ રૂપ કષા કરે છે.
૨ આત્મ હિતેચ્છુઓએ ક્રોધાદિ ચાર કષાયને જરૂર દમવા જોઈએ. ૩ ક્ષમા-ઉપશમ-સમતા-સહનશીલતા વડે ક્રોધને જીત. ૪ મૃદુતા-નમ્રતા–સભ્યતા-વિનીતલાવડે-માન-મદને જીત.
For Private And Personal Use Only
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૨૧૬
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ. ( ૫ જુતા-સરલતા વડે માયા-કપટ-દંભ-શઠતાને જીતી લેવી.
૬ સંતેષ વૃત્તિવડે લેભ-તૃષ્ણાને જતી મર્યાદિત કરી દેવી.
૭ માયા ને લેભ ટૂંકાણમાં રાગ રૂપે ઓળખાય છે અને કેધ અને માન દ્વેષ રૂપે ઓળખાય છે.
૮ ઈર્ષ્યા, રોષ, પરિવાદ, મત્સર, વૈર પ્રમુખ દ્વેષના અનેક પર્યાય છે. ૯ ઈચ્છા, મૂછ, કામ, નેહાદિક અનેક રાગના પર્યાય છે. ૧૦ મધ્યસ્થ વૈરાગ્ય-વિરાગતા, શાન્તિ–ઉપશમ પ્રશમ, દેષક્ષય, કષાય વિજય પ્રમુખ વૈરાગ્યના પર્યાય છે. તેનાવડે પૂર્વોક્ત રાગદ્વેષને જય થઈ શકે છે.
૧૧ રાગ દ્વેષ યા કષાય ઉપર જ સંસાર બ્રમણને બધે આધાર છે. તે ઘટે તે સંસાર કામણ પણ ઘટે જ.
૧૨ તેથીજ રાગ દ્વેષ યા કષાય જેમ દ્ધિ પામતે અટકે–તેમાં ઓછાશ થવા પામે, યાવત તે સર્વથા નષ્ટ થાય એવા ઉપાય આદરવા સદા ઉજમાળ રહેવું ઘટે.
૧૩ જે જે કારણ–નિમિત્તાથી રાગદ્વેષાદિક વધતા હોય તેને તજવા અને જેથી રાગ દ્વેષાદિક ઘટતા હોય તે આદરવા સુખના અથી દરેકે ખપ કરે જઈએ.
૧૪ જ્યાં સુધી રાગ દ્વેષાદિક સર્વથા નષ્ટ ન થાય ત્યાં સુધી અવિરત ઉવમવડે તેની કેડ મૂકવી નહીં. અર્થાત જે રીતે રાગ દ્વેષાદિક સમૂળગા નષ્ટ થાય તેવો સદુઘમ કર્યા જ કરે.
ઈતિશમ સગુણાનુરાગી મુનિરાજશ્રી કપૂરવિજયજી.
પરમાત્મપણું પ્રાપ્ત કરવાને કેવા પ્રયત્નની જરૂર છે?
(ગતાંક ૬ઠ્ઠાના પાને ૧૪૨ થી શરૂ.) ગતાંકમાં ઉક્ત વિષય માટે પ્રથમ ભૂમિકા જણાવવામાં આવેલ છે, આ
વખતે તેના ઉપા–પ્રયત્નો બતાવવાના છે. પરમાત્માપણું પરમાત્મપણુની પ્રાપ્ત કરવા માટે પ્રથમ પરમાત્મપણાની પ્રતીતિ હોવી જોઈએ. પ્રતીતિ શાસ્ત્રો તે પરમાત્માના વચનેથી ગુંથાયેલા–લખાયેલા છે. અને
તેમને સત્ય ઉપદેશ જેમના મુખથી આપણે શ્રવણ કરીયે છીયે જેની સત્યતા બેલનાર વિષેના વિશ્વાસથી કે સાંભળનારના અંત:કરણ ઉપર તેનું સ્વચ્છ પ્રતિબિંબ પડતું હોય તેનાથી ખાત્રી થાય છે. સત્યના શિખવનાર માણસ વિશ્વાસ પાત્ર છે માટે તેના સિદ્ધાન્ત સત્ય અને વિશ્વાસપાત્ર છે, કારણ કે
For Private And Personal Use Only
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પરમાત્મપણું પ્રાપ્ત કરવાને કેવા પ્રયત્નની જરૂર છે?
ર૧૭
સિદ્ધાંતમાંજ સત્યની પ્રતીતિ થાય છે. પરમાત્મા ભગવાનનો સત્ય સિદ્ધાંત તેના જીવનપરથી સંપૂર્ણ ખાત્રીના પુરાવા આપનાર છે. મનુષ્યની વિવેક બુદ્ધિ અને હૃદયના ગુપ્ત વિચારો જાગૃત કરવાને પરમાત્માના વચને એટલા બધા બંધબેસ્તા છે અને મનુષ્યની સામાન્ય વિચારણા પર સત્ય સ્વરૂપનું પ્રતિબિંબ પાડવાને એવા મજબત પુરાવા તેમના જીવનમાંથી મળી આવે છે અને મનુષ્ય અંતઃકરણની.ઉંડી ઈરછાઓને જેમના જીવનમાંથી એ તે સચોટ પડઘો પડે છે કે તે પરમાભાનું જીવન દરેક મનુષ્યને પરમાત્મ સ્વરૂપે સહજ પ્રતિબિંબિત થાય. એટલે કે સત્યને સામાન્ય પ્રતિઘોષ પરમાત્મદષ્ટિવડે તે મહાત્મા દરેક મનુષ્યના અંત:કરણમાં વનિત કરે છે. આવી રીતે પ્રથમ પ્રતીતિ એટલે (સમ્યફ) શ્રદ્ધા-વિશ્વાસ તે પરમાત્માપણું પ્રાપ્ત થવા માટે પ્રથમ જોઈએ. તેમને ઉપદેશ, તેમનું આગમ તેમનું વચન, તેમનું ફરમાન એ ઉપર વિશ્વાસ પ્રથમ દરજજે જોઈએ, કારણ કે ઉપર જણાવ્યા પ્રમાણે સત્ય શિખવનાર-ઉપદેશ આપનાર નિસ્પૃહી હેઇને તેને સિદ્ધાંત પણ સત્ય અને વિશ્વાસપાત્ર હોય છે. કહેવાય છે કે પુરૂષપ્રમાણે વચન પ્રમાણુ આવી શ્રદ્ધા-પ્રતીતિ (પ્રથમ ક્ષેત્રશુદ્ધિ હૃદયશુદ્ધિ) વગર પરમાત્મપણું પ્રાપ્ત થતું નથી. જેથી પ્રથમ પ્રતીતિ જણાવવામાં આવી. હવે તે સત્યની પ્રતીતિ કેવી રીતે થાય છે તે બતાવીયે.
સત્યની પ્રતીતિ–સત્યના જે નિયમ શાસ્ત્રોમાં જણાવેલા હોય છે તે દરેક બુદ્ધિશાળી મનુષ્ય જાણતા હોય છે. કેટલાક સત્ય એવા હોય છે કે, તે લાંબા વખત સુધીની કે થોડા વખતની અમુક ક્રિયાથી, ચર્ચાથી અને વારંવાર નવી ક્રિયા કરવાથી આપણને પ્રતીતિ થાય છે અને તેવી જ રીતે એવા કેટલાક સવ્ય પણ છે કે જ્યારે મનમાં તેનો સંક૯પ થાય ત્યારે તરતજ તેની પ્રતીતિ થાય છે. દુનિયાનું સઘળું વિજ્ઞાનશાસ્ત્ર સત્યનાં ધરણથી રચાયેલું હોઈને, તે સત્ય પોતાની મેળે ખાત્રી કરાવવા શક્તિમાન રહે છે. સર્વ પ્રકારના જ્ઞાનના ગૂઢ રહસ્યના મૂળમાં સૈથી પ્રથમના નિયમ એવા હોય છે કે તેના સત્યને સાબીત કરવાની જરૂર રહેતી નથી.
હવે પરમાત્માનાં વચનો તે આવા પ્રકારના સત્યરૂપે છે જે વચને શાસ્ત્રમાં લખાયેલાં છે. તેમાંના ઘણુ વિષે તો મનુષ્યનું મન એટલું ખાત્રીવાળું હોય છે કે જેવા તે મન ઉપર આવે છે, કે તરતજ તેની સત્યતાની ખાત્રી થાય છે. દાખલા તરીકે જેમ મનહર દેખાવાની સુંદરતા સાબીત કરવાને શોખીન આંખને તેમજ મધુર સ્વરની ખાત્રીને માટે ચંચળ કાનને કોઇપણ પુરાવાની, કોઈપણ પ્રમાણની જરૂર રહેતી નથી, તેમ મનુષ્યના આત્માને જગતની નૈતિક સુંદરતા તે પરમાત્માના વચનથી જણાય છે. તેમાં એટલો બધે ગૂઢ સત્ય વ્યવહાર રહ્યો છે કે જે આંતરચક્ષુ દૂષિત ન હોય તે સ્વભાવિક ખાત્રી અને પ્રમાણથી એકદમ સત્ય પદાર્થના સ્વરૂપને મનુષ્ય અનુભવી શકે છે. કહેવાનું તા.
For Private And Personal Use Only
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૨૧૮
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
ત્પર્ય એ છે કે–શાસ્ત્રીય સિદ્ધાન્તોનું મૂળ આત્મામાં છે, તેથી અંત:કરણનાં ઉંડાણમાં એવું જ્ઞાન રહેલું છે કે પરમાત્માના જ્ઞાનને પ્રતિબિંબિત અવાજ છેક ત્યાં જઈ અથડાય છે અને આડા આવતા તમામ અજ્ઞાનને તે દૂર કરી શકે છે. કહેવાનું એ છે કે સરલ અંત:કરણવાળા મનુષ્યમાં પરમાત્મપણાનું તાત્કાલીક દઢ અને સીધું પ્રતિબિંબ પડે છે.
જે સત્યવિષે મનુષ્યને સ્વાભાવિક પ્રતીતિ થાય છે તે સત્ય કઈપણુ મનુષ્ય પિતાના અંત:કરણને કેળવ્યા વગર શોધી શકે તેમ નથી.
સત્યને ઓળખવાની શક્તિ જ્યારે પ્રાપ્ત થાય છે ત્યારે પરમાત્મા અને મનુ ની વચ્ચેનો તફાવત દૂર થતું જાય છે અને જ્યારે તેવી શક્તિ મનુષ્યમાં સ્વાભાવિક સંપૂર્ણ પણે ઉત્પન્ન થાય છે ત્યારે પરમાત્માની જેમ તે મનુષ્ય બીજાની ગુપ્ત રહેલી શક્તિઓને પણ જાગૃત કરવાને સમર્થ થાય છે.
સુંદરતાના અને સત્યના ઝાંખા અસ્વચ્છ અને આચ્છાદનવાળા વિચારો ઘણા માણસેનાં હૃદયમાં ઉદ્દભવે છે પરંતુ જેનામાં વિચાર ઉત્પન્ન કરવાનું શુદ્ધ જ્ઞાન હોય છે તેજ સત્યને ખરા સ્વરૂપમાં અને ખરી સુંદરતામાં પ્રગટ કરી શકે છે અને સત્ય તે પિતાને સમજાવાથી અનુક્રમે મનુષ્યનું અંત:કરણ પરમાત્માની દષ્ટિમાં પરમાત્મ પણું અનુભવે છે.
એટલું તે કબુલ કરી શકાય કે જે માણસનું હદય પવિત્ર અને પૂર્ણ સ્થિતિવાળું હોય તો પરમાત્માના સ્વરૂપની સાથે તે જોડાઈ શકે છે, અને તેનાં પવિત્ર વચનનો પડઘે તેના પવિત્ર અંત:કરણમાં પડી શકે છે, પરંતુ મનુષ્યનું અંત:કરણ પવિત્ર અને પૂર્ણ હોતું નથી, તેમની વિવેક બુદ્ધિ ઝાંખી અને રજુ ન થઈ શકે તેવી થઈ ગઈ હોય છે. તેથી સંપૂર્ણ અને સ્વચ્છ પ્રતિબિંબ પાડવાને બદલે તેમાંથી સેંકડે જુઠી કલ્પનાઓ અને અસત્ય પ્રમાણે ફૂટી નીકળે છે. આંતરિક ચક્ષુઓ અને કર્ણ જે દઢ અને તંદુરસ્ત વિચાર વાતાવરણવાળાં હોય તે દેવી પદાર્થની સુંદરતા અને એકયતા જલદી ગ્રહણ કરી શકે છે, પણ માનવ સત્યની દછી દૂષિત થયેલી હોય છે તેથી તેનામાં સત્યની તુલના કરવાનું વ્યાજબી ધોરણ ક્યાંથી હોઈ શકે ?
સત્યને માન્ય રાખવાથી અને સમજવાથી પરમાત્મા અંત:કરણને જાગૃત કરવાને અને પવિત્ર કરવાને કુદરતી રીતે કામ કરે છે, તેથી કરીને સત્યની પ્રતીતિ કેટલેક અંશે પવિત્રતા અને ભલાઇવાળા અંતઃકરણમાં પ્રથમ દરજજાની હોય છે.
દેવી સત્ય મનુષ્યનાં અંતકરણ પર પ્રતિબિંબ પાડવાને અને તેને જાગૃત કરવાને એકદમ પ્રયત્ન કરે છે. જેવી રીતે સૂર્યનું કીરણ સુતેલા માણસની મુખમુદ્રા ઉપર કમેક્રમે પડે છે અને તે પ્રકાશ જેવાને ચક્ષુ ઉઘાડે છે તેવી રીતે પરમાત્માનું સત્ય મનુષ્યના આત્માપર પ્રકાશતું તેની શકિત ચંચળ અને જાગૃત કરે છે, જેથી તેજ
For Private And Personal Use Only
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પરમાત્માપણું પ્રાપ્ત કરવા કેવા પ્રયત્નની જરૂર છે? ૨૧૯ સત્યને તે જોઈ શકે છે. જીજ્ઞાસા માનસિક શકિતને જાગૃત કરે છે તે છતાં માનસિક શક્તિ જીજ્ઞાસામાં ઓતપ્રોત થયેલી છે અને તેઓ એક સાથેજ બને કામ કરે છે. આવી જ બેવડી ક્રિયા આત્માના અનુક્રમવાળા અભ્યાસમાં ચાલી આવે છે. પ્રકાશ, કલ્પના, જ્ઞાન અને સમજણ દૈવીક સત્ય અને વિવેક બુદ્ધિ સાથેજ ઉત્પન્ન થાય છે, વિસ્તાર પામે છે અને તેમાં વારંવાર પરાવર્તન થયા કરે છે.
સાંસારિક અભ્યાસના ધારણ અને વિચારની પેઠે આ બાબતમાં પણ જેમ જેમ મનુષ્ય જ્ઞાનમાં આગળ વધે છે તેમ તેમ તેની જાણવાની શકિત વધારે ખીલે છે અને તે શક્તિના નિયમથી જ્ઞાનમાં વિશેષ ને વિશેષ વૃદ્ધિ થાય છે અને શંકા ઓનું સમાધાન થતાં સત્ય પ્રતીતિને લઈને દરેક મુશ્કેલી દૂર થતાં જ્ઞાનમાં આગળ વધે છે, અને વિવેક બુદ્ધ જાગૃત થાય છે. એવી રીતે જ્ઞાનનો વિસ્તૃત અનુક્રમ સત્યને વિસ્તારવાળો પવિત્ર અને જાણી શકાય તે દેખાવ મનને પ્રતીત થાય છે.
પ્રથમ આંતરિક ભેદ જાણવાની શકિત દેવી શક્તિનું મહાસ્ય અને સુંદરતા ઓળખવાને યોગ્ય હોતી નથી તે હમેશના અભ્યાસ અને પરિચયથી તેને જાણવાને વિશેષ અને વિશેષ કેળવાતી જાય છે.
પરમાત્માનાં વચનના અતુલ અભ્યાસના દરેક કાર્યમાં સુધારણાની ઉંચી ક્રિયા ચાલુ રહે છે. મનની જડતા અને શૂન્યતા દૂર ફેંકી દેવામાં આવે છે અને આ તરિક તીક્ષણતાના નવા સ્પર્શને અનુભવ થાય છે. પરમાત્માના શાસ્ત્રો અને વચને ઉપર પ્રતીત હવા સાથે ધામક અભિરૂચી તેને યોગ્ય ખોરાક મળવાથી વધારે ને વધારે દેવી પોષણ મેળવવાને યોગ્ય થતી જાય છે. આંતર ચક્ષુ જીજ્ઞાસાને અભ્યાસથી વધારે–સૂક્ષમ કરે છે કે જેના પરિણામે લાંબા વખતના સત્યના અનુભવથી આત્માની લગભગ સ્વચ્છ ખાત્રીની પવિત્ર પ્રકૃત્તિ હોય તે પણ સત્યના પ્રભાવથી છુપાઈ રહેલી શકિતઓ જાગૃત થાય છે અને પરમાત્માના જીવનમાં અને તેના સત્ય વચનમાં પવિત્ર દષ્ટિ અને પ્રતીતિ હેય ત્યાં સુધી મનુષ્યની ઉચ્ચ સ્થિતિનું રક્ષણ થાય છે. એ રીતે મનુષ્યને સત્યની પ્રતિતિ થાય છે, હવે દરેક મનુષ્યમાં છુપાઈ રહેલું પરમાત્મપણું કેમ પ્રગટ થાય અને તે મેળવવાની શી રીત છે તે બતાવશે.
ચાલુ
For Private And Personal Use Only
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
મોહરાજ–પરાજય
નાટકને પરિચય.
(ગતાંક પૃ ૧૭પ થી શરૂ ) મંત્રી પુણ્યકેતુ રંગભૂમિ ઉપર દર્શન આપતાં મંત્રીની સ્થિતિનું દિગદર્શન
કરાવતે કહે છે કે “જેઓ વિશુદ્ધ સુખના સ્વાદથી અવિજ્ઞાત બીજો અંક. છે, પરવશતાને લઈ સદૈવ વિહુલ રહ્યા કરે છે અને સદાકાળ
ચિન્તાના ભારથી કષ્ટ ભોગવતા મંત્રીએ જીવન્ત હોવા છતાં પણું મૃત્યુજ પામેલા છે. અસ્તુ. પછી પોતાની પરિસ્થિતિ ઉપર આવી સ્વામીના કાર્યને કરેલ પ્રબંધને વિચારે છે. દુશમન (મોહ નૃપતિ) નું સમૂળ ઉન્મેલન કરવાને આવશ્યક વ્યવસ્થા કરી રાખેલ છે. વિપક્ષીનું ઇતિવૃત્ત જાણવાને માટે નિયુક્ત કરેલ નિપુણ જાસુસ જ્ઞાનદર્પણ દ્વારા સર્વ હકીકત વિદત થયેલ છે. કુમા૨પાળ પણ સર્વ સમાચાર સાંભળી અતિ કૃદ્ધ થયો છે. આ લડાઈમાં વિજયમાળા કેને આરોપાશે એ પ્રશ્નને ઉત્તર ગુરૂપદેશ નામના આપ્ત નિમિત્તિઓ નિવેદન કરે છે કે “જે રાજા વિવેક નૃપતિની કન્યા કુપાસુંદરી સાથે લગ્ન કરશે, તે ત્રિભુ વનના દુશ્મન મહરાજાને પરાભવ કરશે.” આ ઉપરથી વિદિત થાય છે કે વિપ. લીના પરાજયને આધાર કૃપાસુંદરી ઉપર છે. કૃપાસુંદરીની પ્રાપ્તિ વિવેકનૃપતિને નિમિત્ત છે. વિવેકનૃપતિ પણ સાંપ્રત સમયે ગુજરમંડળમાં અસ્તિત્વ ધરાવે છે. તેને લઈ આવવા માટે નિયોજેલ વ્યવસાય સાગર અદ્યાપિ કેમ ન આવ્યો? તેજ સમયે વ્યવસાય સાગરનાં દર્શન થતાં પુણ્યકેતુ હર્ષ પામે છે. વ્યવસાય સાગર પ્રણામ કરીને કરેલ કાર્યને સારાંશ જણાવે છે. આપના આદેશાધીન થઈ વિવેકચંદ્ર નરવરને શોધી કાઢી, તેને તથા તેની રાણી અને કન્યાને સાથે લઈ આવ્યું છું. તેઓને ભગવાન હેમચંદ્રના તપોવનમાં લઈ જઈ, રાજર્ષિ સાથે દર્શન કરાવેલ છે. કુપાસુંદરી પણ રાજાને લાંબા સમય સુધી નિહાળી રહી હતી. અહીં ઉભય નાયક નાયિકાના પ્રેમાકુરનું બીજારોપણ સૂચવે છે. વિશેષમાં વ્યવસાય જણાવે છે કે રાજાએ વિવેકનૃપતિને વિશ્રામસ્થાન તરીકે પિતાની ચિત્રશાળાને અર્પણ કરી છે, ત્યાર પછી પુણ્યકેતુ કહે છે કે જા, તું વિવેકરાને પારિપાર્ષિક થા, અમે પણ તેમાંજ ઉદ્યમવંત રહીશું. તે પછી તેઓ વિદાય થાય છે.
અહીં ” બીજા અંકમાં આવનાર વર્ણનની પ્રસ્તાવના પરિસમાપ્ત પામે છે.
કપાસુંદરીને પ્રાપ્ત કરવાને તલસતે કુમારપાલ, દીર્ધ ઉષ્ણુનિ:શ્વાસ વરસાવતે પ્રવેશ કરે છે. કપાસુંદરીના વિયોગથી ઉદ્ભવેલ દુખભારને જિલ્લા દ્વારા વ્યક્ત
For Private And Personal Use Only
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
મહુજ-પરાજય નાટકના પરિચય.
૨૨૧
કરી, બળતા હૃદયને શાન્ત કરવા પ્રયત્ન કરે છે. દર્દથી ઉભરાતાં વાકયે સૂણું વિદૂષક વિચારે છે કે-રાજા આ પ્રમાણે પહેલાં પણ ઉન્મત્ત થયો હતો. ખરેખર કામિન જ્યાં ત્યાં તન્મય જોયા કરે છે. કંઈક સમય વ્યતીત થયા પછી રાજા વિદૂષકને કહે છે-પ્રિયતમાની વિરહવ્યથાથી દુઃખિત મન કયાંય સુખાસ્વાદન પામતું નથી. તે ચાલ ધર્મારામમાં જઈ કાંઈક શાંતિ મેળવીયે, બને ધમરામમાં આવે છે. દૂરથી “દમ” નામનું વૃક્ષ નિહાળતાંજ કુમારપાળનું હૃદય પ્રસન્નતા પામે છે. પિતાના દક્ષિણ ચક્ષુના કુરણથી શુભકાળ નિકટવતિ હોવો જોઈએ એમ વિષકને જણાવે છે. આ પ્રસંગ ઉપરથી વિદુષક ક૯પનાને લંબાવે છે કે આ સ્થળે કૃપાસુંદરી જરૂર હોવી જોઈએ.
આ સમયે કૃપાસુંદરી પોતાની સખી સમતા સાથે સંયમ રસથી ભરેલ ધ્યાને ત્તમ નામના કલશ દ્વારા વૃક્ષને સિંચન કરે છે. સિંચન ક્રિયામાં આસક્ત થયેલ કૃપાસુંદરી ઉપર રાજાની દષ્ટિ પડે છે. દર્શનલાભથી રાજા પોતાની દ્રષ્ટિને ભાગ્યશાબી માને છે. વળી વિદૂષકની આગળ તેનું સંકીર્તન કરે છે, આ સમયે કૃપાસુંદરીને બેસી રહેલ જોઈ, સમતા તેને યાદ આપે છે કે “સખી ! વૃક્ષને કેમ સિંચન કરતી નથી? શું ગુરૂની આજ્ઞા ભૂલી ગઈ? ધ્યાન કળશ ખાલી પડે છે. પાયા વિના તરૂવર ફાલશે નહિ.” ઉત્તરમાં કૃપાસુંદરી જણાવે છે. “ સખી શું કરું? મધુકરરાજે મારા હૃદયથી ધ્યાન કળશનું અપહરણ કરેલ છે. આ પછી નાટકમાં શૃંગાર રસને પષક જે વર્ણન આવે છે તેવું વર્ણન કવિએ અહીં ઉતાર્યું છે. શાન્ત રસના પ્રધાન ધર્મને પણ લેક રંજનને ખાતર શુંગાર રસની છાયામાં આવવું પડે છે. કવિએ પિતાની શક્તિ પ્રમાણે અન્ય નાટ્યાનુરૂપ અહીં નાયક-નાયિકાની પ્રણય લીલા ઠીક આળેખેલી છે. જે વાંચવાથી જ ખ્યાલ આવે છે. જો કે અન્ય નાટકો વાંચતાં આપણે કરૂણ, શૃંગાર કે પાત્રના દર્દથી રસબસ થઈએ છીએ, તેવો તે અનુભવ અહીં નથી જ મળતું. આ સાથે એટલું પણ યાદ રાખીએ કે શાન્ત પ્રધાન ધર્મની વસ્તુથી રચાયેલ નાટકાદિમાં કવિને અમુક પ્રકારની જ છૂટ હોય છે. કૃપાસુંદરી તરૂવરને સ્પર્શ કરે છે. તે જ સમયે કુમારપાળ વૃક્ષના પલ્લવ સમૂહમાં પી રીતે તેનું પાણિગ્રહણ કરે છે. વૃક્ષને સ્પર્શ ક્યાં બાદ કપાસુંદરી પિતાના મન સાથે વિચારે છે કે-આ વૃક્ષના પલ્લવના સ્પર્શ થી કાઈ મન વચનથી અગોચર સુખનો અનુભવ થાય છે. પછી પ્રગટ પણે સખીને કહે છે આ વૃક્ષની કુપળાને સ્પશે નવીન જી. સિંચન કરેલ વૃક્ષને અનુભવ કરાવે છે. અર્થાત્ તેના સપર્શથી રોમાંચ જન્મે છે. સમતા કહે છે “દેવવલ્લભે ! શું તરૂવરના પલ્લવને ઘર્મ આ પ્રકારનો હોય છે? પરંતુ એ તે અમૃતરસ વરસાવનાર કોઈ પુરૂષરત્નને કરકમળનો આશ હવે જોઈએ,” ઉક્ત કટાક્ષમય ઉત્તર સાંભળતાં જ કૃપાસુંદરી પિતાના હાથને ખેંચી લઈ પાંગમૂખી થઈ ઉભી રહે છે. સખીના કટાક્ષથી લજિજત થઈ, ને ધ્યાન કળશવ
For Private And Personal Use Only
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૨૨૨
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ
સિંચવા લાગી. સિંચનક્રિયામાં લાંબો સમય પસાર થયા છતાં, કૃપાસુંદરી નથી વિરમતી કે નથી કેઈની સાથે વાર્તાલાપ કરતી. આવી શૂન્યતા ભરી લાંબી સ્થિતિથી સમતાને કંટાળો ઉન્ન થયો અને વિચારવા લાગી કે જે કંઈ પણ પરિચિત કે અપરિચિત આવે તે કથાવિનોદથી કંઈક શાંતિ મેળવી શકું. તે દરમ્યાન “સંવર' નામને શકરાજ ત્યાં પ્રવેશ કરે છે. સમતા તેને નિહાળી સપ્રમોદ સ્વાગત કરે છે. પછી તેમના રાજશુકને વિહારનું ઈતિવૃત્ત પૂછે છે. રાજશુક ઉત્તરમાં કહે છે કે હું
ચાલુકયચંદ્ર કુમારપાળ ચક્રવર્તિની પાછળ પાછળ વિચરૂં છું” સમતા કુમાર પાળના ગુણોનું વર્ણન કરવા વિજ્ઞપ્તિ કરે છે, રાજશુક કુમારપાળે લીધેલ તેનિર્વશીનું ધન ગ્રહણ ન કરવું. ઘૂતાદિ વ્યસનના પરિત્યાગનું વર્ણન કરે છે, સમતા સકળ ગુણસંકીર્તન સાંભળી હૃદય સાથે વિચારે છે, ખરેખર મારી પ્રિય સખીને જેવી સગુણશાલી પતિ જોઈએ, તેવી જ પ્રાપ્તિ છે. ત્યાર બાદ કૃપાસુંદરી અને સમતા વાર્તાલાપમાં પરેવાય છે. વિદૂષક રાજાને અનુમતિ આપે છે કે કૃપાસુંદરી સાથે વાર્તાલાપ કરવાને સુયોગ છે. તે જ સમયે “રાજ્યશ્રી ” પિતાની પ્રિયસખી બતા” સાથે હાજર થાય છે. રોદ્રતા, કુમારપાળ પ્રણયિની રાજ્યશ્રીને કૃપાસુંદરી વિષેનો સાવંત વૃત્તાંત કહી સંભળાવે છે અને ધર્મારામોદ્યાનમાં આ વવાનું કારણ સ્પષ્ટ કહી બતાવે છે. સકળ વર્ણન સાંભળી ગ્લાનિ પામે છે અને પતિનું આવું વર્તન જોયા કરતાં અહીંથી ચાલ્યા જવું ઈષ્ટ સમજે છે. પરંતુસખીના આગ્રહથી એક વૃક્ષની આડે તિરોહિત રહી સકળ ચેષ્ટા નિહાળવા લલચાય છે. કુમારપાળ અને કૃપાસુંદરીનું પ્રેમી યુગલ પ્રાપ્ત સુયોગને લાભ લઈ, પ્રણય-વિનેદમાં તન્મય બની અન્તજર્વાલા શાન્ત કરે છે. અઘટિત કૃત્ય નિહાળી રાજ્યશ્રી ઉશ્કેરાઈ પ્રગટ થાય છે. જેને જોઇ કૃપાસુંદરી પિતાની સખી સમતા સાથે ચાલી જાય છે. દેવીને પ્રસન્ન કરવા કુમારપાળ પ્રયત્ન કરે છે પણ તે નિષ્ફળ જાય છે. રાણી ગુસ્સામાં ને ગુસ્સામાં વિદાય થઈ જાય છે. કુમારપાળ એકાકી ઉભા ઉભે વિચારમગ્ન બને છે તેવામાં વૈતાલિક સંધ્યા-સમયની આગાહી આપે છે. જે સાંભળતાં કુમારપાળ સર્વજ્ઞની સાયતની પૂજા કરવા માટે ચાલ્યો જાય છે. પિતાના સુખમાં વિદ્ધભૂત થતી કૃપાસુંદરીનું અનિષ્ટ કરવા રાજ્યશ્રી
પ્રયત્ન કરે છે. તેમનો સંગમ દુર્ઘટ નિવડે તે માટે રાજ્યશ્રી ત્રીજો અંક ચાલુકયકુળ દેવતાનું આરાધન કરવા લાગે છે. આ સર્વે ઘટના
વિચક્ષણ અમાત્ય પુણ્યકેતુને પ્રાપ્ત થાય છે. રાણીની આ સવે ઘટનાને લિશાત્ કરવાને પુણ્યકેતુ એક એજના ઘડી કાઢે છે. દેવીની મૂર્તિ પાછળ પિતાને માણસ છુપાવી તેને કહ્યું કે દેવી પૂજા કરવા માટે આવે ત્યારે પ્રસન્ન થઈ અમુક પ્રકારે કહેવું. રાણું પૂજા કરવા માટે જાય છે. ત્યારે દેવીની પ્રતિમાની પાછળ છુપાયેલ માનવ રાજ્યશ્રીને કહે છે કે “હે વત્સ ! ઉપસ્થિત પ્રસંગનું
For Private And Personal Use Only
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
મોહરા જ-પરાજય નાટક પરિચય.
: ૨૨૩ ફળ તું જાણતી નથી. ન્હારે તે આ અનુચિત પ્રવૃત્તિ છેડી વિવેકનૃપતિની પાસે જઈ, તેના કન્યારત્નની પ્રાર્થના કરવી જોઈએ. કારણકે તારે તેના કરગ્રહણથી જ તારો પતિ મેહ રાજાને નાશ કરશે. વળી તે કુસુંદરી દાનપતાકાની શાંતિભગિનીની પુત્રી થાય છે, તે હારે ભગિની જન ઉપર મત્સર શો કરો? આ સાંભળી રાજ્યશ્રી આશ્ચર્ય પામે છે. ઘરે પાછી આવી વિચંદ્ર નૃપતિ પાસે તેને કન્યારત્નની માગણી કરે છે આ માગણું સાંભળતાં વિવેકચંદ્ર પિતાની પુત્રીનું પણ (પ્રતિજ્ઞા) કહી સંભળાવે છે. મૃતજનનું ધન ગ્રહણ ન કરતા હોય અને જેણે ઘતાદિ
વ્યસનને પોતાના રાજ્યમાંથી દૂર કર્યા હોય, તેવા પુરૂષને પસંદ કરવાનું ઇચ્છે છે. કુમારપાળ તે કૃપાસુંદરીની પ્રતિજ્ઞાનુસાર સકળ વતેથી પ્રથમથી જ વિભૂષિત છે અને તદનુસાર પોતાની રાજ્યસભામાં વ્યવસ્થા કરશે, એ પ્રમાણે રાજ્યશ્રી સ્વીકારીને, પિતાની લેખહારિકા “ વ્યવસ્થા” સાથે સર્વ વૃત્તાંત રાજાને લખી જણાવે છે. કુમારપાળ તે બન્ને માગણીને માન આપીને તે પ્રમાણે વર્તવાને કબુલ કરે છે. આ જ સમયે કઈ ચાર વણિજન હાજર થાય છે ને રાજાને વિનંતિ કરે છે “દેવ આપણું નગરને અલંકારસદૃશ કુબેર નામનો ધનવાન વણિક સમુદ્રમાં આવતાં રરતામાં ડુબી ગયેલ છે. તે નિપુત્ર હોવાથી તેના ઘનને ગ્રહણ કરવા માટે કોઈ સેવકને મોકલી આપે, જેથી તેની ઉત્તરક્રિયા શરૂ થાય. રાજા આ સાંભળી ઘણે દિલગીર થાય છે. આ સમયે કવિએ કરૂણરસ કંઈક ઠીક ઉતારેલ છે, જે ખાસ વાંચનીય છે. સવિષાદ કુમારપાળ કુબેરશ્રેણીના ઘરે પધારે છે. રાજા ત્યાં કુબેરશ્રેણીની દાનશાળા, ચિત્યાલય, પુસ્તકસ્થાન તથા બીજા અનેક વિભૂતિદર્શક સાઘને નિહાળી ઘણે ખુશી થાય છે; આ સર્વેમાં ચૈત્યનું વર્ણન કવિએ અત્યુત્કટ ચિતર્યું છે. રાજા પછી કુબેરની માની પાસે જઈ દિલાસો આપે છે. કુબેરના મિત્ર વામદેવને બેલાવી કુબેરના મૃત્યુઘટનાનું વર્ણન પૂછી જુએ છે. એજ અરસામાં કુબેર પોતાની નૂતન પત્ની સાથે આવી પહોંચે છે. જેને નિહાળી સકળ મહાજન તથા પરલોક આનંદ પામે છે. રાજા પણ તેનું વૈચિત્ર્યવાળું વૃત્તાંત સાંભળી, તેનું કુશળ ઈચ્છી મધ્યાહ થયેલ હોવાથી નિજ આવાસે પધારવાની રજા માગે છે.
(ચાલુ)
છેટાલાલ મગનલાલ શાહ.
For Private And Personal Use Only
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૨૨૪
શ્રી આમાનંદ પ્રકાશ.
આદત અથવા સ્વભાવ.
(૧૬)
વિઠ્ઠલદાસ મૂ. શાહ. આજકાલ જ્યાં જોઈએ ત્યાં ઉન્નતિના પોકારે સંભળાય છે. ભારતવર્ષની ઉન્નતિ અર્થે સેંકડે સંસ્થાઓ સ્થાપવામાં આવી છે. અનેક નેતાઓ ભાર તવર્ષની ઉન્નતિ અર્થે ભગીરથ પ્રયત્ન કરી રહ્યા છે. આ સર્વનું ઘણું જ થોડું પણ હિતકર પરિણામ અવશ્ય આવ્યું છે. પરંતુ એટલું કરવા છતાં પણ ભારત વર્ષની પ્રાચીન સુખ સમૃદ્ધિ તેમજ ગૌરવની એક પણ સ્થાયી ઝલક આપણું જોવામાં આવતી નથી. જ્યારે આપણે આપણા ગત વૈભવો, વિદ્યાચાતુર્ય તથા કળાશય તરફ દષ્ટિ ફેંકીએ છીએ ત્યારે આપણે વર્તમાન ભારતવર્ષની દશા જોઈને મંત્રમુગ્ધ તથા અવાકુ બની જઈએ છીએ. ત્યારે મનમાં એ સ્વાભાવિક પ્રશ્ન ઉઠે છે કે આપણી
એ અવનત દશાનું કારણ શું છે ? એ પ્રશ્નનો મહા સમર્થ વિદ્વાનેએ, રાજનીતિ નિપુણ નેતાઓએ તેમજ સ્વદેશની દશાના વિચાર કરનાર હિતચિંતકોએ જે જવાબ આપ્યો છે તેને સંક્ષિપ્ત સારાંશ એટલેજ થઈ શકે છે કે આ દેશમાં ક્રમે ક્રમે સત્ય તેમજ ઉદ્યોગને હાસ થતા જાય છે તથા લેકોપકાર તેમજ ધર્મનું સ્વરૂપ બગડી ગયું છે. અર્થાત બીજા શબ્દોમાં કહીએ તે પહેલાં આપણે હતા તેવા હવે નથી. અત્યારે સઘળા લોકો આ વાત એક મતે સ્વીકાર કરી રહ્યા છે કે પાશ્ચાત્ય દેશોની શ્રેષ્ઠતા તથા ઉન્નતિએ તેઓને આશ્ચર્યમાં ગરકાવ કરી નાંખ્યાં છે. આનું કારણ વિચારતાં એટલું જ પ્રતીત થાય છે કે તે રાષ્ટ્રોના પ્રત્યેક વ્યકિત સતત ઉદ્યોગ કરીને પિતાની તથા પોતાના રાષ્ટ્રની ઉન્નતિમાં ભાગ લે છે. જે આપણે પણ આપણું આદત બદલીને તેઓની માફક ઉદ્યોગી થવાનો પ્રયત્ન કરીએ તે આપણે પણ ઉન્નતિ સાધીને આપણું પ્રાચીન સ્થાન પ્રાપ્ત કરી શકીએ અને આ માનવ જીવનના સંગ્રામમાં વિજય મેળવી શકીએ.
આપણે મનુષ્યને સ્વભાવનો એક સમૂહ કહી શકીએ, કેમકે તેની દશા તેના સ્વભાવનાંજ ફલરૂપ છે. આપણને સારી કે ખરાબ આદતોનાં ફલરૂપ સુખ કે દુઃખ મળ્યા કરે છે. જીવનની સફલતાને આધાર ઘણે અંશે મનુષ્યની સારી ટેવો ઉપરજ રહેલો છે. કોઈ કાર્ય કરવાની અથવા બીજી કોઈ પણ બાબતની ટેવ સહજ વાતમાં પડી જાય છે. પરંતુ મરણમાં રાખવું કે ખરાબ ટેવે તે કરતાં પણ અધિક સરલ તાથી પડી જાય છે. શરૂઆતમાં તો તે તુચ્છ લાગે છે, પરંતુ સમય જતાં તેને અધિકાર એવો પ્રબલ જામી જાય છે કે તેનાથી છૂટવું લગભગ અશક્ય બની જાય છે. પ્રત્યેક મનુષ્યને કોઈને કોઈ નવી આદતે તરૂણ અવસ્થામાં જ પડે છે. પછી તે
For Private And Personal Use Only
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
માત અથવા વલાવ.
૨૨૫
સારી હોય કે ખરાબ, પણ તે તેના આચરણમાં એટલી સુદૃઢ જામી જાય છે કે પ્રાકૃતિક જેવીજ લાગે છે. ખરાબ આદતેને લઈને પિતાનું માન ઘટી ગયું છે એમ જ્યારે કે મનુષ્યના જાણવામાં આવે છે ત્યારે તે તેને છોડવાનો પ્રયત્ન કરવા લાગે છે, પરંતુ તે તેમ કરી પણ શકતું નથી તેમજ ઘણે ભાગે તેનામાં તેટલી હીમ્મત પણ નથી રહેતી. જે ખરેખરૂં સુખ પ્રાપ્ત કરવાની ઈચ્છા હોય તે સારી તેમજ ઉત્તમતમ આદતેજ શા માટે ન પાડવી ? સારી આદત કેવી રીતે પડશે એ બાબતને ભય જરાપણ ન રાખવો જોઈએ. સારી આદત પાડવાનું કાર્ય આપણે ધારીએ છીએ તેટલું કષ્ટદાયક અથવા શ્રમસાધ્ય નથી. જુઓ, અમુક સમયે અમુક કાર્ય કરવાની ટેવ પાડવાથી તે કાર્યમાં પ્રીતિ ઉત્પન્ન થાય છે અને કેટલાક દિવસ સુધી એ ક્રમ મુજબ કાર્ય કરતા રહેવાથી બિલકુલ કષ્ટ જણાતું નથી અને આનંદ થવા લાગે છે. ઉક્ત તત્વનુસાર આચરણ કરવાથી આપણે આપણી ખરાબ આદતે પણ પ્રયત્નથી છોડી શકીએ છીએ. પ્રત્યેક મનુષ્ય પોતાના જીવન સંગ્રામમાં વિજય પ્રાપ્ત કરવા માટે તથા પિતાનાં હિત અર્થે કેટલીક વિશિષ્ટ આદતે હમેશાં પાડવી જોઈએ. આ સ્થળે એવી વિશિષ્ટ આદતનું અને તે સઘળીને પિતાનાં જીવનમાં વ્યવહારિક બનાવવાના ઉપાયેનું વર્ણન કરવામાં આવશે કે જે દરેક મનુષ્યને પોતાનું જીવન સાર્થક કરવામાં સહાયભૂત બનશે જ એવી આશા છે.
૧–પ્રત્યેક દિવસને કાર્યક્રમ પહેલેથી જ નિશ્ચિત કરી .
આ નિશ્ચય આગલે દિવસે સાયંકાળે કરી લેવો જોઈએ અને બીજે દિવસે પ્રાત:કાળમાં ઉઠતાં વેંત જ તે અનુસાર કાર્ય કરવા લાગવું જોઈએ. એ રીતે કાર્ય કરવાથી એક દિવસમાં કેટલું કાર્ય પુરું થઈ જાય છે એ જોઈને આશ્ચર્ય થશે. અનિ. શ્ચિત તેમજ અવ્યવસ્થિત રીતે કાર્ય કરવાથી બે દિવસમાં પણ તેટલું કાર્ય નથી થઈ શકતું કે જેટલું નિશ્ચયપૂર્વક કરવાથી એક દિવસમાં તેમજ ઉત્તમતાપૂર્વક થઈ શકે છે. તે ઉપરાંત અનિશ્ચિત તેમજ મનમાની રીતે કામ કરવામાં આપણે આખા દિવસમાં શું કર્યું તે પણ જાણવામાં આવતું નથી. નિશ્ચિતકમથી કાર્ય કરવામાં એક એ પણ લાભ રહે છે કે પ્રતિદિનની આવશ્યકતા તેમજ મર્યાદા બહાર જવાનું ગમતું જ નથી. શરૂઆતમાં, આદત ન હોવાને લઈને અથવા કે અચાનક મુશીબતને લઈને નિશ્ચયાનુસાર કામ કદાચ ન થઈ શકે, તે પણ તેનાથી નિરાશ ન થવું જોઈએ. જે એક દિવસનું નિશ્ચિત કાર્ય તેજ દિવસે પુરૂં ન થાય અને તેમાં કેવળ આપણે જ દોષ હોય તો તે માટે આપણે આપણી જાતને અપરાધી ઠરાવીને માત્ર પશ્ચાતાપ કરવો જોઈએ એટલું જ નહિ પણ ભવિષ્યમાં એવું ન બને એ માટે પ્રયત્ન કરે જઈએ.
ર–નિરંતર પરિશ્રમ કરતા રહો. જે દુર્ભાગ્યવશાત તમે એમ માનતા છે કે તમે “અચાનક બુદ્ધિમાન ” છે
For Private And Personal Use Only
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૬
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
અને સર્વ વસ્તુઓ તમારી પાસે તેની મેળેજ આવી જશે તે તમે તમારી એ માન્યતા સત્વર તજી છે એજ સારૂં. દૃઢતાપૂર્વક માને કે જે કાંઈ તમને મળે છે તેની કિસ્મત તમારો પરિશ્રમજ છે. કોઈ પણ વસ્તુ મેળવવા માટે ઉક્ત દ્રવ્યને વ્યય કરવો જોઈએ. આપણને જોઈને આશ્ચર્ય થાય છે કે પ્રાચીન કાળના લોકે મોટા મોટા ગ્રંથ લખી નાંખતા હતા, પરંતુ તેની કુંચી કેવળ નિરંતર ઉદ્યોગ અથવા પરિશ્રમજ છે. નિરૂદ્યમી બનવા સમાન કેઈપણ ખરાબ સ્થિતિ નથી તેમજ કઈ પણ ખરાબ ટેવનથી. વળી એવી કોઈપણ બીજી આદત નથી કે જે તેના જેટલી સરલતાથી પડી જાય, પરંતુ તજવાનો પ્રયત્ન કરતાં છતાં પણ કદિ ન તજાય, નિરૂઘમી મનુષ્ય સત્વર મલીન, નીચ અને આળસ બની જાય છે અને તેનો સ્વભાવ રેડ-ઈન્ડીયન (હિંદુસ્તાની કહીએ તે પણ ચાલી શકે, લોકોની જે થઈ જાય છે. તે એમ માને છે કે “દોડવા કરતાં ચાલવું સારું છે, ચાલવા કરતાં ઉભા રહેવું સારું છે, ઉભા રહેવા કરતાં બેસી રહેવું સારું છે, અને બેસી રહેવા કરતાં સુઈ રહેવું સારું છે.” ઘણાએક મનુષ્ય અનેક કાર્યોમાં મગ્ન હોવા છતાં પણ ખરેખર પરિશ્રમી નથી હોતા. એવા મનુષ્યો તેજ હોય છે કે જેઓ પિતાનાં કર્તવ્યની ઉપેક્ષા કરીને પિતાની મૂર્ખતા છુપાવવા માટે નકામે કાર્યભાર ઉઠાવી લે છે.
ઉદ્યોગી તેમજ પરિશ્રમી મનુષ્યને અવકાશ પણ અધિક મળી શકે છે, કેમકે તે પિતાના સમયના ઉચિત વિભાગ પાડી શકે છે. નિશ્ચિત કાર્ય યથાસમય પુરૂં થયા પછી તેને ફુરસદ મળી શકે છે. સારાંશ એ છે કે ઉત્કૃષ્ટતા અથવા શ્રેષ્ઠતા પ્રાપ્ત કરવા માટે ઉદ્યોગ કરવાની આવશ્યકતા છે. “ઉદ્યોગી મનુષ્યને એકજ ભૂત સતાવે છે. પરંતુ નિરૂદ્યોગી મનુષ્યને સેંકડો ભૂત સતાવે છે.” ડ્યિાર કરવા જેવી વાત છે કે જે આપણે હમેશને કાર્યક્રમ નિશ્ચિત કરીને તે યથાસમય પુરું કરવાનું શીખી લઈએ તે આપણે દુષ–સંગતિ, કુકર્મ–પ્રવર્તક બન્ધન તેમજ આપણી આબરૂને હાનિકારક તથા શુભચિંતકોને અસંતુષ્ટ કરનાર અનેક પ્રસંગોથી બચી શકીએ છીએ,
૩–કાર્ય પૂરું થાય ત્યાં સુધી તેમાં દૃઢતાપૂર્વક મંડ્યા રહે.
એકજ અભ્યાસ તથા એકજ સંકેતમાં વર્ષો સુધી મને નિગ્રહપૂર્વક તે પુરું થાય ત્યાં સુધી મંડ્યા રહેવું જોઈએ. કેટલાક મનુષ્ય એવા હોય છે કે તેઓ જ્યારે કઈ સ્થળે એવું લાગે છે કે સાંભળે છે કે અમુક મનુષ્ય અમુક ઉદ્યોગ કર્યો અને તેને ઉત્તમ સફલતા મળી ગઈ ત્યારે તેઓ પણ તે પ્રમાણે જ કરવાનો વિચાર કરે છે. વિચાર કર્યા વગર તે કાર્ય શરૂ કરી દેવામાં આવે છે અને તે લેકે પિતાનાં કાર્યની મહાન પ્રશંસા કરવા લાગે છે. કેટલાક દિવસો વીત્યા બાદ તેઓ
એ કાર્ય પડતું મૂકે છે અને બીજું કાર્ય હાથ ધરે છે. એક વિદ્યાથી પિતાની ઉન્નતિ કરવા ઈચ્છતે હતે. તેણે કઈ ગ્રંથમાં વાગ્યું કે કેઈ એક મહાત્મા તથા
For Private And Personal Use Only
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
આદત અથવા સ્વભાવ.
૨૨૭
વિદ્વાન પુરૂષે પોતાના ઘરના દરવાજા ઉપર “ જાને રછતિ નપતાં પ્રતિબિં” લખી રાખ્યું હતું. તે વાંચીને તેણે પણ પિતાના ઘરના દરવાજા ઉપર મોટા અક્ષરે તે પ્રમાણે લખી નાખ્યું. પછી તેણે કઈ સ્થળે વાગ્યું કે એક મહા સમર્થ વિદ્વાન પુરૂષ તુલસીદાસની ઘણી જ પ્રશંસા કર્યા કરે છે. તે વિદ્યાથીએ તરતજ અન્ય સર્વ વસ્તુ તજી દઈને તુલસીદાસના ટેકા સહિત ગ્રંથે ખરીદ્યા અને તે ઘણું ઉત્સુકતાથી બધા ગ્રંથ વાંચવા લાગ્યો. કેટલાક દિવસે પછી તેનાં સાંભળવામાં આવ્યું કે એક બુદ્ધિમાન મનુષ્ય જે કાંઈ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું છે તે સઘળું તેણે કેવળ સંભાષjદ્વારાજ કર્યું છે. તરતજ તેની એવી ઈચ્છા થઈ કે તુલસીદાસના ગ્રંથે એક બાજુ મૂકીને તેણે સંભાષણ દ્વારા જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવું જોઈએ. બસ, તેણે એક ઘરથી બીજે ઘરે અને એક મનુષ્યથી બીજા મનુષ્ય પાસે જવાનું તથા સંભાષણ કરવાનું શરૂ કરી દીધું. આ રીતે જે મનુષ્ય વારંવાર પોતાના વિચારો બદલ્યા કરે છે અને પાંચ દશ દિવસમાં કોઈને કાંઈ નવું કાર્ય શરૂ કર્યા કરે છે તેનું સમસ્ત જીવન નિરર્થક બની જાય છે. જે મનુષ્ય બે આવશ્યક કર્તવ્યમાં હમેશાં એવી શંકા રાખ્યા કરે છે કે તેણે કયું કાર્ય પહેલું કરવું જોઈએ તે બેમાંથી એક પણ પુરું કરી શકતું નથી. તે મનુષ્ય કોઈપણ મહત્વપૂર્ણ કાર્ય કરી શકતા નથી કે જે સંપૂર્ણ વિવેક સહિત સારૂં કાર્ય કરવાનો નિશ્ચય જ નહિ, પરંતુ આરંભ પણ કરીને પોતાના કેઈ નેહીના કહેવાથી પિતાને એ નિશ્ચય બદલી શકે છે. આ વાત પણ ધ્યાનમાં રાખવી જોઈએ કે ઉદ્દેશ સારો હોવા છતાં પણ આજનું કાર્ય આવતી કાલે કરવાની ટેવ પાડવાથી તે કાર્ય પૂરું થઈ શકતું નથી, ઉપરાંત તેનાથી ચરિત્રગંઠનની દષ્ટિએ તમને જે નુકસાન થાય છે તે તે જુદું. તમારામાં સઘળાં કાર્યો મુતવી રાખવાની ટેવ પડતી જશે. એક કાર્ય પૂર્ણ દિવસ ઈચ્છા પૂર્ણ સપ્તાહથી વધી જાય છે.
ક–યથાસમય કાર્ય કરવાની ટેવ પાડે. પ્રત્યેક મનુષ્ય યથાસમય કાર્ય કરનાર બની શકે છે, પરંતુ જેવી રીતે બનવું જોઈએ તેવી રીતે સૈ બની શકતા નથી. છેડે પણ વિલંબ કરીને સઘળાં કાર્યો કરવા સહજ છે, પરંતુ એગ્ય સમયે કાલ-નિયમ અનુસાર કાર્ય કરવાનું એટલું સહજ નથી. નિયમ સમયે કામ કરનાર મનુષ્યનું કાર્ય બીજા કરતાં દ્વિગુણ સારું હોય છે અને તેને સંતોષ પણ દ્વિગુણ થાય છે. જે લોકો યથાસમયે કાર્ય પુરું ન કરતાં મુતવી રાખ્યા કરે છે તેઓ એમ કહેતા હોય છે કે-“મને આ કાર્ય કરવામાં ઘણી વાર લાગી, પરંતુ એવું કેવળ એક વખત જ બનવા પામ્યું છે. મેં આજનું કાર્ય યથાસમય નથી કર્યું, પરંતુ એવું એકજ વાર બન્યું છે.” એક વખત કોઈપણ કાર્ય અમુક સમય સુધીમાં પૂરું કરી નાંખવાનો નિશ્ચય થઈ ગયા પછી તે પુરું કરવું જ જોઈએ, અત્યંત ખેદ, શેક અને શરમની વાત છે કે આપણા લેકેમાં કાલાસિકમ
For Private And Personal Use Only
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૨૨૮
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ. :
કરવાની ઘણી જ ખરાબ આદત પડી ગઈ છે. કેદની મુલાકાત લેવા જઈએ તે તેને મેળાપ થવામાં બે ચાર કલાક અથવા કઈ કઈ વખત એક દિવસ પણ પસાર થઈ જાય છે. સમયનું મૂલ્ય નહિ જાણવાને લઈને પાંચ સાત કલાકની કંઈ પણ કિસ્મતજ સમજવામાં આવતી નથી. જાતીય નિમંત્રણોમાં, પંચાયતમાં તેમજ ભાષણ વિગેરેના મેળાવડાઓમાં આ વાત નિરંતર પ્રયક્ષ રીતે પ્રતીત થયા કરે છે. કેઈ ગૃહસ્થને ઘરે ચાર વાગ્યાનો સમય નિયંત્રણમાં નિશ્ચિત કરવામાં આવ્યું હાય અને સઘળા માણસે સાત વાગ્યા સુધીમાં પણ હાજર થઈ જાય તો ગૃહસ્વામીએ પિતાને ભાગ્યોદય થયો એમ સમજવું. પિતાના તથા બીજાના સમયનું મહત્વ ન જાણવું એ ભારતની અવનતિનું એક સવિશેષ કારણ બન્યું છે. જો કે ચાલુ જમાનાની સાથે આગળ વધેલા સમજુ લેકે આ દિશામાં એગ્ય અને સંતોષકારક ફેરફાર કરવા લાગ્યા છે એમ દષ્ટિગોચર થાય છે.
પ–પ્રાતઃકાળમાં પથારીમાંથી જલદી ઉઠે. પ્રાત:કાળમાં વહેલા ઉઠવાથી અનેક લાભ થાય છે. જેટલા દીર્ધાયુ તથા વિ. ખ્યાત પુરૂષે થઈ ગયા છે તે સઘળા ઘણે ભાગે સૂર્યોદય પહેલાં જ ઉઠતા હતા. મોડા ઉઠવાથી આપણા કાર્યોને આરંભ પણ મેડે જ થાય છે, જેથી દિવસને સર્વ કાર્યક્રમ બગડી જાય છે, આખો દિવસ કામ કયો કરવા છતાં પણ સઘળાં કાર્યો રાત્રિ સુધી પુરા થઈ શકતા નથી; કીર્તિ અને સફળતા પ્રાપ્ત કરવા માટે પ્રાતઃકાળમાં હેલા ઉઠવાની અત્યાવશ્યકતા છે.
- સવારમાં રહેલાં ઉડવા માટે રાત્રે વહેલાં સુવાની જરૂર છે. મહેલાં સુઈ જવાથી દષ્ટિમાં મંદતા નથી આવતી અને શરીર નિરોગી રહે છે, કેમકે રાત્રિનો પૂર્વભાગ જ સુવાને પ્રાકૃતિક સમય છે. ઐતિહાસિક દષ્ટતાથી આપણને માલુમ પડે છે કે કેટલાક રાજાઓ દ્રવ્ય ખર્ચને પ્રાત:કાળમાં વહેલા ઉઠવા માટે પ્રબન્ધ કરતા હતા. આજકાલ એ પ્રમાણે કરો રાખવાની જરૂર નથી. જ્યાં સુધી વહેલા ઉઠવાની ટેવ ન પડે ત્યાં સુધી નોકરનું કાર્ય “એલાર્મ” વાળી ઘડીયાળ આપી શકે છે. જે મનુષ્ય પિતાની ઉન્નતિ કરીને કીર્તિ પ્રાપ્ત કરવા ઈચ્છતા હોય તેઓએ અવશ્યમેવ વહેલાં ઉઠવાની ટેવ પાડવી જોઈએ. ૬–જે જે મનુષ્યની સાથે મેળાપ થાય તેની પાસેથી કોઈને કોઈ "
- બે ગ્રહણ કરી. આ કાર્ય પ્રાયે કરીને સઘળા લોકે કર્યા કરે છે, પરંતુ તેની આદત પાડીને તથા તેનું મહત્વ સમજીને નહિ. સંસારમાં જેવી રીતે આખો ખુલ્લી રાખવાની આવશ્યકતા છે તેવી જ રીતે કાન પણ ખુલ્લા રાખવાની પરમ આવશ્યકતા છે. દરેક વસ્તુ, દરેક કાર્ય, દરેક મનુષ્ય તેમજ સંસારની દરેક સ્થિતિમાંથી કોઈને કોઈ જ્ઞાન
For Private And Personal Use Only
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
આદત અથવા સ્વભાવ.
૨૨૯
શીખી શકાય છે. આ પ્રકારની આદતથી મનુષ્ય થડા સમયમાં જ બાહોશ સજજન બની શકે છે. ૭–જે કાંઈ વિચાર કે કાર્ય કરે તેને માટે તમારી પાસે
દૃઢ સિદ્ધાંત હોવું જોઈએ. કેઈપણ કાર્ય કરવા પહેલાં તેના આદિ-અન્ત તેમજ હાનિ-લાભને પુરેપુરે વિચાર કરીને જ અંતિમ નિર્ણય પર આવવું જોઈએ. જે તમારે નિર્ણય કોઈ અનુભવસિદ્ધ સિદ્ધાંત અનુસાર હોય છે તે કાર્યારંભ કરવાથી તમને અવશ્ય લાભ થાય છે. જે મનુષ્યનું કાર્ય કઈ પણ સિદ્ધાંત રહિત હોય છે તેને સફળતા મળતી નથી. સિદ્ધાંત રચવામાં કે શીખવામાં જરાપણ ઉતાવળ ન કરવી જોઈએ. ઉતાવળ કરવાથી ઉત્તમ વિચારશક્તિ હોવા છતાં પણ ભૂલ થઈ જાય છે. દૃઢ રીતે સંપૂર્ણ વિચારપૂર્વક સિદ્ધાંતને નિશ્ચય થઈ ગયા પછી જરૂર પડે તે પોતાના પ્રાણ પણ અર્પણ કરવા સહર્ષ તૈયાર થવું જોઇએ. ૮–વ્યક્તિગત આચરણમાં અર્થાત્ શરીર તથા વસ્ત્રના સંબંધમાં
સાદાઈ અને સ્વચ્છતા રાખે. શરીર આત્માનું કેવળ નિવાસ સ્થાન હોવાથી તેનું વિશેષ અભિમાન ન રાખવું જોઈએ. જેવી રીતે કે ઉત્તમ ગૃહસ્થ પિતાના ઘરની અંદર તેમજ બહાર સાફાઈ રાખે છે તેવી રીતે પહેરવાનાં કપડાં પણ સાદા અને સ્વચ્છ રાખવા જોઈએ. “હું કેટલીવાર નવાં કપડાં કરાવી અથવા ખરીદી શકું છું.” એવી ચિંતા આપણને ન હોવી જોઈએ, પરંતુ “હું એક વાર કપડાં કરાવીને કેટલા સમય સુધી સારા સુરક્ષિત રાખી શકું છું” એવી ચિંતા હોવી જોઈએ. કેવળ વસ્ત્રોની ઉત્તમતા ઉપર ધ્યાન આપવામાં જીવનની સફલતા રહેલી નથી.
દાંતની સ્વચ્છતા ઉપર વિશેષ સાવધાની રાખવાની જરૂર છે. હમેશાં દંતમંજન, રાખ અથવા દાતણવડે તે સાફ કરવા જોઈએ. તેમ કરવાથી વૃદ્ધાવસ્થા સુધી દાંત કામ આપી શકશે. શરીરના માત્ર એ અંગ ઉપર ધ્યાન આપવાનું કહેવામાં આવ્યું છે તેનું કારણ એ છે કે દાંતે અસ્વસ્થ હોવાથી દુર્ગધયુક્ત શ્વાસ નીકળે છે. દાંત તથા જડબાની અંદર વેદના થાય છે, અન્નનું સારી રીતે ચર્વણ નહિ થવાથી આરોગ્યતા નષ્ટ પામે છે અને પછી દાંત પડી જાય છે તે કોઈ ઉપાય ચાલી શકતો નથી.
૯–જે કાંઈ કાર્ય કરે તે ઉત્તમ રીતે કરે. કઈ પણ કાર્ય ખરેખરા દિલથી કરવું જોઈએ, નહિ તે તે ઉત્તમ રીતે કદિ પણ નહિ બની શકે. આપણા લેકેની એક એવી ખરાબ ટેવ છે કે પ્રશ્ન કરતી
For Private And Personal Use Only
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૨૩૦
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
વખતે આપણે પૂછીયે છીયે કે “અમુક માણસે અમુક કાર્ય કેટલા સમયમાં પુરૂં કર્યું?” એમ ન પૂછાતાં પ્રશ્ન એ હવે જોઈએ કે તેણે અમુક કાર્ય કેટલી ઉત્તમ રીતે પૂર્ણ કર્યું ?” જે કાર્ય કરવાનું હોય છે તે ઉત્તમ રીતેજ કરવું જોઈએ. કેઈ એમ કહેશે કે એવી રીતે કોઈ પણ કાર્ય થોડા વખતમાં પુરું થઈ શકશે નહિ. પરંતુ પહેલેથી જ સારી રીતે કાર્ય કરવાની આદત પડયા પછી ફાસ્ત-કૌશલ વધી જાય છે અને તે કાર્ય પણ જલ્દી પુરૂં થઈ જાય છે. યુનાની વિ રિપફિસ હમેશાં કવિ તાની ત્રણ લીંટી બનાવતો હતો. તેના સમયનો એક બીજો કવિ હમેશાં ત્રણ લટી બનાવતા હતા. કહેવાની જરૂર નથી કે અત્યારે સાહિત્ય ક્ષેત્રમાં તે ઘોડું, પણ પુરા દિલથી સરસ કાર્ય કરનાર કવિની કવિતા જ જીવંત છે.
૧૦–અનેરૂાત્તિઓને સ્વાધીન રાખવાને યત્ન કરો.
જે મનુષ્યની વૃત્તિઓ તેને આધીન નથી હોતી તેને સંસારમાં ઉચ્ચ સ્થાન મળી શકતું નથી. મનવૃત્તિઓને સ્વાધીન રાખવાનું કાર્ય સહેલું નથી. જે મનુષ્ય કામ, ક્રોધ, માન, મદ, લોભ, મત્સર આદિ શત્રુઓને જીતી શકે છે તે જ ખરેખર શૂરવીર અને વિદ્વાન છે. ઘણા મનુષ્ય પાના ઘરમાં તથા મિત્રોની સાથે ઉત્તમ વ્યવહાર રાખતા નથી. એને માટે શુદ્ધ અંતઃકરણ હોવાની આવશ્યકતા છે. જે બચ. પણથી કે મનુષ્ય પાશવિક મનોવૃત્તિઓને ગુલામ બની ગયા હોય તે તેણે તેનું ભાન થતાં વેંત જ સુધરવાનો યત્ન કરે જોઈએ. આપણે વર્તમાન સ્થિતિથી સંતુષ્ટ રહેવું જોઈએ. ઘણે ભાગે માનસિક દુઃખ અસંતોષથી જ ઉન્ન થાય છે. હમેશાં ધ્યાનમાં રાખવું કે સર્વજ્ઞતા તથા સાર્વભૌમતા કઈ વિરલ પુન્યશાળી પુરૂષને જ મળી શકે છે. વૃથા મનોરણે કરવાથી અસ્વસ્થતા તેમજ ખેદ થાય છે. એવી આદત નાશકર્તા છે. દુર્લભ આશા રાખવામાં નિષ્ફલતા મળે છે ત્યારે મહા દુઃખ તથા પશ્ચાતાપ થય છે. કલ્પનાની લગામ હમેશાં આપણું હાથમાં રાખવી જોઈએ. ૧૧–દઢ નિર્ણય-શકિત તથા તારતમ્પયુકત વિચાર--શક્તિ
- સંપાદન કરે. લાખમાં એકાદ મનુષ્ય એ પણ છે ય છે કે જે ઈની સાથે એકવાર મેળાપ થતાં તેની યોગ્યતાનું માપ કરી શકે છે. એવા વિરલ પુરૂષજ સમાલોચક બની શકે છે કે જે કોઈપણ પુસ્તકના બે ચાર પૃષ્ઠ વાંચીને તેના ગુણ દોષ બતાવી શકે છે. કોઈ મનુષ્ય અથવા ગ્રંથકાર વિષે મનમાં કષ અથવા વિધિ ઉપન્ન થયા પછી તેને મન માંથી દૂર કરવાનું કઠિન બની જાય છે. એનાથી મનપક્ષપાત ઉપન્ન થાય છે અને આપણે નિર્ણય દોષ પૂર્ણ રહે છે. ન્યાયી તથા શુદ્ધ બુદ્ધની પ્રાપ્તિ ઈશ્વરની સવિશેષ કૃપાવડે જ થઈ શકે છે, વળી સર્વ કાર્યોમાં નિષ્પક્ષપાતપણે તે વાપરવાની શકિત મહાભાગ્યશાળી પુરૂષે જ પ્રાપ્ત કરી શકે છે.
For Private And Personal Use Only
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સાધુતાના લક્ષણ. ૧૨–કબી જને, મિત્ર, સેવકે વિગેરે પ્રત્યે યોગ્ય વર્તન રાખે.
એ સર્વની સાથે ઘરમાં નમ્ર તથા આકર્ષક વાચરણ દ્વારા અને બહાર ગયા હોઈએ ત્યારે ચીઠ્ઠી પ દ્વારા સ્નેહ-સંબંધ થિર રાખવો જોઈએ. તેઓની સાથે જેવા પ્રકારનું વર્તન રાખવું જોઈએ તે પ્રમાણે વર્તવાની ટેવ પાડવી જોઈએ. આ વાત પણ ધ્યાનમાં રાખવા જેવી છે કે કોઈ કોઈ વખત નવા મિત્રોની સાથે અતિ પરિચયને લઈને ભાવ ઘટી જતાં હું સંબંધ ક્ષીણ થઈ જાય છે. અતિ પરિચય થતાં આપણે એના દાજ જેવા લાગીએ છીએ અને મહાન ગુણોનું મહત્વ વિસરી જઈએ છીએ.
પ્રિયવાચક ! ઉપરોકર આદતો ગ્રહણ કરવાથી કુટુંબ, જાતિ, સમાજ તેમજ દેશને ઉદ્ધાર કરવામાં ઘણી જ સહાયતા કરવા આપણે સમર્થ બનીએ છીએ.
ભારત વર્ષની ઉન્નતિ કરવાની તથા જીવન-સંગ્રામમાં વિજય પ્રાપ્ત કરવાની ઇચ્છા રાખનાર જનોએ ઉપરાત આદતોનો વ્યાસ અવશ્ય કરવું જોઈએ. એમ કરવાથી આપણા જીવનના હેતુ સફલ શો અને આપણે સાંસારિક તથા પાર લૈકિક સુખના બે અધકારી બની શકશું.
–ચાલુ.
- -
-
-
-
- -
{ {
સંત સાધુપુરૂષ કેના–તો (૨) નહીં કઈ સાથ લેવા દેવા. સંતે –
નિ:સ્પૃહતાને ભિન્નપણથી, સદ્વર્તન મન રાખે, પર ઉપકારી ભાવ રમણતા, વચને વિનયી ભાખે.
સમતારસનું પાન કરીને, સંતોષથી રહેતા; દીલ દયા દસાચા સમ રાખે, એક સ્વરૂપે વહેતા,
નિદા પ્રશંસા દીલ નવી આણે, રાગ રોષ પણ નહીં; માનાપમાન પણ ન પીછાણે, સદ્વિચારે વાહ.
સંતે – અરિ મિત્ર બરાબર જાણે, નીચ નરેશ સમાના પારસને પાષાણ ગણે સમ, વીરે જૈસા જમાનાં.
સંતોકંચન કામીના સંગ તજીને, આપ સ્વભાવે રહેતા; આનંદમય મૂર્તિ જબ પ્રગટે, અમર અચલ પદ કહેતા. સંતે –
શા. અમૃતલાલ માવજી–કલકત્તા.
For Private And Personal Use Only
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૨૩૨
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
હિત--ઉપદેશ (શાસન રહસ્ય)
૧ કઈ રાજા મહારાજાની આજ્ઞાને ભંગ કરવાથી એકજવાર પ્રાણુ નાશ થાય છે, પરંતુ વીતરાગ-સર્વજ્ઞની એકાન્ત હિતકારી આજ્ઞાને સ્વચ્છંદતાથી ભંગ કરનારને અનંતિવાર તેની શિક્ષા ભેગવવી પડે છે.
૨ જેમ માન-મર્યાદા વગરના ભજનથી જીવિતને નાશ થાય છે અને મને ચંદાસર ભોજન કરવાથી જીવિતની રક્ષા થવા પામે છે. તેમ રૂડી ધર્મ—મર્યાદાને લેપ કરી વેચ્છાથી ધર્મકરણ કરવા વડે સંસાર-જમણુ કરવું પડે છે, અને ધર્મનું પવિત્ર રહસ્ય સમજી, દઢ શ્રદ્ધા રાખી તેનું યથાવિધિ પ્રેમપૂર્વક પાલન કરવાથી જન્મ મરણનો અંત કરી અંતે અક્ષય સુખની પ્રાબિત થઈ શકે છે.
૩ અલ્પ ખા ને ગમ ખા–એ કહેતીથી વિચક્ષણ ભાઈ બહેનેએ ખાવાપીવામાં તથા બોલવામાં ભારે વિચાર (મર્યાદા ડહાપણું) આદરતા રહેવાની જરૂર છે, કારણકે ઉપેક્ષા કરવાથી વખતે ભારે ભયંકર પરિણામ આવે છે. અનાદિ અભ્યાસ એકાએક સર્વથા છુટવો મુશ્કેલ છતાં અંતરની લાગણ–ખંતભરી સાવધાનતાથી તેમાં ઘણે એક સુધારો થવા સંભવ છે. માણસ ધારે તે પુરૂષાર્થથી કરી શકે છે.
૪ ખરેખર ઉત્સર્ગ અને અપવાદ કહે કે, વિધિ અને નિષેધ વા મુખ્ય અને ગણુ માર્ગો પાતપિતાના સ્થાનમાં કલ્યાણ કરનાર અને બળવાન હોય છે. બીજા બીજાના સ્થાનમાં અનર્થ કરનાર અને દુર્બળ હોય છે. પુરૂષ વિશેષથી સ્વસ્થાન અને પરસ્થાન થવા પામે છે. સમર્થ–સશક્ત-સહનશીલને ઉત્સર્ગ–વિધિમાર્ગ સ્વસ્થાન અને અપવાદ (ગણ-નિધિ) માર્ગ પરસ્થાન છે. અસમર્થ અશક્ત-અસહનશીલને અપવાદ સ્વસ્થાન અને ઉત્સર્ગ પરસ્થાન લેખાય છે.
- ૫ મિથ્યાત્વ સમાન કોઈ શત્રુ ઝેર, રેગ કે અંધકાર નથી. શત્રુ, ઝેર, રોગ કે અંધકાર એકજ ભવમાં દુ:ખ આપે છે, ત્યારે જેનો ઉછેદ કરે ભારે મુશ્કેલ છે એવા મિથ્યાત્વ (વિપરીત વાસના-બુદ્ધિ યા શ્રદ્ધા) વડે ભવભવમાં દુ:ખ થાય છે. જવાળાઓવડે વ્યાપ્ત-વિકરાળ અગ્નિમાં દેહને હેમી દે કેઈક રીતે ઠીક, પણ મિથ્યાત્વ યુક્ત જીવવું એ કદાપિ સારૂં નથી.
૬ અજ્ઞાનતાથી યા ઉછુંબલવૃત્તિથી થોડું પણ ઉત્સવ-સૂત્ર વિરૂદ્ધ બોલ વાથી તેમજ આચરવાથી બીજું ગમે તેટલું કષ્ટ ધર્મ નિમિત્તે કરતા છતાં જીવને જન્મમરણના અપાર દુઃખ વેદવાં પડે છે. કેમકે તેથી બેધિ–બીજ સમકતને લેપ થાય છે અને અનંત ભવભ્રમણ વધી જવા પામે છે) એટલા માટેજ ધીર-સુબુદ્ધિશાળી સજજને પ્રાણને પણ ઉસૂત્ર ભાષણ કરતા નથીજ. શેડી પણ ગફલતથી કેવું ભયંકર પરિણામ આવે છે તેની ઉપર મરીચિ પ્રમુખના દાખલા શાસ્ત્ર પ્રસિદ્ધ છે.
For Private And Personal Use Only
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સમયના પ્રવાહમાં કાંઇક.
૨.૩ ૭ કર્તવ્યાકર્તવ્યનું યથાર્થ ભાન રાખી કર્તવ્યનિષ્ઠ રહેવારૂપ જયણજ શ્રત-ચારિત્ર ધર્મને પેદા કરનારી, તેનું રક્ષણ કરનારી ને પિષણ કરનારી હોવાથી તે સમ સર્વત્ર એકાન્ત સુખ આપનારીજ વખાણું (કહી) છે. ઈતિશમ
લે. મુનિ મહારાજ કપૂરવિજયજી.
—(:) – સમયના પ્રવાહમાં કાંઇક.
હિંદુસ્તાનના કેટલાક ગામમાં તે જે શાળાઓ ધાર્મિક શિક્ષણ માટે જન્મ પામી, થોડો વખત ચાલી, અને બંધ પડે છે કેટલેક સ્થળે મંદતાથી ચાલે છે, પરંતુ તેવા છુટા છવાયા કારણોથી નકામમાં ધાર્મિક કેળવણું હજુ સુધી પણ વર્ષોનાં વર્ષો થયા છતાં પણ પદ્ધતિસર અપાતી નથી. તેની સાથે અનેક સ્થળોએ ચાલતી જેનશાળાઓમાં તે અભ્યાસ કરાવવા માટે પાર્મિક શિક્ષણ આપનારા તેવા માસ્તરો પણ મળી શકતા નથી, મળે છે તેટલાસામાયિકપ્રતિક્રમણ અને સાધારણ પ્રકરણાદિનું જ્ઞાન જાણનારા મળી શકે છે, એટલે જ્યાં માસ્તરોજ ધાર્મિક શિક્ષણની નિપુણતાવાળા મળી શકતા ન હોય, જ્યાં શિક્ષક તરીકે કામ કરનાર ન હોય ત્યાં ઉંચું ધાર્મિક શિક્ષણ કયાંથી મળી શકે? કહેવાય છે કે, શ્રી મેસાણા શ્રેયસ્કર મંડળ કે જેની વ્યવસ્થા કરનાર શેઠ વેણીચંદભાઈ સુરચંદ છે. તેઓ કેટલાક વખતથી ત્યાં પાઠશાળા, દવાખાનું, પુસ્તક પ્રસિદ્ધિ વિગેરે અનેક કાર્યો એકલા હાથે ચલાવ્યા જાય છે. પાઠશાળા તે ઘણા વર્ષોથી ચાલતાં છતાં અને ઘણા પિસાનો વ્યય થયા છતાં, તેમાંથી તેવા સારા ધાર્મિક શિક્ષણ મેળવેલા વિદ્યાથીંએ સમાજના જાણવામાં નથી આવ્યા. કારણકે ભાવનગર જેવા શહેરની જૈન પાઠશાળામાં પણ સારા માસ્તર મળી શકતા નથી. તેના માટે તેમજ અન્ય શહેરની શાળાઓ માટે જૈનશિક્ષકો મેળવવાની અનેક વખતથી જેનપત્રમાં જાહેર ખબર આવે છે, તે એજ બતાવી આપે છે કે ધાર્મિક શિક્ષણ આપનાર માસ્તરે, શિક્ષકોને તટે છે. જેનસમાજ ાણવા માગે છે કે આટલા વર્ષોથી મેસાણામાં ચાલતી પાઠશાળામાંથી જ્યારે અનેક જૈન બાળકો શિક્ષણ મેળવી ગયેલ છે અને ઉદ્દેશ પણ પહેલેથી શિક્ષકે તૈયાર કરવાનો હતો તે બીજા ગામની શાળાઓ માટે માસ્તરે કેમ મળી શકતા નથી? -ળી મેસાણ પાઠશાળા આટલા વરસોથી ચાલુ છતાં પૈસાને સારે વ્યય થયા છતાં આજથી દોઢ વર્ષ ઉપર તે ખાતાના નોકર મી. દુર્લભજી કાળીદાસને તે પાઠશાળામાં ભણનાર કેઈવિદ્યાથીઓ ન હોવાથી વિદ્યાથીઓને શોધવા કેમ નીકળવું પડયું હતું ? આ ઉપરથી એમ સ્વાભાવિક બુદ્ધિશાળી મનુષ્યને જણાય કે કાંતે ધાર્મિક શિક્ષણ લેવામાં વિદ્યાથીઓને ત્યાં રસ પડતું નથી અથવા તે તે પાઠશાળાનાં નેતા અને વ્યવસ્થા કરનાર વાવૃદ્ધ બંધુ શેઠ વેણુચંદ ભાઈ કેળવણ જેવા વિષયથી અજ્ઞાત હોય અથવા બીજા કોઈ કાર્યવાહક ન હોય એમ
For Private And Personal Use Only
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૨૩૪
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
માનવાનું કારણ મળે છે. શ્રીયુત વેણચંદભાઈ ધર્મનિષ ક્રિપાપાત્ર તેમજ ધાર્મિક કાર્યને માટે ફંડ વિગેરે કરવામાં નિસ્પૃહીપણે કુશળ છે એમ અમે માનીએ છીએ અને તેમના ધર્મનિષ્ટપણુ માટે માન પણ ધરાવીએ છીએ, પરંતુ કેળવણી જેવો ગહન વિષય તેઓ સમજી શકતા હોય તેમ તે સમાજ કે વિદ્વાન જૈન બંધુઓ માની શકતા નથી, એટલું જ નહીં પરંતુ આવું સાર્વજનિક કેળવણી જેવું ખાતું, જેમની ઉમર સુમારે ૬૫–૭૦ વર્ષની પુખ્ત ઉમર થયા છતાં તે વિષયના તેઓ બીન અનુભવી છતાં તેઓના હાથમાં રહે તે પણ જેમ ઉમરના કારણે ગ્ય નથી તેમ વળી તે ખાતામાં તેમના હાથ નીચે અથવા સાથે કેળવાયેલા કાર્યવાહક કે નોકર (આવા ખાતાની સારી વ્યવસ્થા કરી શકે તેવા ) હોય એમ ન હોવાથી પણ ઈચ્છવા ગ્ય નથી. જો કે આ સંસ્થાની જરૂરીયાત છે અને તેને માટે અમને માન પણ છે. કારણ કે હાલમાં તા–૧૩-૩-૨૩ના દિવસે પાલીતાણામાં શેઠ પ્રેમજીભાઈ નાગરદાસના પ્રમુખપણ નીચે ઉક્ત મંડળની જનરલ સભા મળી હતી (જેની ટુંક હકીકત આ માસિકના પાને ૨૩૬ એ છે ) તે વાત પણ જણાય છે કે તે મીટીંગના પ્રમુખ પોતે પ્રમુખ સ્થાનેથી ચંદભાઈ એકલા કામ કરનાર હોવાથી બીજાએ તેમને તેની મદદ કરવાની જરૂર છે. *
* અને અનિવાર્ય સંગે મળવાથી રિપોર્ટ મેડો હાર પડે છે. વિગેરે હકીકતે વાંચતાં અને સાંભળતાં મેસાણાની આ પાઠશાળા માટે વેણચંદભાઈ જેમ તદન વૃદ્ધ થયા છે અને કેળવણીના વિષયના બીન અનુભવી છે તેમ તેના હાથ નીચેના કાર્યવાહક પણ બીલકુલ નથી તેમ આ જનરલ મીટીંગના રીપોર્ટથી ચેકસ જણાય છે. સાંભળવા પ્રમાણે કેટલાક ફોન બંધુઓનું એવું કહેવું છે કે વેચંદભાઈને આ વિષય અને અત્યારની ઉમર તે માટે એગ્ય નહિ છતાં તેઓ છોડવા કે બીજાને સેંપવા માગતા નથી; અમો તેમ એટલા માટે માની શકતા નથી કે વેણીચંદભાઈ જેવા ધર્મનિષ્ઠ વૃદ્ધ પુરુષ કે જેણે ઘણા વર્ષ સુધી આ ખાતાને મહેનત કરી સેવાભાવથી ઉછેર્યું છે, તે પોતાની હવે પછીની બાકીની ટુંકી જીંદગીમાં અને પાછળ તે લાંબે વખત ચાલે અને તેની પ્રગતિ થાય તે માટે બીજ કાર્યવાહુકો અથવા તે ખાતું સંભાળી શકે તેવા પુરૂષોને સે પવાને આનાકાની કરે ? શ્રીયુત વેણીચંદભાઈ ડાહ્યા અને અનુભવી માણસ હઈને તેઓએ હવે સમજવું જોઈએ કે, દરેક કોમ કેળવણમાં કેટલી આગળ વધતી જાય છે. તે હિસાબે ન કોમને તેનાથી આગળ વધવું જોઈએ, પણ છેવટે સાથે ઉભા રહી શકે તેવી રીતે જમાનાને અનુસરી ધર્મનાં તો ઉપર ધ્યાન રાખી, કેળવણીની પ્રગતિ કરવા માટે મેસાણ જેવી લાંબા વખતથી ચાલતી પાઠશાળાને સારા સવરૂપમાં–સારી વ્યવસ્થામાં અને જેનબાળકે વધારે પ્રમા
માં કેળવણી મેળવવા માટે એકઠા થાય અને સારું શિક્ષણ પામી બીજા સ્થળની શાળાઓ કે સ્કુલેમાં આદર્શ માસ્તર તરીકે ત્યાંના બાળકોને આદર્શ શિક્ષણ આપે તેવા તૈયાર કરવા માટે, જેમને કેળવણીને વિષય હોય જેઓ ચારિત્રવાન હૈય કાર્યવાહક
For Private And Personal Use Only
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સ્વીકાર અને સમાલોચના.
૨૩૫
હોય તેવા પુરૂષના હાથમાં આ મહેસાણા પાઠશાળાને જેમ બને તેમ જલદીથી સુપ્રત કરવાની જરૂર છે. અને તેઓ આ ખાતાની સ્થાપના ફંડ વિગેરે માટે જુના અનુભવી હોવાથી સલાહકાર તરીકે રહી, પૈસાની જરૂરીયાત હોય તેવા વખતે ઉપાર્જન કરવાને પ્રયત્ન કરવાની હકીકત પોતાના હાથમાં રાખી, પિતાની ઉમર પુર્ણ થયેલી હોવાથી, હવે માત્ર આત્મસાધન કરવાની વધારે જરૂર છે. કેઈપણ કાર્ય કરવા માટે અમુક ઉમર સુધીની હદ હોય છે તેમજ જે કાર્ય કરતા હોય તેમને તે વિષય હેય તેજ કાર્ય અથવા તે ખાતું સારી રીતે ચાલી શકે અગર વ્યવસ્થિત થઈ શકે. તેમ પણ સમજવું જોઈએ. શ્રીયુત વેણીચંદભાઈએ આ બંને હકીક્ત ધ્યાનમાં લઈ આ ખાતાને ઉપર મુજબ બીજાના હસ્તક સંપી, તેની પ્રગતિ માટે તેની નવી વ્યવસ્થા કરવાની જરૂર છે તેમ અમે હાલ તો નમ્ર સુચના કરીએ છીએ.
સ્વીકાર અને સમાલોચના..
શ્રી વીરતત્વ પ્રકાશક મંડળને–ત્રીજા વર્ષને રીપેટ અમોને મળ્યો છે. ઉપદેશકે તૈયાર કરવાના આશયથી આ સંસ્થાને જન્મ સ્વર્ગવાસી મહાત્મા શ્રી વિજયધર્મસૂરિજી મહા રાજના ઉપદેશથી થયો છે. જેને આજે ત્રણ વર્ષ થયા છે. મુંબઈ જેવા સ્થળમાં આ સંસ્થા રહેવાથી ખર્ચનો બેજ વધારે આવે તે વાત બરાબર છતાં પણ રીપોર્ટમાં જણાવ્યા પ્રમાણે વિદ્યાથીઓની સંખ્યા દરમ્યાન ઘટવા લાગેલી હતી, જો કે હાલ તેને બનારસમાં ખસેડવામાં આવી છે તેથી વિદ્યા સંપાદન કરવાનું તે ઉત્તમ સ્થાન છે. તેમજ વિદ્યાર્થીઓ ત્યાં અભ્યાસની પ્રગતિ કરી શકે ખરા, પરંતુ અમારા વિચાર પ્રમાણે જે ઉદ્દેશથી આ સંસ્થા સ્થાપન થયેલ છે તેને માટે ગુજરાત કે કાઠીયાવાડની ભૂમિ વધારે દીક લાગે છે ત્યાં ઓછા ખર્ચે અને વિદ્યાર્થીઓ ની વધારે સંખ્યાથી સંસ્થા પોતાનું કાર્ય કરી શકશે એમ અમારું માનવું છે, તે માટે તેના કાર્યવાહકોને સુચના કરીયે છીયે. રીપોર્ટમાં જણાવ્યા પ્રમાણે હિસાબ ચોખવટ વાળો છે, પરંતુ મુખ્ય કાર્યવાહકે એ પોતાનો ઉત્સાહ વધારવાની જરૂર છે. અને તેનો અબ્યુદય ઈ-છીયે છીયે.
ધી જૈન સેનિટરી એસોસીએશનને ત્રીજે વાર્ષિક રીપોર્ટ–અમોને મળ્યો છે. (સં. ૧૯૭૭-૭૮ ) આ સંસ્થાના કાર્યવાહકોએ લાગણ પૂર્વક કાર્ય કરી મુંબઈ જેવા હોળી વસ્તીવાળા શહેરમાં જયાં પરદેશીને આટલો પણ મળતું નથી, ત્યાં બહારગામથી ધંધા અર્થે
આવતા આશયની જરૂરીયાત વાળા જેન કુટુંબના રહેણાંક માટે સસ્તા ભાડાથી ૩૮૧ ઓરડીઓ અને ૧૩ દુકાને દાદર અને ચીંચપોકલીમાં લઈ રાખી આશ્રય આપે છે. આવો પરિશ્રમ ઉઠાવી કાર્ય કરતાં છતાં તેમાં વસનારા જેનેએ આ સંસ્થામાં અન્ય દશનીઓને પિટા ભાત તરીકે રાખી આ સંસ્થાની પરવાનગી વગર ઓરડીઓ આપી તેના આશયને ઉધે વાળ્યો છે તે માટે દીલગીર થવા જેવું છે.
આ સાથે ત્યાં વસનારા કુટુંબનો આગ્યતા માટે ( ચીંચપોકલીમાં) દવાખાનું ખોલ્યું છે તેનું કાર્ય સારું ચાલે છે, એછી શિથી જૈન બંધુઓને દવા મળે છે સાથે આરેયતા જાળવવા માટે સાવચેતી સુચના વગેરે પણ અપાય છે તે આશિર્વાદ સમાન છે. દેવભકિત માટે દેરાસરની સગવડ પણ સારી છે. એકંદર રીતે વ્યવસ્થા સારી કરેલી છે સભાસદોના લવાજમ વગેરે
For Private And Personal Use Only
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ,
ઉપર વહીવટને આધાર છે અને તે ખાતે આર્થિક સહાયની જરૂર હોઈ જૈન બંધુઓને ખાસ સહાય આપવા સૂચના કરીયે છીયે. આવા ખાતાને કબુલાત આપ્યા છતાં લવાજમના પિતા ન આપવા તે ઇચ્છવા યોગ્ય નથી, તેમજ આ સંસ્થા ઉદેશને ઉો વાળવો કે કાર્યવાહકોના ઉત્સાહને ભંગ થવાનો કોઈ પ્રયત્ન ત્યાં રહેનાર જેન કુટુંબોએ કરે તે ખરેખર ખેદજનક છે. આ કાર્ય જેમ આર્થિક સહાયને પાત્ર છે, તેમ દરેક પ્રકારની તેની આબાદી થાય તેમ દરેક જૈન બંધુઓએ સહાનુભૂતિ દાખવવી તે પડ્યું તેથી વધારે ઈચ્છો યોગ્ય છે. રીપોર્ટ વાંચતાં દરેક કાર્ય ઉત્સાહ પૂર્વક સંતોષકારક જણાયેલું છે.
મુંબઇ જેન અભ્યાસક મંડળ તરફથી જેન યુવક પરિષદ ભરવાની આવશ્યક્તા વિષે એક હેન્ડબીલ પ્રકટ થયું છે તે મંડળ ભાવનગર મુકામે કાઠીયાવાડ રાજકીય પરિષદ મળવાના પ્રસંગે ત્યાંજ આ પરિષદ ભરવી તેમ તે હેન્ડબીલમાં જણાવે છે. તે પત્રિકામાં તેની આવશ્યકતા છે કે કેમ ? વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક જેનોની બોલાવવી કે ત્રણે ફીરકાની? કાયક્ષેત્ર કેવું હોવું જોઈએ અને કયા પ્રકન હાથ ધરવા ? કછ કાઠીયાવાડ ગુજરાત મુંબઈ સિવાય હિંદના બીજ ભાગને આમંત્રણ કરવું કે કેમ ? પ્રતિનિધિત્વ કયા પ્રકારે રાખવું, પ્રતિનિધિની ફી કેટલી રાખવી, ઉપર પ્રમાણે પ્રશ્ન પૂછાવ્યા છે ? આવી પરિષદો ભરાય તેની સામે કોઈને વાંધો હોઈ શકે નહીં? પરત પ્રથમ આ. મંડળમાં કાર્યવાહક અને જવાબદાર વ્યકત કેણ છે? તે જૈનોની જાણ માટે પ્રથમ પ્રકટ કરવાની જરૂર છે, વળી જ્યારે જૈન કેન્ફરન્સ શરૂઆતમાં ઉત્સાહ ભર હતી ત્યારે દરવર્ષો પછી મહા મુશ્કેલીએ ત્રણ ત્રણ વર્ષ અને છેવટે હવે કોઈ જૈન સમાજમાંથી તેને બોલાવવા પણ પ્રયત્ન પણ કરતું નથી ? કયાં સંગમાં આ સ્થિતિ બની છે તે જાણનારાઓ જાણે છે. જ્યારે આવી હિંદના સમગ્ર જૈનની એક જાહેર સંસ્થાની આ સ્થિતિ અમુક વર્ષે ગમે જે કારણે થઈ પડી છે તેને અનુભવ કરી પછી શ્રી જૈન અભ્યાસક મંડલે આવી પરિષદ ભરતા શરૂ કર્યા પહેલાં અને પછી નિભાવવા માટે તેના ખર્ચ માટે એક્યતા માટે પ્રથમ દીધું વિચાર કરી આ કાર્ય આરંભવાની જરૂર છે, એટલી નમ્ર સૂચના કરીયે છીયે.
વર્તમાન સમાચાર.
શ્રેયસ્કર મંડળની જનરલ સભા. તા. ૧૩-૩-૨૩ ની રાત્રે પાલીતાણામાં કટાવાળાની ધર્મશાળામાં માંગરોળવાળા શેઠ પ્રેમજીભાઈ નાગરદાસના પ્રમુખપણ નીચે આ મંડળની જનરલ સભા ભરવામાં આવી હતી તેમાં મંડળ તથા કેળવણી ખાતાના વંચાયેલા રીપોર્ટ તથા હિસાબ પાસ કરી છપાવવાના. બજેટ સંબંધી ઝવેરી નગીનભાઈ મંછુભાઈ તથા નગીનભાઈ ઘેલાભાઈના અવસાન માટે દિલગીરી દર્શાવવાના અને હોદેદારોની નવી નીમણુક સંબંધી ઠરાવો સર્વાનુમતે પસાર થયા હતા. - પ્રમુખે સમાલોચના કરતાં જણાવ્યું હતું કે મંડળ અને કેળવણી ખાતું ઘણું ઉપયોગી કાર્યો બજાવે છે. ખાતાઓને વહીવટ અને હિસાબ ચીખે છે. શેડ વણીચંદભાઇને આત્મ ભોગ અને જીવનસાકયે અપ્રતિમ છે. તે એ એકલા કામ કરનાર હોવાથી બીજાએ તેમને તનની મદદ કરવાની બહુ જરૂર છે. શાસન પ્રેમી ભાગ્યશાળી ગૃહસ્થોને આ ખાતાઓમાં દ્રવ્યવ્યય કરવાની હું ખાસ મલામણ કરું છું. અનિવાર્ય સંગો નડવાથી રીપોર્ટ મોડો બહાર પડે છે પણ હવેથી તેમ ન જ થવું જોઈએ ” વગેરે
બાદ મહેસાણા પાઠશાળાને મદદ કરવા ભલામણ કરી હતી અને દવાખાનાના ચાલુ ખમાં તથા પાઠશાળાના ઈનામ ફંડમાં રૂ. ૫૧, ૫૧ આપવા જવુ
For Private And Personal Use Only
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
श्रा सभा तरफथी प्रसिद्ध थयेला ग्रंथो-संस्कृत, मागधी अने भाषांतरना ग्रंथो. १ समवसरणस्तवः -१-
०३८ गुरुगुणपत्रिंशत्षटत्रिशिकाकुलक २.क्षुल्लकभवप्रकरणम् ०-१-०
(दिपिकया भूषितम्)-१०.० ३ लोकनालिका
०-२- ३९ समयसारप्रकरणं (स्वोपज्ञव्या४ योनिस्तषः
०-१-० ख्योपेतम्
.-१०-० ५ कालसप्ततिका ०-१-६ ४० सुकृतसागरम्
०-१२-० देहस्थितिस्तवो लवल्पबहुत्वं च। ४१ धम्मिलकथा
०-२-० ८-१-० ४२ धन्यकथानकम्
७-२-० ७ सिद्धदण्डिका
०-१-० ६३ प्रतिमाशतकम्
०-८-० ८कायस्थितिस्तवः ०-२-०
४४ चतुविशतिस्तुतिसंग्रहः ९भावप्रकरणम्
०-२-० ४५ रौहिणेयकथा १० नवतत्वप्रकरणं (भाष्यविवृत्ति- ४६ क्षेत्रसमासप्रकरण (स्वोपज्ञटीकया समलंकृतम्)
०-१२-० अषितम्।)
-०-० ११ विचारपश्चाशिका -२-
०७ श्राद्ध विधिः (विधिकौमुदीनाम्न्या १२ बन्धषट् त्रिंशिका -२-० वृत्योपेतः)
3.२-८-० १३ परमाणु-पुद्गल--निगोदर्चिशिका ४८ बृहत्संग्रहणी
२-८-०
४९ षडदर्शनसमुचयः १४ श्रावकव्रत भङ्गप्रकरणम् -२-० ५० पश्वसंग्रहः १५ देववन्दनादि आष्यत्रयम् ०-८-० ५.१ सुकृतसंकीर्तनमहाकाव्यम् ०-१२-० १६ सिद्धपश्चाशिका ०-२-० ५२ चत्वारः प्राचीनकर्मान्थाः२-८१७ अन्नायउञ्छकुलकम् -२-० ५३ सम्बोधसप्ततिः
-१०-० १८ विचारसप्ततिका
१-३-० ५४ कुवलयमाला कथा-संस्कृत१-८-० १९ अल्पबहुत्वगभितवीरस्तवनादि. ५५ सामाचारीप्रकरण (स्वोपाटीक
याभूषितम्
-१०-०। २० पश्चसूत्रम्
०-८-0 ५६ करुणावलायुधनाटकम् -४२१ जम्बूस्वामी चरित्रम् .-४-०
५७ कुमारपालचरित्रमहाकाव्यम्। २२ रत्नपाळनृपकथानकम् -५-० २३ सूक्तरत्नावली
०-४-० ५८ महावीरचरियं १-०-० २४ मेघदूतसमस्यालेखः •-४-० ८९ कौमुदी मित्राणन्दनाटकम् -८-० २५ चेतोदूतम्
०-४-०
६० प्रबुद्धरौहिणेयम् ८-६-० २६ अष्टाह्निकाव्याख्यानम्
६१ धर्माभ्युदयम्
०-६-० २७ चम्पकमालाकथानकम् ०-६-० ६२ पञ्चनिन्थीप्रज्ञापनातृतीयपदसं२८ सम्यक्त्वकौमुदी
०-१२-० ग्रहणी प्रकरणे
.-८-० २९ श्राद्धगुणविवरणम्
६३ रयणसेहरीकहा
-60 ३० धर्मरत्नप्रकरणं । स्वोपज्ञटीकया
६४ सिद्ध प्रामृत
०-१०-० समलंकृतम्)
-१२-०।
६५ दानप्रदीप ३१ कल्पसूत्रं सुबोधिकानाम्न्या टीका ६६ बंध हेतृदयत्रिभंगी आदि ०-१२-० या भूषितम्) --० ६७.धर्म परिक्षा
०-१२-० ३२ उत्तराध्ययनम्र भावविजयग- ६८ सप्ततिशतस्थान
'णिविरचितटीकयोपेतम्) ६-०- ६९ चैत्यवंदन महाभाष्य ३३ उपदेशसप्ततिका -१३-०। ७० प्रश्नपद्धति
0-२-२ ३४ कुमारपालप्रबन्धः १-०- ७१ कल्प किरणावली ३५ आचारोपदेशः
७२ योगदर्शन ३६ रोहिण्यशोकचन्द्रकथा -२-० ७३ मंडल प्रकरण
०-४-० ३७ ज्ञानसाराष्टक (ज्ञानमञ्जरीनाम्न्या ७४ देवेन्द्रनरकेन्द्र सटीक ०-१२-० टीकया समलंकृतम् १-०-
० ७५ सुमुखनृपादिकथानकम् -८-०
०-२-०
वारय
For Private And Personal Use Only
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir મિતાહાર. '' હદ કરતાં વધારે ખાવાના ગેર&ાયદા ઘણા સાધારણુ છે, બ્રણ કરીને સે કડે તેવું માણસ ભૂખ હોય છે તે કરતાં વધારે ખાય છે. તેમજ તેમનાં શરીરના પોષણાથે જરૂર હોય છે તેના કરતાં વધારે ખાય છે. કોઈ કાછ વખત મિજબાની કરવામાં આવે તો તેની હરકત નથી, હરહમેશ હદ કરતાં વધારે ખાવું અને પેટમાં ભાર ભરવા તે નુકશાન કતો અને શરીરને નાકોવત કર્યા છે. જોઈએ તે કરતાં ઘણું વધારે ખાવું એ તા રહેલું છે; તે જોઈએ તે કરતાં ઓછું’ ખાવાથી તા ધાસ્તી જ નથી. મિતતા એ જ દગી પત રાખવાની જરૂર છે. ખરૂ” જોતાં જ્ઞાન અને કૌવત એ બનતેને સેનાની માફક શુદ્ધ કરવાની સાથે તે બનેની કિસ્મત તે ( મિતતા) દંશગણી વધારી દે છે, અને કોવતની સાથે નમ્રતાને ઉમેરવાથી, તેમજ આવેચા–જુસ્સાની સાથે મિતપણાને ઉમેરવાથી કાર્ય માં ફક્ત મેળવવાના | મોટામાં મોટા છપે ભેદ સમજાય છે. 5 .. ** મિતાહાર અને મિતપાન એ નબળાઇ નથી, પશુ એક પ્રકારનું પડ છે; આપ અખત્યાર અને આમ સંયમને તેમાં સમાવેશ થાય છે. જમતાં ધણી જ વાર લગાડવી જ નહિં, પરત ખાવામાં દોડાદોડ પણ કરવી નહિ જોઈએ. એમ કહે છે કે જમીને હમેશાં જરા ભૂખે પેટે ઉઠવાની ટેવ રાખવી. જો પેટ ભરેલું હશે તો મગજ કામ કરી શકતુ’ નથી, * જમ્યા પછી થોડી વાર આરામ લ્યા " એ એક સારા નિયમ છે. (મારીને નાશી જવું, ખાંઇક અઈ જવું, એ કહેવત અને અનુસરતી જ છે, ) પરંતુ એ વખતના જમણુના વચલા વખતમાં આરામ લેવાની જરૂર પડે એટલું બધુ' ખાવાની તમે ટેવ રાખો. તે તેવા પ્રકારની જીદગી ખરેખર શાચનીય છે. શરીરમાં પ્રાણુ ૨હે તે માટે ખાવાનું છે એ ધ્યાનમાં રાખવું. ખાવાની ખાતર જીવવાની આશા રાખવી નહિ જોઈએ. ખાતાં ઘણીવાર લગાડવાની ટેવ રાખનારી છે દગી ટૂંકીજ હોય છે. જગલી લાકા વૈદુ’ કરવાનું શીખે છે ત્યારે શરૂઆતમાં તેઓ ઉપવાસ કરે છે. આથી ત_માળાનું કામ ધણી ચપળતાથી ચાલે છે અને તે ઉપરથી તેઓ અંદરથી કંઇકે પ્રેરણા થઈ હોય એવું સમજે છે. આ પ્રમાણે તેઓ કેટલીકવાર હદ ઉપરાંત પ્રયોગ કરે છે, એ વાત ખરી છે, પરંતુ આ પ્રમાણે અજમાવી જેનારની ખાતરી કરો કે ખોરાક કમતી ખાનારા માણૂસ માનસિક ઉદ્યોગ વધારે સારી રીતે કરી શકે છે. માફકેસર મેરાક ખાધા હોય છે તે માણસનું હૃદય પશુ ચપળતાથી કામ ચલાવી શકે છે. વધારે ખાવાક ખાવાથી ઉદાસવૃત્તિ થાય છે અને બીજા બધા રાગોને લીધે જેટલું દુ:ખ માણસને થાય છે તેટલું દુ:ખ એકલા અઝરણુથીજ ધણુ મા સને પાયું છે. " જીeગીના ઉપયોગ " માંથી For Private And Personal Use Only