Atmanand Prakash Pustak 014 Ank 08

Author(s): Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Publisher: Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Catalog link: https://jainqq.org/explore/531164/1

Page #1

S
The Atmanand Prakash. REGISTRED No. B. 481. mamiwww.amaruSewww.mst
श्रीमविजयानन्दसू रिसद्गुरुन्यो नमः । 9660860GESSEGISTERIODescasse6200000sGER८६६०
-
occese 50090050-60
आत्मानन्द प्रकाश.
500500000
OGGINEERSEA0000RESS DRESSES%a4000
सेव्यः सदा सहरु कल्पवृक्षः
JECH
श्रीमत सम्यक्त्वरत्नं जिनमतललितं ज्ञानरत्नं गरिष्ट 'शुद्ध सत्तरनं भविजनसुखद सारसंवेगरत्नम्।। सद्भावाध्यात्मरत्नं गुणगणखचितं तत्वसद्धोधरत्न
आत्मानंदप्रकाशो दधिपरिमथनाव वाचकाः पाप्नुवन्ति।।शा
Aasand AaRana पु. १४. वीर संवत् २४४३ फाल्गुन, आत्म सं. २१. अंकट मो।
se-%85505565 प्रकाशक-श्री जैन आत्मानन्द सभा-भावनगर,
| વિષચાનકમણિકા. નંબર વિષય પૃષ્ઠ, નખરુ. વિષયક ૧ શ્રી ભાવના તથા ગુરૂતુતિ. ૧૭૯ ૭ અત્ર વિદ્વાન મુનિરાજોનું' આ २. ति. ...... १८० वागमन ... .. ...१८८ - ૩ જૈન તિહાસિક સાહિત્ય. ૧૮૦ ૮ એક ખાસ જાણવા યોગ્ય ४ यात्रि गन. ...... १८४ क्षा महात्सक ...... १८८ ૫ સમાજ સેવાની જમાવશ્યકતા. ૧૮ લસાદિ પ્રસ'ગે સમાજ ઉન્નતિ ૬ દેવશ૩ અને ધર્મ પ્રત્યે કેવા
भारे यक्ष हेवानी ४३२. ...२०० અવિહડ પ્રેમ હોવો જોઈએ ? ૧૯૩ ૧૦ ગ્રંથાવલોકન, ..
વાર્ષિક મૂ૯ય રૂા. ૧) ટપાલ ખર્ચ આના ૪.
पृष्ठ.
આનંદ ઝી-ટીંગ પ્રેસમાં શાહ ગુલાબચંદ લલ્લુભાઈએ છાપ્યું –ભાવનગર.
aramamisamartime
B

Page #2

તૈયાર છે ! * જૈન ઐતિહાસિક ગ્રંથ.” તૈયાર છે !
शत्रुजय तीर्थोद्धार प्रबंध.
(સંસ્કૃત ગ્રંથ.) संपादक-मुनिराज श्री जिनविजयजी महाराज. | તિર્થાધિરાજ શ્રી શત્રુંજયના ૧ર્ણ માન ઉદ્ધારના કુત્ત પ્રભાવક શ્રીકસ્મશાહના સુનામથી ક્યા જેન અજાણ્યા હશે ? તેમજ તે મહાપુરૂષના પવિત્ર જીવનવૃત્તાંત જાણવા માટે કાણુ ઉસુક નહિ થાય? આ પ્રસંધમાં એજ મહાપુરૂષનું વિસ્તૃત વૃત્તાંત આપવામાં આવ્યું છે. કમોશાહ કાણ હતા? કયાં રહેતા હતા ? શી રીતે તેમણે આ ઉદ્ધાર કર્યો વિગેરે બાબતો જાણવી હોય તે આ પુસ્તક ચરિત્ર વાંચે. આ પ્રબંધના કર્તા ખુદ તે વિદ્વાન છે, કે જેમણે એ ઉદ્ધાર કાર્યમાં સવથી મુખ્ય ભાગ ભજવ્યા હતા. શ્રીશત્રુંજય તીર્થનું આધુનિક અને પ્રાચિન પ્રમાણિક વર્ણન વાંચવું હોય અને તીર્થાધિરાજના મહત્વનું જ્ઞાન કરવું હોય તો એકવાર આ પુસ્તક અવશ્ય વાંચવું. આના પ્રારંભમાં સંપાદકે ૮૦ પ્ર9 જેટલી વિસ્તૃત ભૂમિકા, રસીલી હિંદી ભાષામાં લખી છે, જેમાં અનેકાનેક ઐતિહાસિક હકીકતો લખવામાં આવી છે. પ્રારંભમાં આદિનાથ ભગવાનને ના મહાન મંદિરને સુંદર ફોટા પણ આપવામાં આવ્યા છે. કાગળ, છપાઈ, બાઈડીંગ વિગેરે સર્વે ઉત્તમ પ્રકારનું કરવામાં આવ્યું છે. કિંમત માત્ર ૧૦ આના, પાસ્ટેજ જુદુ'.
અમારા માનવતા ગ્રાહકોને ખુશખબર.
ચૌદમા વર્ષની અપૂર્વ લેટ,
અમારા માનવંતા ગ્રાહકોને જણાવવા રજા લઈએ છીએ કે આ માસિકનું આ ચૌદમાં વર્ષ ચાલતું હોવાથી જેના આઠ અકા પ્રસિદ્ધ થઈ ચુક્યા છે, જેથી દર વર્ષ સુજખુ આ વર્ષે" પણ ધારા મુજબ પ્રત્યેક જૈન બંધુઓ અને બહેનાને પઠન-પાઠનમાં ઉપયોગી અવશ્ય ય, યોગ્ય દ્રવ્યાનુયોગના ( આગમનું રહસ્ય જણાવનાર ) ખરેખરા ઉપયોગી ગ્રંથ અમારા કદરદાન ગ્રાહકોને આ વર્ષની ભેટની બુક તરીકે આપવાનું પસંદ કરવામાં આવ્યું છે. તે ગ્રંથનું નામ અને તે સબંધી હકીકત હવે પછીના અંકમાં સવિસ્તર આપવામાં આવશે. દર વર્ષે ધારા મુજબ નિયમીત ભેટની બુક આપવાના ક્રમ માત્ર અમારા જ છે. તે અમારા સુઝ બંધુઓના | ધ્યાન ખ્વાર હશે જ નહિ. 2 આઠ માસ થયા ગ્રાહકો થઈ રહેલા અને તેમાં આવતા વિવિધ વિષયોનો આસ્વાદ લેનારા માનવંતા ગ્રાહકો ભેટની બુકનો સ્વીકાર કરી લેશે જ. એમ અમને સંપૂર્ણ ભરોસે છે. છતાં અત્યારસુધી. ગ્રાહક ૨હ્યા છતાં ભેટની બુકનું વી. પી. જે ગ્રાહુકાને પાછું વાળવું હોય, અથવા છેવટે બીજા બહાનાં બતાવી વી. પી. ન સ્વીકારવું હોય તેઓએ મહેરબાની કરી હમણાં જ અમાને લખી જણાવવુ, કે જેથી નાહુક પાસ્ટના પૈસાન નુકશાન સભાને ખમવું પડે નહિ તેમ જ અમાને તથા પાસ્ટ ખાતાને નકામી તસ્દીમાં ઉતરવું ન ૫ડે. એટલી સુચના દરેક સુજ્ઞ શાહુકા ધ્યાનમાં લશ એવી વિનંતિ છે..

Page #3

આજકાલસરહwwwાડતા દકારા હજ
છ-છ
- 28ા
, શ =
વકો કાશ.
6! * કોકમ)( બબબ
બ
છોકો જ જઇ# # રિફ બt
) * ** *** **
ફઝ 2:વંas”; *
इह हि रागषमोहाद्य निनूतेन संसारिजन्तुना
शारीरमानसानेकातिकटुकःखोपनिपात पीमितेन तदपनयनाय हेयोपादेयपदार्थपरिज्ञाने यत्नो विधेयः॥
કથા કકકકકકwછે
છે ૨૪]
વીર સંવત ૨૪૪૩, ITન ગ્રમ સંવત ૨૨. [ અંક ૮ મો. 8
EACAAAAAAAAAAAAAAAAAคอม
श्री भावना स्तुति.
સધરા. જેના યોગે અવનિ તલમાં ધર્મસૂર્ય પ્રકાશે, જે ભાવ્યાથી ભવિ હૃદયમાં શ્રી દયાધર્મ ભાસે; જે પ્રાણીને પ્રગટ કરતી મુક્તિનો માર્ગ સારે, તેવી બારે ભવિકજન સે ભાવના ચિત્ત ધારે.
Luuuuytercruyen UUMM
QANRAAGARAKAN66ANDARAS
गुरु स्तुति. જે દેશના ગર્જનથી જ ગાજે, ચારિત્રવિદ્યુત ચળકાવી રાજે; વર્ષાવતા જે શુભ તત્ત્વવારિ, નમો સદા તે ગુરૂ અંબુ ધારી. ૨
૧ દેશનારૂપી ગર્જનાથી. ૨ વિરાજે-શોભે. ૩ શુભ જ્ઞાનતત્વરૂપી જળ. $ ૪ ગુરુરૂપી વર્ષાદ. VouyeuruuuuNGUvuyUVHUunyub

Page #4

આત્માનંદ પ્રકાર,
अहम.
(२२०ी .) देवस्त्वमेव भगवन् ज्ञातं मयेति सम्यक् । अन्यो न त्वत्समानो ज्ञातं मयेति सम्यक ॥ रागादिदोषरहितो महितो नरामरेन्द्रैः । देवाधिदेव त्वत्तो देवोऽस्ति नैव सम्यक् ।। स्याद्वादी त्वं नयज्ञो नयवादयुक्तवचनैः । ब्रूषे पदार्थ सार्थ ज्ञातं मयति सम्यक् ।। वस्तु कथश्चिदस्ति नास्ति कथाश्चिदवम् । नित्यं तथाह्यनित्यं गदितं त्वयेतिसम्यक् ॥ क्रोधाग्निनातिदग्धं मानाहिनातिजग्धम् । बद्धं हि नाथ माया-जालेन हंत सम्यक् ॥ लोभाब्धि मग्नमाधि-व्याधिभिःपीडितं माम् । जानासि किं ब्रुवेहं पाहि जिनेशसम्यक् ॥ मत्तेभसिंहदलने सूरा न मारहनने । कन्दर्पदर्पहरणे सूरस्त्वमेव सम्यक् ॥ आत्मानमात्मना सह साम्यं कुरुममाईन् । देह्यात्मलक्ष्मीहर्ष वल्लभदेव सम्यक् ॥
જૈન ઐતિહાસિક સાહિત્ય. ખંડગિરિ-ગુહાના વિષયમાં અન્ય ઉલ્લેખ,
[ ખંડગિરિની હાથીગડાવાળો જૈન નરપતિ ખારવેલનો શિલાલેખ, જે સ્વર્ગસ્થ ડૉ. પંડિત ભગવાનલાલજી ઇન્દ્રજીએ બહુજ પરિશ્રમ લઈ ઉત્તમ રીતે પ્રકાશમાં આર્યો છે, તે આગળના અંકમાં આપવામાં આવ્યો છે. તે લેખ અને ગુહાએના વિષયમાં, આર્કિઓલોજીકલ સર્વે ઓફ ઇન્ડિઆના સન્ ૧૯૦૨-૩ ના सेन्युमा शपोर्टमा (पृष्ट ४० ) भी TH. Bloch. नो मे ५५४८ थयो छे.

Page #5

જેને એતિહાસિક સાહિત્ય
૧૮૧
એ લેખ, ખારવેલના લેખના વાંચકને ઉપગી હોવાથી, એને ગુજરાતી અનુવાદ અત્રે આપવામાં આવે છે. આગળ ઉપર એક બીજા પણ બંગાળી વિદ્વાનને એ વિષયનો લેખ આપવા વિચાર છે.]
प्रेषक-मुनि जिनविजय. ઓરિસ્સા ( Orissa ) માં ભુવનેશ્વરથી પશ્ચિમમાં ચાર મેલ દૂર આવેલી નીચી અને બેવડાં શિખરવાળી અંડગિરિની ટેકરીની આજુબાજુએ આવેલી ગુહા
ને હિંદુસ્તાનની પશ્ચિમ બાજુમાં આવેલાં કોતરેલાં મંદિરે જે ઘણું ભવ્ય છે તેમની સાથે સરખાવી શકાય તેમ નથી. તે તો માત્ર સાદા અને નાનાં ભેંયરાં છે, કેટલીક ગુહાઓને આગળ કતરેલી કિનારીવાળા તથા સ્તંભ ઉપર રહેલા એટલા છે. પુરાણવસ્તુશોધકને તે આ ટેકરી ઉપર જે વધારે ઉપયોગી થઈ પડે તે “મહા મેઘવાહન”(જેને હાથી મેટા વાદળા જેવો છે) રાજા ખારવેલનો “હાથીગુફા લેખ” છે. સંસ્કૃત સાહિત્યના વાંચના વાંચવામાં “મહામેઘવાહન” શબ્દ ઘણીવાર આવ્યું હશે. આ લેખ તદૃન એતિહાસિક છે જે હિંદમાં પ્રથમ જ છે. તેની શૈલી રાજા ડેરીઅસ ( Darius) ના બેહિસ્તન ( Bhistun) લેખના જેવી છે, પણ હવે આ લેખ એક બરડ શિલા ઉપર કતરેલો છે તેથી ઘણે વખત જવાને લીધે તેના કેટલાક અક્ષરે જતા રહ્યા છે.
પરંતુ આ ગુહાઓ વિષે એક બાબત જાણવા જેવી છે. એ બધી જેનેના ધાર્મિક કામ માટે કરવામાં આવી છે અને કેટલાક સૈકાઓથી તેમાં જૈન સાધુઓ રહેતા હતા એમ જણાય છે. ટ્રાન્સેકશન્સ ઓફ ધી કૉન્ચેસ ઓફ ઓરીએન્ટાલી
ate allsrt ( Transaction of the Congress or Orientalists at Leyden) માંના એક લેખમાં ભગવાનલાલ ઇંદ્રજીએ હાથિગુફ તથા બીજા નાના લેખોનો શુદ્ધ પાઠ અને તરજુમો આપેલે, તે ઉપરથી આ બાબતની ધ લાગી છે. હાથિગુમ્ફા લેખમાં પ્રથમ જેન લેકેનું આશીર્વાદાત્મક સૂત્ર આવે છે, તથા સ્વર્ગપુરી ગુહાના એક બીજા લેખમાં એમ જણાવવામાં આવ્યું છે કે આ ગુહા અહંતના પ્રસાદથી–(નામ જતું રહ્યું છે) રાજાની પટ્ટરાણ જે લાલક રાજાની પુત્રી છે, તેણે કલિંગના સાધુઓ માટે કરાવી છે. ત્યારબાદ ખંડગિરિમાં જેને રહ્યા હતા, એ બાબત આ ગુફાઓમાં રહેલી જેન પ્રતિમાઓ તથા ઉદ્યોતકેશરિના વખતના લેખ (ઈ. સ. ના ૧૧ મા સૈકામાં) ઉપરથી સાબીત થાય છે; આ લેખમાં શુભચંદ્રનાં કુળ તથા ગણુ આપેલાં છે. અને આ શુભચંદ્રનો શિષ્ય કુલચંદ્ર તેમાંની એક ગુહામાં રહેતો હતો અને તે જેના ગુરૂની માફક જૈન ધર્મ પાળતો હવે જોઈએ. વળી ખંડગિરિ ઉપર હાલનું એક જેન દેવાલય છે, જ્યાં કટકના જેન દુકા
z

Page #6

૧૮૨
આત્માનદ પ્રકાશ
નદાર પૂજા નિમિત્તે પ્રતિવર્ષે એક વખત ભેગા મળે છે. એટલી વાત તો ખરી કે આ ગુહાઓમાં કરેલાં કેરકામ જેન રીતિનાં હોય તેમ લાગતું નથી, પણ જરાએ બેંકનાં હોય તેમ પણ લાગતું નથી. વૃક્ષપૂજા, હાથી, લક્ષ્મી, સૂર્યદેવ, સ્વસ્તિકા ચિન્હ તથા અન્ય ચિન્હો પૂર્વે હિંદુસ્તાનમાં સ્વાભાવિક રીતે કારીગરો કાઢતા હતા. જગન્નાથનું ભીંત ઉપર ચિતરેલું એક ચિત્ર છે. તે સિવાય એક હિંદુ આકૃતિ મને યાદ આવે છે તે ગણેશગુગ્લ ( લગભગ ૦૦ થી ૧૦૦૦ વર્ષની જુની ) ની પાછલી દિવાલ ઉપર કરેલા ગણેશની છે. તે વખતે કદાચ હિંદુ સાધુઓ આ ગુહાઓમાં રહેતા હોય પણ કયારે જેનેએ આ ગુહાઓનો ત્યાગ કર્યો એ ખરી રીતે જાણવાને આપણી પાસે સાધન નથી, માત્ર પુરીના દેવાલયના ઈતિહાસમાંની એક અવ્યક્ત દંતકથા છે, જેમાં કહેવું છે કે કેડગંગાના પાત્ર મદનમહાદેવે ભુવનેશ્વરની આજુબાજુની ટેકરીઓમાં રહેતા જેન તથા ઔદ્ધ સાધુઓ ઉપર જુલમ ગુજાર્યો. જો આ વાત ખરી હોય તે તે ઈસ્વીસનના બારમા સૈકાની આખરમાં બની હોવી જોઈએ
આ ગુહાઓની મિતિ નક્કી કરવામાં ઉપર કહ્યા તે લેખો ઉપરજ માત્ર આધાર રાખવો પડે તેમ છે. ભગવાનલાલ ઇંદ્રજીએ પ્રથમજ શોધી કાઢયું કે હાથિગુંફા લેખમાં ખારવેલ પોતાના રાજ્યના તેરમા વર્ષને મયકાળનું ૧૬૫ મું વર્ષ ગણે છે. મારા ધારવા પ્રમાણે આ સંવત્ માર્યરાજ્ય સ્થાપક ચંદ્રગુપ્તના રાજ્યાભિષેકથી શરૂ થઈ અને, અશકે કલિંગ જીત્યું ત્યારથી શરૂ થઈ એ ભગવાનલાલનો મત ખરે નથી. આ મિતિ લગભગ ઈ. સ. પૂર્વે ૧પપ થાય. ઉપર કહ્યા પ્રમાણે એક ગુહા ખારવેલની પટ્ટરાણીએ કરાવી હતી તથા અન્ય ગુહાએ એક રાજા જેનું નામ વકદેવ એમ વાંચવામાં આવ્યું છે અને જે પિતાને મહામેધવાહન કહે છે તેની તથા વડુકરાજાની ભેટ છે. આ બન્ને ખારવેલના પુત્ર હશે. તેથી આ ગુહાએ ઈ. સ. પૂર્વ બીજા સૈકાની મધ્યમાં થઈ હશે એમ માની શકાય. કેટલીક મુખ્ય મુખ્ય ગુહાઓ જેવી કે રાણીનર, ગણેશગુફા તથા અનન્તગુફામાં અંદર કરેલાં કોતરકામની શૈલી ઉપરથી સ્પષ્ટ રીતે ઉપરોકત મિતિ ખરી લાગે છે અને તેના પહેલાં તેમની મિતિ ગણવી એ અયોગ્ય લાગે છે. પણ ઉપર કહ્યા તે રિપોર્ટમાં બાબુ મનમેહન ચકવતી એમ કહે છે કે જે ગુહાઓમાં સાદુંજ કેતરકામ છે તે ગુહાએ વધારે કોતરકામવાળી ગુહાએથી જુની છે. આ વિગતની વિરૂદ્ધમાં ઘણું કહી શકાય તેમ છે. આછું અગર ગાઢું કેતરકામ કરાવવું એ દાતાની બક્ષિસ ઉપર
* બાબુ મનમોહન ચક્રવર્તી એમ. એ. ના “નેસ ઓન ધી રીમેન્સ ઇન ધૌલી ઍન્ડ ઈન ધી કેસ આફ ઉદયગિરિ ” પાનું ૮ માં જુઓ.

Page #7

જેન ઐતિહાસિક સાહિત્ય,
૧૮૩ આધાર રાખે છે, નહિ કે તે કારિગરીની પ્રગતિ છે. અને મારા મત પ્રમાણે સાદી ગુહાઓ પાછળથી જ્યારે ખારવેલ અને તેના અનુગેની સહાય કહી રહી ત્યારે કરેલી છે.
વચલા વખતનું કોતરકામ ઇ. સ. ૮ થી ૧૧ સૈકાની વચમાં થએલું હશે એમ કહી શકાશ. વળી એક ગુહા જેમાં આવાં ઘણાંજ કોતરકામો છે તેમાં ઉદ્યોત કેશરિના વખતનો એક લેખ છે જે ચોક્કસ નથી તોપણ ઈ. સ. ના અગીઆરમાં સૈકાને છે. પણ સાથે સાથે કબુલ કરવું જોઈએ કે જે ગુહાઓમાં વચલા (mediatval) વખતની જેની પ્રતિમાઓ છે તે પ્રતિમાઓ ખરેખર તેટલા વખતની જુની હેવી જોઈએ તેમ નથી, કારણ કે જુની ગુહાઓમાંની એક ગણેશગુફામાં ભીતમાંથી કેરેલી ગણેશની પ્રતિમા છે તે ત્યારપછી થએલી છે.
મેં ઉપર કહ્યું તે પ્રમાણે હાથિગુંફ લેખ જે બરડ શિલા ઉપર છે તે ઘણેખરો જતો રહ્યો છે, જે અક્ષર જતા રહ્યા છે તે ફરીથી મૂકવા એ પ્રશ્ન નથી, પણ તેને રાખવાને માટે તેની આગળ એક ઓટલો ચણવામાં આવ્યો છે જેથી તેના ઉપર સૂર્યના તાપની તેમજ ચોમાસાની અસર થાય નહિ. આ ઓટલો એ બાંધવામાં આવ્યું છે કે લેખ જે છાપરાની નીચે છે તે સરલતાથી વાંચી શકાય પણ આ લેખ જમીનથી ઘણો ઉંચે છે તથા ઘણા અક્ષરો આછા અને અસ્પષ્ટ થઈ ગયા છે તેથી આ અક્ષરોની બરોબર તપાસ કરવાને માટે એક પાલખ જોઈએ, લગભગ ૧૮૩૫ માં જ્યારે કિટુ ( Kittoe) એ નકલ કરી ત્યારબાદ ઘણા અક્ષરે ખરી ગયા છે. તેથી આ નક્ષની વારંવાર જરૂર પડે તેમ છે. જો કે કિટુ આ લેખ સમજવાને અશક્તિમાન હો તોપણ તેણે ઘણીજ ચોકસાઈ રાખેલી છે, વળી એક બીજી નકલ પ્લાસ્ટમાં કરેલી છે જે ઈડીઅન મ્યુઝીએમમાં છે અને જે મી, એ. ઈ. કેડી (Caddy ) એ ઈ. સ. ૧૮૯૬ માં કરી હતી.
ગણેશગુફાની આગળના ઓટલા સુધી જતાં પગથિયાંની બે બાજુએ પ્રથમ, બે હાથીઓ હતા જે પિતાની સૂંઢવડે કુલ અગર ફળ ઉપાડતા હતા. આ બંને હાથીઓની મૂર્તિઓ ભાંગેલી જણાઈ છે તથા ગુહાની આગળ નાંખેલી છે. હાલ તે ફરીથી ઉભી કરવામાં આવી છે અને એક બીજા સાથે મેળવીને તૈયાર કરવામાં આવી છે, આ ગુહાનું નામ બે હાથીઓ ઉપરથી પડેલું હશે જે કે પ્રથમ આ બે હાથીઓ ગણેશને લીધે મૂકેલા છે એમ નથી પણ માત્ર શોભાને માટે છે. ગવામાં વિશુપાલના દેવાલય નજીક એક નાની દેવકુલિકામાં હાલ એક એવું જ તથા એ અરસામાં બનેલું હાથીનું બાવલું છે. જેને ત્યાં ગયાગજ તરીકે પૂજે છે. તેનું મૂળ શોધી શકાતું નથી.

Page #8

આત્માનંદ પ્રકાશ.
ખંડગિરિના દક્ષિણ શિખરને ખંડગિરિ કહે છે તથા ઉત્તર શિખરને ઉદયગિરિ કહે છે, અને તખ્તઆ ગુહાઓ બે નાનાં ભેંયરાં હાઈ દક્ષિણ શિખર ઉપર એકબીજાની ઉપર આવેલી છે. તદુઆ એટલે જળમાં ડુબકી મારતું પક્ષી અને દ્વાર ઉપરની કમાનો ઉપર કાઢેલાં પાણીમાં ડુબકી મારતાં પક્ષીઓ ઉપરથી ગુહાનું નામ પડેલું હશે. તેમની પાસે તેડુલી ગુહા છે તેનું નામ, તેની આગળ આવેલા એક તિક્તિણિ ઝાડ ઉપરથી પડેલું છે આ ત્રણે ગુહાઓ જે નાના કદની તથા ડી જરૂરીઆતની છે તે જુની શૈલીની છે અને તેમને સમરાવવાની ઘણું જરૂર હતી. તેથી કરીને તેમનો છાપરાને તથા સ્તંભને પડી ગયેલે ભાગ સમરાવવામાં આવ્યું છે તથા તેની આગળ પાછળ જમા થએલો કચરો તથા ઝાડવાં કાઢી નાંખવામાં આવ્યાં છે. શતધર ગુહા જેમાં વચલા વખતનાં કોતરકામે છે તેને પણ સમરાવવામાં આવી છે તેની આગળની હાલની એક ઈમારત પાડી નાંખવામાં આવી છે તથા જુની શૈલી પ્રમાણે જ ઓટલાને આધારરૂપ ચણવામાં આવે છે. ઘણુ મરી ગુહાઓને અંદરથી સાફ કરવાની તથા ઉચેની કતરેલી કિનારીને સાફ કરવાની કેશિસ કરવામાં આવી હતી પણ સફળતા ડી મળી છે. તોપણ તેમાં કેટલાક સુધારે થયે છે. જ્યાં સુધી હાલના ચેગીઓ તથા સન્યાસીઓ ત્યાં રહે છે અને પિતાનો ખોરાક રાંધે છે ત્યાંસુધી આ દરથી સાફ થઈ શકશે નહિ. વળી આ સન્યાસીએને ગુહાઓમાંથી કાઢી મૂકવા એ લોકોને અણગમતું છે તથા કેળવાયેલા હિંદુઓ પણ એમજ માને છે કે આવી ગુહાઓમાં રહેવાને સંન્યાસીઓને હક છે કારણ કે આવી ગુહા કરવાને મૂળ હેતુ એજ છે.
ચારિત્ર ગઠન.
(ગતાંક પૃષ્ઠ ૧૬૩ થી શરૂ ) હવે પ્રશ્ન એ ઉપસ્થિત થાય છે કે “સારી ટેવ ઉપજાવવા માટે શું કરવું?” ઉત્તર તૈયાર છે, અને તે આ પ્રમાણે છે-“ તમારા મનમાં એક ઈષ્ટ માનસમૃતિ ( mental image ) , અને તે મૂર્તિની આસપાસ, તે મૂર્તિને અનુરૂપ ટેવને ઉપજાવ.” સ્પષ્ટતાને ખાતર ચાલે અધિક વિવેચનમાં ઉતરીએ.
આપણી આસપાસ આપણે જે કાંઈ સ્થળ રચનાવાળી સુષ્ટિ જોઈએ છીએ તે બધી એક માનસીક ચિત્રને અનુસરીને બાહિર્ભાવ પામેલી છે. વ્યક્તિ કે અવ્યક્તપણે એક માનસીક ચિત્રને જ અનુસરીને બધી સ્થળ ઘટનાઓ રચાતી માલુમ પડે

Page #9

ચારિત્ર ગઠન.
છે. કેટલીક રચનાઓ મનુષ્યના આંતર ચિત્રને અનુસરીને, કેટલીક પશુઓના મનને અનુસરીને અને કેટલીક દીવ્ય સત્વની યોજનાને અનુસરીને રચાયેલી હોય છે. વિશ્વનો નિયમ જ એ પ્રકારે છે કે પ્રત્યેક રચના પ્રથમ આંતર જગતમાં હોય છે અને ત્યાંથી તે સ્થળ જગતમાં અવતરણ પામે છે. ચારિત્રની રચના સંબધે પણ તેમજ છે. જ્યારે આપણે એક ઘરની રચના કરવા માગીએ છીએ ત્યારે આપણે શું કરીએ છીએ ? પ્રથમ આપણે “ઘર” ની એક સામાન્ય ભાવના મનમાં રચીએ છીએ. તે પછી તે ઘર કેવી જાતનું કરવું તેનું વિશેષ મને મય ચિત્ર ઉપજાવીએ છીએ, તે પછી તે ઘરની બાંધણી, ઘાટ, સામગ્રી, બારી બારણા વિગેરે કેવા કરવા તે સંબંધી સવિશેષ વિગત નકી કરીએ છીએ. તે પછી કદાચ કઈ મીસ્ત્રીને પુછીને આપણે પલાન ઘડાવીએ છીએ. આ કલાન અથવા જના એ શું છે? આપણું માનસીક લાનનું કાગળ ઉપરનું અવતરણ માત્ર છે. અને તૈયાર થયેલું મકાન એ શું છે? આપણું માનસિક ચીત્રનું બીજું સવિશેષ અવતરણ અથવા સ્થળ બહિર્ભાવ છે (Physical expression) છે. આપણી કલ્પનાની મૂર્તિ બાહ્યભાવ (Objectification) પામે છે. અને તે જ પ્રમાણે બધા જ સૃષ્ટ પદાર્થોના સંબંધે સમજવું વ્યાજબી છે. જ્યાં જ્યાં રચના છે, ઘટના છે, વ્યવસ્થા છે, ત્યાં અવશ્ય તે સર્વની પૂર્વગામી ચેજના, પ્લાન, બુદ્ધિગત ચિત્ર. અથવા માનસ ભાવના હેવી જ જોઈએ.
અને તેજ પ્રમાણે જ્યારે આપણે આપણા ચારિત્રમાં કોઈ ઈષ્ટ લક્ષણે ઉપજાવવા માગીએ છીએ ત્યારે પ્રથમ તો આપણા માટે આ પ્રમાણે કરવું વ્યાજબી છે. આપણે કેવા થવા માગીએ છીએ, અથવા આપણું ચારિત્ર બંધારણમાં શું તો જેવા ને આપણે ઇંતેજાર છીએ તેનું સ્પષ્ટ, સુરેખ, માનસ-ચિત્ર રચવું જોઈએ. આ એક અત્યાવશ્યક પ્રથમનું પગથીયું છે. તમારા માનસચિત્રને બને તેટલું સ્પષ્ટ શંકા અને ગોટાળા વિનાનું ચોખ્ખું અને વિગત સહિત રૂપરેખાઓથી પરિપૂર્ણ રા, અને તે ચિત્રને તમારા મન સાથે સજજડ જડી . એ ચિત્ર જ તમારી ચારિત્રની ઈમારતને પામે છે. એ પાયાની ઉપર જ તમારું ભાવીનું ચણતર થવાનું છે. એ રોજના (Design) ને અનુસરીને જ તમારે રચનાત્મક કાર્ય (Construetive act) કરવાનું છે. એ ચિત્ર ઉપર મનને વિરામ પમાડે, તેની પૂજા કરે. જેને કઈ પ્રકારનો જીવનઉદ્દેશ છે તેમણે તો આ માનસમૂર્તિનું પૂજન કરવું જોઈએ.
સ્થળ મૂર્તિપૂજા પણ જે આ ઉદ્દેશને કેઈ અશે સિદ્ધ કરી શકતી હોય તે હમે તેને પણ કર્તવ્ય માનીએ છીએ. વિશ્વને મૂર્તિપૂજા” વિના ચાલતું નથી—ચાલે તેમ પણ નથી. હાલ તે આપણે આપણું પ્રસ્તુત વિષયને છોડીને અવાંતર વિ

Page #10

આત્માનંદ પ્રકાશ.
ષયમાં ઉતરવું ચોગ્ય નથી. પરંતુ એટલું તો કહીશું કે જ્યાં મૃતિ–પૂજા નથી ત્યાં પ્રગતિ, વિકાસ કે ઉત્ક્રાંતિ નથી. પણ મૂતિ–પૂજા કયા સ્થાને નથી ? બધે જ છે. - કલ્પના વડે એ ઈષ્ટ લક્ષણોને તમારી ચારિત્ર ઘટનામાં જુઓ, અને જાણે તે તમારામાં અત્યારેજ છે તેમ વતે. તે પ્રમાણે તમારૂ વર્તન છે, અને જીવનના પ્રત્યેક પ્રસંગમાં તમે તે લક્ષણને પરિચય આપો છો, એમ મનમય જુઓ. ગમે તેવા પ્રબળ પ્રલોભના પ્રસંગમાં કે ગમે તેવા વિકટ મામલામાં તમે તે લક્ષણને ત્યાગ નથીજ કર્યો, એમ કલ્પનામાં નકી કરે. એ લક્ષણને જતું કરવાનો પ્રસંગ ઉપસ્થિત થયે હોય, તેને ક્ષણભર છોડી દેવાથી તમને ભેટે લાભ થતો હોય છતાં તમે તેને ખંત, ઉત્સાહ, પૈયેથી સતત પણે વળગીજ રહ્યા છો, એમ ક૯પનામાં જુઓ, વખતના વહેવા સાથે આ ચિત્રને તમારા જીવનમાં બહિર્ભાવ થયા વિના રહેશે નહી. કલ્પનાના જળ વડે સિંચાએલું ચારિત્રનું બીજ મનમય ભૂમિકાની માટીમાંથી બહારના આકાશમાં અવતરણ પામશે તે પછી એ લક્ષણને અનુસરતું જીવન અને વર્તન તમને સ્વાભાવિક, પ્રકૃતિ-જાત, સહજ થઈ પડશે. પછી તે પ્રમાણે વર્તવામાં તમને મુદલ મુશ્કેલી પડવાની નહી. ક્રમે કમે તે લક્ષણ એટલુ બધુ તમારા મનમાં ઊંડા મૂળ ઘાલશે કે તે “ટેવ” રૂપ બની જશે. અને તમારા સમગ્ર પ્રવર્તનમાં એ “ટેવ પદે પદે પરિચય આપ્યાજ કરશે.
ઘણું વ્યવહાર ડાયા મનુષ્ય હમારી આ વાતને હસી કાઢશે. કદાચ તમે પણ વાચક બંધુ? એ કોટીમાં વિરાજતા હશો તે મનમાં ને મનમાં બોલતા હશો કે “ આ તો બધી કલ્પના જાળ છે, દિવસે આવેલું ઢંગ ધડા વિનાનું સ્વપ્ન માત્ર છે. બહુ તે આ એક (Theory) છે, પરંતુ વ્યવહાર ડહાપણને અને આવા મનોમય ચિત્રને કાજ સંબંધ નથી. ખેર ! તમને તમારી વાતને હસી કાઢવાની છુટ છે, પણ તેજ વખતે હમને પણ તમારા તરફ હસવું આવ્યા વિના રહેતું નથી. કેમકે આ ઉપરોકત નિર્ણય હજારો સમર્થ મનોવિજ્ઞાન શાસ્ત્રીઓના અનુભવનું પરિણામ છે, અને તે એક સિદ્ધ મનોવિજ્ઞાન શાસ્ત્રીની બીના છે. હજારો મનુષ્યએ તે જનાને અનુસરીને પોતાના ચારિત્રમાં અદ્દભુત પરિવર્તન કરેલું છે, અને હજારે મને નુષ્યએ “નવું જીવન” મેળવ્યું છે. સમર્થ જ્ઞાની પુરૂષના નિર્ણયને જ્યારે તમે હસે ત્યારે તમને તમારા અજ્ઞાન ઉપર હાસ્ય આવતું કેવી રીતે અટકે ?
ઉપરોક્ત વિધિવડે મનુષ્ય ધારે તો પિતાના નૈતિક જીવનને ઉચ્ચ કોટીનું બનાવી શકે છે એટલું જ નહીં, પણ તે તેની આસપાસના સ્વરૂપ રચવા પણ શક્તિ માન બને છે. તેના નિત્યજીવનમાં વિજય મેળવવા માટે જે લક્ષણેની તેને જરૂર છે તે પણ તે પ્રાપ્ત કરી શકે છે, જેનામાં ખંત નથી, સળંગ સતતપણે કામ કરવાની ધીરજ

Page #11

ચારિત્ર ગઠન.
૧૮૭
નથી તેઓ આ યુક્તિથી એ ઇષ્ટ લક્ષણને પાતામાં જમાવી શકે છે. તેણે ખતનુ મનેામય ચિત્ર રચીને તેની “ પૂજા ” કરવી જોઇએ, પોતાને તેવા કલ્પનામાં જોતાં શીખવુ જોઇએ, કાય માં તેણે તે ચિત્રને અનુસરતુ જીવન ગુજારવુ જોઇએ અને એમ કરતા કરતા એ વર્તન ≥વ” રૂપ અને ત્યારે તે ચારિત્રના વિભાગ અને છે. તેજ પ્રમાણે જે બહુ છીકણ, પગલે પગલે ડર ખાવાવાળા અને ભીરૂ છે તેમણે પાતાની કલ્પનામાં પાતાને નિર્ભય, નિશ્ચિત, પરમાત્મસત્તાવડે સુરક્ષિત હોવા જોઇએ. અને ક્રમે ક્રમે તે લક્ષગુ તેના જીવનમાં સંક્રાન્ત થયા વિના રહેશે નહી, એવુ એક પણ લક્ષણ નથી કે જે આ પ્રકારે વિકસાવી ન શકાય. ચારિત્રગઠનની આ યેાજનાવડે હજારો મનુષ્યાએ પાતાની જાતને નવી જ બનાવી દીધી છે.
આ માર્ગમાં તે કોઇ મેટામાં મેટી મુશ્કેલી હેાય તે તે એજ છે કે લેાકાને પોતાના બળમાં વિશ્વાસ નથી. તેઓ ધારે તેવા બનીશકે તે વિષયમાં તેમને બહુજ શકા રહેતી હાય છે. હું કરી શકીશ ” એટલુજ વાકય અર્થ સહિત જો તેઓ કદાચ એલી શકે તેા ત પોતાના જીવનમાં અમૃતફેરફાર કરી શકે તેમ છે. પરંતુ કમનસીબે તેએ એમજ મનવડે નક્કી કરીને બેઠા હોય છે કે “ અમે તે જેવા છીએ તેવા ને તેવાજ રહેવા નિર્માયા છીએ ” તેમને એટલું ભાન થાય તેા કેવુ સારૂ કે તેમની આત્મઘટનાનું કામ આ ભુમિકાએ હજી પરિસમાપ્ત થયુ નથી, પરંતુ હજી પૂર્ણતાની પ્રાપ્તિ સુધી આગળને આગળ ચાલવાનું છે. પાતાને જેવા થવુ હાય તેવુ બનવાનુ ખીજ પ્રત્યેક અંત:કરણમાં રહેલુ જ છે. લેાકેા માનતા હાય છે કે કલ્પવૃક્ષ માત્ર દેવ ભૂમિકામાંજ છે, આ મર્ય ભૂમિમાં તે માત્ર લીંબડા, બાવળ અને કેરડાના વૃક્ષેાજ છે. પરંતુ તે વાત ખરી નથી. કલ્પવૃક્ષ પ્રત્યેક અંત:કરણમાં સહજ પણે વિરાજેલુ જ છે. અને તે માગ્યા મુજબ સર્વ કેાઈને આપ્લેજ જાય છે. માત્ર ખામીજ એ છે કે લોકોને માગતા આવડતુ નથી. પરંતુ જેવા કળા તમારે જોઇએ તેવા ફળેા કાળે કરીને ખાયજગતમાં પણ તેનાથી અવતરણ પામે છે. કલ્પના શક્તિએ ભાવની શક્તિ છે. સર્જન શક્તિ ( creative {power ) છે. મનુષ્યને મળેલી ઉંચામાં ઉંચી સ ત્કૃષ્ટ દીવ્ય બક્ષીશ છે. મનુષ્ય જ્યારે આ સત્યની પ્રતીતિ પામે છે, અને તેના ઉપયોગ કરે છે ત્યારે તે તદ્દન બીજોજ મનુષ્ય બની જાય છે. તે અગાઉના પામર, રક, ભીરૂ, શક્તિહિન મનુષ્ય રહેતા નથી, પરંતુ પાતામાં ઈશત્વના અંશ જાગૃત કરેલા અસાધારણ મનુષ્ય બને છે. તે પછી તેને એમ લાગે છે “સંચાગેા મારા વશમાં છે, સંયેાગાને વશ હું નથી. મારા વશક્રમાનુગત લક્ષણૢા ગમે તેવા નરસા હાય પણ તે સર્વ મારા કબજામાં છે. એ સર્વ સંચાગે, પરિસ્થિતિઓ, વેષ્ટને અને કાળ
要

Page #12

૧૮૮
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
બળ રૂપી સમુદ્ર ઉપર થઈને મારૂ નાવ સલામત ભયહિનપણે વહયેજ જાય છે. સંગને ધાર્યા પ્રમાણે બનાવી શકું છું. મારી મરજી ન હોય તેવું મારા વડે કશું પણ કઈ કાળે બનશે નહી. કેમકે હું સર્વને સ્વામી છું.”
અહો! આવો આત્મ-સંયમ સમાજમાં ક્યારે પિતાનું એગ્ય સ્થાન મળશે? લેકે તેની કદર કરતા કયારે શીખશે? અમેરીકાના કેટલા મોટા નગરની વિવા શાળાઓમાં ઉપરોક્ત પ્રકારને “આત્મ સંયત વર્ગ”(self-govern d grade) રાખેલ છે, અને તેમાં ફક્ત એવાજ વિદ્યાથીઓ પ્રવેશ કરી શકે છે કે જેઓએ પિતાના ઉપર સંયમન કાંઈ પરિચય આપેલો હોય, જેઓ પિતાના સર્વ કાર્યો અને તેમજ મનોવૃતિને કાબુમાં રાખી શકતા હોય અને જેઓએ પોતામાં અમુક પ્રકારની ઉત્તમ “ટેવો”ને પ્રકૃતિમાં એક રસ કરી દીધી હોય. આપણે વિદ્યાશાળાઓમાં આ પ્રકારની પદ્ધતિ કયારે દાખલ થશે?
આ વિષયની સમાપ્તિ કરતા પહેલા સમર્થ તત્ત્વજ્ઞ પંડિત Herbert spenter ના નીચેના અમર શબ્દોને આ સ્થળે ટાંકવાની વૃતિને હમે રોકી શકતા નથી. આત્મસયંમ અને ચારિત્ર વિશે લખતા તે મહા પંડિત જણાવે છે કે “[n the supremacy of self-control consists one of the perfections of the ideal man. Not to be impuisive-not to be spurred hither and thither by each desire-but to be self-restrained, self-balanced, governed by the just decision of the feelings in Council assemblad + + + + that it is wtich moral education strives to produce." અર્થાતઃ– “આત્મસંયમની ઉત્કૃષ્ટતામાં આદર્શ—મનુષ્યની સંપૂર્ણતા રહેલી છે. આવેગ અથવા તાત્કાલીક વૃતિ ક્ષોભને વશ થઈને કોઈ કામમાં ન ઝપલાવવું, પ્રત્યેક વાસના તરંગથી અંહીથી ત્યાં અને ત્યાંથી અંહિ તણાયા ન કરવું, આત્મ-દમન કરવું, સમભાવ વિશિષ્ટ રહેલું, બધી વૃત્તિઓને સભામાં આમંત્રણ કરીને તેમણે
એકમતે સ્થાપેલ નિર્ણયથી નિયમાવુ; આવી પરિસ્થિતિને ઉપજાવવી એ નૈતિક શિક્ષણને ઉદ્દેશ છે.”
અમારો પણ આજ લક્ષ્ય છે. “આત્મ-સંયત વર્ગ માં તમારી જાતને દાખલ કરવા તમે શક્તિમાન બને એજ અમારી શુભેચ્છા અને પ્રાર્થના છે.

Page #13

સમાજસેવાની આવશ્યકતા.
વર્તમાનકાળે સમાજ સેવાની આવશ્યકતા
૧૮૯
આ જગમાં મનુષ્યત્વ સિદ્ધ કરવા માટેની કેાઇપણ પ્રવૃત્તિ કરવી જોઇએ, આપણા ધર્મધ્વનિ પણ તેવી પ્રવૃત્તિ કરવામાટે સર્વથા પ્રવર્તેલેા છે. તેનેમાટે સરલ બુદ્ધિપૂર્ણ અને અનુભવ સિદ્ધ યુક્તિએ તેમાં દર્શાવવામાં પણ આવી છે, સાંપ્રતકાળે તે મનુષ્યત્વને સિદ્ધ કરવામાટે કઇ યુક્તિ ગ્રહણ કરવી ોઇએ? તે વિષે આપણે વિચારવાનું છે, જે તે વિષે દીર્ઘ વિચાર કરવામાં આવશે તે આપણાં પ્રબુદ્ધ હૃદયમાં એમજ નિશ્ચય થશે કે, સમાજ સેવા અથવા લેાકારાધન કરવુ, એ મનુષ્યત્વને સિદ્ધ કરવાનું ઉત્તમ સાધન છે, ભારત વર્ષની દરેક ઉચ્ચ ધર્મ ભાવનામાં જોશે તેા જણાશે કે, ઘણાં ભારતીય આત્માએએ અતુલ પ્રેમથી મનુષ્યાને ઉદ્ધારવા સારૂ જન્મ લઇ પાતાના આત્મા અણુ કર્યા છે. જે મનુષ્યેા સ ંસારના વિવિધ દુ:ખોથી પીડાય છે, તેમને દુ:ખમાંથી છુટવાના માર્ગ દર્શાવવે અથવા જાતે, તન, મન અને ધનથી તેમને દુ:ખમાંથી મુક્ત કરી સુખી કરવા, એના જેવું મહત્કાર્ય ખીન્નુ કયુ છે? આપણાં પ્રત્યેક ધર્મના નાયકાએ પેાતાનું ઈશ્વરત્વ સમાજ સેવા કરીનેજ સિદ્ધ કરી ખતાવ્યુ છે?
સમાજ સેવાના સૂત્રેાની રચના ચિરકાળથી ભારત વર્ષ ઉપર ચાલતી આવે છે, અમુક સમયથીજ તે રચના છિન્ન-ભિન્ન થયેલી હોય તેમ લાગે છે. હવે તેના પુનરૂદ્ધાર કરવા જોઇએ, સ્વાથી આવેશમાં તણાયા વિના પેાતાની સમાજને એક્યભાવ દ્વારા મહા શક્તિવાળી મનાવવી હોય અને એક માત્ર પેાતાની કામ-સમાજના કલ્યા ણને અર્થે જ સર્વ પ્રકારના પ્રયત્ના, સાધનાએ તથા ઇચ્છાએ જો હૃદયારૂઢ થયેલી હાય તે તેના જેવી બીજી એકે પ્રવૃત્તિ નથી, કામ જાતિને ઉન્નત તથા ગૈારવયુક્ત કરવાનું સાધન સમાજ સેવાજ છે, સત્ય, ધર્મ, પ્રેમ, શાય, પરાક્રમ અને ઔદાર્ય વગેરે સર્વ ઉદાત્ત ગુણા મેળવી આ વિશ્વની સપાટી ઉપર પ્રવૃત્તિ કરનારા પુરૂષાના હૃદયમાં જો સમાજ સેવાના મહાન ગુણ જાગ્રત થયા ન હેાય તે તે પુરૂષા રંગથી નહીં પૂરેલા ચિત્રાના જેવા છે, જેમના હૃદય સમાજ સેવાની અન્ય ભાવનાથી પ્રજવલિત છે, અને જન સમાજના પ્રેમરૂપ અમૃતથી મત્ત થયેલા છે, તે પુરૂષાના સ્વાર્પ ણુમય ચિત્રા ભારતના ઇતિહાસને દીપાવ્યા વિના રહેતા નથી.
ન
આ ઉપરથી આપણને સમાજસેવાના કય તરફ ઉચ્ચ ભાવના થયા વિના રહેશે નહીં. સાંપ્રતકાલે પ્રત્યેક યુવકે પ્રાતઃકાલે કરવા ચેાગ્ય ધાર્મિક ક્રિયાની સાથે પેાતાના જીવન કન્ય વિષે વિચાર કરતાં સમાજસેવાના જ મુખ્ય વિચાર કર. વાના છે. સમાજસેવા અથવા લેાકારાધન કરવાના પવિત્ર વિધિના શિક્ષા પાઠા યથા

Page #14

૧૯૦
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ
જાણી તેને ક્રિયામાં મુકવા માટે તન મન અને ધનથી પ્રવર્તવું જોઈએ. આપણે આ વિશ્વની રંગભૂમિમાં મનુષ્યવેશે આવ્યા પછી આપણે સમાજસેવાનું પવિત્ર નાટ્ય ભજવવું જોઈએ. આપણું કાર્યોનો અને સમસ્ત સાધનોને કેવળ સમાજસેવાને એકજ ઉદ્દેશ હૈ જોઈએ. તે એજ કે, ગમે તે રીતે સમાજસેવા કરી આપણ જન્મભૂમિને કીર્તાિશાળી કરી, જગતમાં તેને અનુપમ બનાવવી જોઈએ.
કેટલાએક અહંમાની આધુનિક વિદ્વાનો સમાજસેવાને એક નવીન માર્ગરૂપે જુવે છે અને તેમાં પિતાને તેના આદ્ય ઉત્પાદક તરીકે માને છે, તે તેમની મોટી ભુલ છે, કારણ કે, આપણો દીર્ધ અને તીણ દષ્ટિવાળો પૂર્વ ઈતિહાસ આજે પણ કહી રહ્યા છે કે જે આ ભારતવર્ષની પ્રજા શાંતિથી સમાજસેવાની નીતિને યથાયોગ્ય રૂપે અનુસરી શકી હોત તો તેથી જે અવનતિ થઈ છે તે ન થાત.
હવે સમાજસેવા કેવી રીતે કરવી જોઈએ? તે વિષેનું દિગ્દર્શન કરવું, એ આ સ્થળે આવશ્યક છે. સાંપ્રતકાળે આપણી બીજી કોમની જેમ આપણી જેન કેમ ઉપર પણ અનેક જાતના સંકટો લેવામાં આવે છે. કોઈપણ કુટુંબમાં સર્વ પ્રકારના સાધનોથી સંપન્ન જોવામાં આવતું નથી. સર્વ ઉપર સુખ અને દુઃખના ચકોનું ભ્રમણ થયા કરે છે. કેટલાએક કુટુંબ કેળવણીથી વિમુખ રહે છે, ત્યારે કેટલાએક ઉદ્યોગના સાધન વિના સીદાય છે. એ સર્વ કરતાં વિશેષ આશ્ચર્યની વાત એ છે કે, ગાડ રીઆ પ્રવાહની જેમ ચાલ્યા આવતા કેટલાએક રીવાજે હાનિકારક દેખાતા છતાં તેમને ત્યાગ થઈ શકતો નથી અને તેથી આપણે આખો સમાજ અનેક પ્રકારની વિટંબનાઓ ભેગવે છે, સમાજના ખરા સેવકોએ આ સર્વ દુ:ખમાંથી સમાજને બચાવી લેવો જોઈએ. સમાજસે તેની સાર્થકતા પણ તેવાજ કામમાં થાય છે. સમાજના સેવકોએ પ્રથમ આપણી પ્રજાના ગૃહ અને શાળા એ બે વિભાગ તપાસવાના છે. ગૃહના વિભાગની અંદર આચાર, આરોગ્ય અને નિવડનું નિરીક્ષણ કરવાનું છે. જ્યાં આચાર, આરોગ્ય અને નિર્વાહની અવ્યવસ્થા ચાલતી હોય ત્યાં તે સમાજને અધ:પાત અવશ્ય થયા વગર રહેતા નથી. પ્રકાલે આપણા આચાર વિચારમાં મોટો વ્યય થઈ ગયો છે. તેથી કરીને હાનિકારક રીવા તરફ તેમની ઉપેક્ષા રહ્યા કરે છે. તેથી પરં પરાએ ધર્મ અને નીતિના સ્વરૂપ ઉપર નડારી અસર થતી જાય છે. આ સમયે આપણી કેમના નેતાઓએ સમાજની કાળજી રાખીને સેવા કરવાની છે. જે તેમને સમાજ તત્વનું સ્વરૂપ યથાર્થ સમજાવવામાં આવે તે તેને મનામાં પરસ્પરને સહાય કરવાની, પરસ્પરના સુખ દુ:ખમાં ભાગ લેવાની અને હળીમળીને રહેવાની ઉત્તમ પદ્ધતિ પ્રાપ્ત થયા વિના રહેશે નહીં એ પદ્ધતિના ચેગથી સમાજ પોતાનું હિત સમજવાને શક્તિવાન થશે, એટલે તેમનામાંથી અનાચાર અને કુરીવાજો દૂર થવા લાગશે. તેથી કરીને કેાઈ કેઈની સ્વતંત્રતા ઉપર

Page #15

સમાજ સેવાની આવશ્યકતા.
૧૯
ત્રાપ મારશે નહીં, બાળલગ્ન જેવા હાનિકારક રીવાજ અટકી જશે, કેળવણી, કળા અને ઉદ્યોગ તરફ પ્રેમ જાગૃત થશે.
સાંપ્રતકાલે કેમની સેવાનું ખરૂં સ્વરૂપ કેળવણી માગે દેખાડી સકાય તેમ છે. વિશ્વની ઉન્નતિના બધા માગે ખુલ્લા કરવાનું સાધન કેળવણી જ છે. કેળવણીનું વિશાળ દ્વાર ઉઘડવાથી ઉદાતિના મનોહર મહેલમાં પ્રવેશ થઈ શકે છે. તેવી કેળવણીરૂપ વાટિકાઓમાં વિહાર કરવાને માટે બાલકે અને બાલિકાઓને તૈયાર કરવા, એ સમાજસેવાનું મુખ્ય કાવ્ય છે. જે એ કર્તવ્ય યથાર્થ રીતે બજાવવામાં આવે તો ભારતીય પ્રજાને પુન: ઉન્નતિના માર્ગે લઈ જઈ શકાય, એ નિ:સંશય વાત છે. - જ્યારે સમાજસેવાનું માહાસ્ય સમજવામાં આવશે ત્યારે આપણી જ્ઞાતિ અને સંઘમાં કલહ, કુસંપ અને દ્વેષને પરિત્યાગ અત: થઈ જશે. કૃપાળુ બ્રીટીશ સામ્રાજ્યના શાંતિમય રાજ્યમાં સુધારાના માર્ગમાં પ્રજા ગતિ કરવા લાગશે. વર્તમાન કાળમાં જમણવારોમાં અને તેની બીજી પ્રવૃત્તિઓમાં થતા ખર્ચાની જે જરૂરીયાત નથી તે બંધ કરી કોમની ઉન્નતિ જે કેળવાળી, હુન્નર ઉદ્યોગની વૃદ્ધિ-અરસપરસ સહાય વગેરેમાં તેને વ્યય થશે તો વિદ્યા, કલા અને ઉદ્યોગથી સંપત્તિમાં ઉમેરો થવા લાગશે અને પ્રજા માં નવું જીવન વહે લા લાગશે. વર્તમાન કાલે એવી સમાજસેવાના પાઠ આપણી જેન પ્રજામાં હજુ પ્રવર્યા નથી. એ શોચનીય વાર્તા છે. તથાપિ હવે એ મહા વિદ્યાના મંત્રોનો દવનિ કેટલાએક નવીન જૈન યુવકોના કર્ણ પર આવતે જાય છે, એટલી સંતોષની વાત છે. સુધારાના સ્વરૂપને સમજનારી કઈ કઈ જૈન સંસ્થામાં સમાજસેવાના ઉપદેશો થવા લાગ્યા છે, તેથી આશા રહે છે કે, થોડે થોડે એ મહા વિદ્યાનું માહાભ્ય જેન પ્રજામાં પ્રસરશે.
વ્યાપાર વિદ્યાની અધિષ્ઠાત્રીરૂપ જોન પ્રજામાં જે કોમની સેવા તેની ઉન્નતિ કરવાનો પવિત્ર સંપ્રદાય વિશેષ પ્રવર્તે તો જેન કમને ચતુલિત લાભ થયા સિવાય રહે નહીં. વિવિધ પ્રકારના વર્તમાન સમયને હાનિકર્તા રીવાજો અને અયોગ્ય દુરાગ્રહને લઈને અત્યારે જેને પ્રજાની સંઘશક્તિનો મૂળ પાયે જડમૂળમાંથી ડોલવા લાગ્યો છે. જેનસમાજ જમાનાના સ્વરૂપને સમજતો નથી, તેથી જ તે અત્યારે પતાની ઉન્નતિના મહેલની ઉરા રચના કરી શકતો નથી. હવે તે મહેલને જે દઢ પાયાથી મજબૂત અને સુશોભિત બનાવવા હોય તો સમાજસેવાનો ઉચચ વિધિ તે પ્રજામાં પ્રવર્તાવ ઈએ. સાંપ્રતકાલે ઘણા વિદ્વાનોએ દીર્ઘ વિચાર કરી નિર્ણય કર્યો છે કે કોઈ પણ પ્રજા ગમે તેટલી સર્વોત્તમ વ્યવસ્થા ધરાવતી હોય, તેની પાસે ગમે તેટલું ધનળ કે જનપળ હોય તો પણ જે તે પ્રજાનો બાલ, યુવાન કે વૃદ્ધ સમાજસેવાના તત્વને જાણતો ન હોય તો તે પ્રજા વિશેષ સમય પર્યત સર્વ પ્રકારની ઉન્નતિ સાધી કે ટકી શકતી નથી.

Page #16

૧૯૨
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
સમાજસેવા વિષે મહત્વના પ્રશ્ન એ છે કે, દેશની કે પ્રજાની શક્તિના મૂળ આધાર વિદ્વાન અને શ્રીમતાની ઉપર છે. તેમાં પણ વિદ્વાનેાના કરતાં કેટલાએક કાર્યા શ્રીમતાથી વધારે થઇ શકે છે. જૈન શ્રીમતવર્ગની સખ્યા જોકે સીમાબદ્ધ છે, તથાપિ એક દર જો તેટલી સંખ્યા પણ તે સમાજસેવાનું માહાત્મ્ય સમજી પોતાના ક બ્ય તરફ વળે તેા સામાન્ય જૈનસમાજના સારા ઉદ્ધાર થવાના વિશેષ સભત્ર છે. તથાપિ અમારે એટલું તે કહેવુ પડશે કે તદન ગરીબ વર્ગ શિવાય જે સાધારણ જૈનસમાજ પણ જનસમાજની સેવાના મહાવ્રતને ગ્રહણ કરે તો શ્રીમત વર્ગના કરતાં વધારે કાર્ય કરી શકે. કા ણુકે. સાધારણ જૈનસમાજ મહાસમુદ્રના મેાજાનો માફ અસ ંખ્ય હોય છે. તેથી જે તે સમાજસેવામાં અમુક પ્રકારના હૃઢ સંકલ્પ કરે તે તે સંકલ્પ ગમે તેટલેા અસાધ્ય હોય તે પણ તે સિદ્ધ કર્યા વગર રહેતે નથી, અને તેજ ક્ષણે તે એક પર્યંત જેટલુ દ્રવ્ય ગમે ત્યાંથી પેદા કરી શકે છે. શ્રીમતવર્ગ સાધન સંપન્ન હેાવાથી જનસમાજના કાર્યો સારી રીતે કરી શકે, એ તે નિર્વિવાદ છે, પરંતુ શ્રીમંતાઇની સાથે તેમનામાં કેટલાએક સ્વાભાવિક પ્રમાદાદિ દ્વેષે પેદા થઇ આવે છે, તેથી તેમના તરફ્થી સર્વ પ્રકારની આશા પૂર્ણ થતી નથી. તે દોષ વિષે એક સમર્થ વિદ્વાને સારા લેખ લખેલેા છે, તે પ્રત્યેક જૈન શ્રીમતેમનન કરવાજેવા છે. તેણે તે લેખની અંદર લખ્યુ છે કે, શ્રીમતવર્ગની આગળ કેટલીક જાળા પથરાય છે. જેમાં વૈભવવલાસ અને માનકીન્તિની જાળ મેટામાં મેટી છે. એ જાળમાં સપડાએલા શ્રીમતાને સમાજસેવાના તત્ત્વા સ્પર્શ કરી શકતા નથી. વળી તે સાથે તેમનામાં દ્રવ્ય અને માનના નાશ થવાના ભય રહે છે, તેથી તેઓ ખુલ્લી રીતે માહેર પડી શકતા નથી, તેથી તેએ સંધ કે જ્ઞાતિરૂપી શરીરની માત્ર બાહ્ય શેાભારૂપ અને છે. અને સામાન્ય સમાજ તે સંઘ કે જ્ઞાતિરૂપી શરીરના મુખ્ય તત્વરૂપ અત્યારે ઘણે પ્રસ ગે જોવામાં આવે છે કે, જૈન પ્રાના હિતકારી અને અતિ અગત્ય ધરાવનારો અગણિત સાધારણ જનસમાજ ઘણા લાંબા વખતથી આ દેશમાં શ્રીમતવર્ગ તરફથી તિરસ્કાર તથા અપમાન પામતા કેટલીક વખત આવી પ્રવૃત્તિયેા કરતી વખતે દેખીયે છીયે. સંધ સ ંબ ંધી કાર્યવ્યવસ્થામાં કદાગ્રહી, કીર્તિના લાલચુ અને સત્તાના લેાભી શેઠીયાએ તે વર્ગના મુદ્લ અવાજ રહેવા દેતા નથી. જેથી સાંઘિક કાર્યની વ્યવસ્થા સાથે જાણે કે તેમને કાઇ પણ પ્રકારના સંબંધ જ નથી, એમ મનાવવાના પ્રયત્ના થાય છે; તેથી સ ંઘના સંગીન જનસેવાના કાર્યો સિદ્ધ થઇ શકતા નથી. પશ્ચિમ દેશની પ્રજા શ્રીમતાના એવા દાને સમજી ગઇ છે. તેથી તે દેશમાં સર્વ વ્યવસ્થાના ભાર સામાન્ય જનર્ગ ઉપર રહેલા હોય છે, તેથી તે દેશમાં સઘળા એ સાથે મળીને કામ કરવા લાગી જાય છે. તેમાંના થોડા ભાગ કદાચ પોતાના સ્વાર્થ સાધવાની વાસના રાખે તે પણ પ્રજાવર્ગના મહાન સમૂહનું બીલકુલ અનિષ્ટ થઇ શકતું નથી. જૈન પ્રજામાં એથી તદ્દન ઉલટુ બને છે. સઘના નેતાપદ ઉપર

Page #17

દેવ, ગુરૂ અને ધર્મ પ્રત્યે કેવા પ્રેમ હાવા જોઇએ?
૧૯૩
રહેલા શેઠીઆએ સામાન્ય વર્ગને ગણતા નથી, અને કેટલીક વખત આપ ખુઃ સત્તા રાખીને તેઓ પ્રજાના કલ્યાણના માર્ગોમાં કટકરૂપ બને છે. સાંપ્રતકાળે કેટલાએક દીર્ઘ - દશી અને સમાજસેવામાં ઉપકારમય જીવન ગુજારનારા નિ:સ્વાથી પુરૂષા સમાજના અગ્રભાગે વિરાજવાને આગળ પડવા જાય છે પણ સ’કુચિત વિચારના અને સ્વાથી સ ંઘનાયકે તેમને વિન્નરૂપ બન્યા વગર રહેતા નથી, એ ઘણી ખેરકારક બીના છે.
છેવટે જૈન પ્રજાના મહાન વર્ગને વિનતિપૂર્વક કહેવાનું કે સાંપ્રતકાળે (પછી શ્રીમત હે! સાધારણ હે! કે ગરીબ હૈ ) પ્રત્યેક બાલ, યુવા કે વૃદ્ધ જૈને સમાજસેવાના સૂત્રાનુ શિક્ષણ લેવાનુ છે. આ સમયે પ્રત્યેકને એકત્ર થઇ આત્મભાગ આપવાને કિવા સ્વાર્થના ત્યાગ કરવા તૈયાર રહેવુ જોઇએ. સ્વાર્થની આહુતિ આપ્યા વિના સંપ કે એકતા થઇ શકતી નથી. જે જેનેા આવા યોગ્ય પ્રસંગે પોતપોતાની સત્તા વિસ્તારવાના તથા પોતાના કાઇ સ્વાર્થલાભ સાધી લેવાના અયેાગ્ય પ્રયત્ન કરવા આગળ પડશે તે તેનુ પરિણામ નઠારૂ આવશે. સાંપ્રતકાળે ગરીબ જૈન પ્રજા દુ:ખના મહાસાગરમાં પડતી જાય છે, આશ્રયના સાધના વિના તેએ રીમાતી જાય છે, ગરીબ વિદ્યાથીઓ તીવ્રબુદ્ધિનુ મહાબળ છતાં સાધનેને અભાવે ઉચ્ચ કેળવણીના ક્ષેત્રમાં વિચરી શકતા નથી. વ્યાપારકળામાં આગળ વધી શકે તેવા કુશાગ્રમતિ જૈન યુવકોને વેપારમાં આગળ વધવાના પ્રસગા મળી શકતા નથી. જેમ વૈષ્ટિક ખાન-પાન વિના હાડ માંસ પરિપુષ્ટ થતાં નથી, તેમ સંઘરૂપી શરીરના સામાન્ય જનસમાજ જ્ઞાનવ્યાપારકળા વિના પરિપુષ્ટ થતા નથી. તેથી સમાજસેવાની મહાવિદ્યાના રૈનામાં પ્રચાર થવા ોઇએ. સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવક અને શ્રાવિકા—એ ચતુર્વિધ જૈન સઘમાં સમાજસેવાના વ્યાખ્યાના વંચાવા જોઇએ અને તેવા બ્યાખ્યાનને અતે ઉત્સાહી શ્વેતાવની અંદર પ્રેમ ભરેલી અને એકતા સાધનારી પ્રભાવના કરવી જોઇએ. તેવા કામકલ્યાણના કાર્યાં. જૈન પ્રજાના દરેક મનુષ્ય કરતા શીખા એજ અંતિમ પ્રાર્થના છે.
દેવ ગુરૂ અને ધર્મ પ્રત્યે કેવો આવત પ્રેમ હોવો જોઇએ ?
( ગતાંક પૃષ્ટ ૧૯૫ થી શરૂ )
૧૦ દેવગુરૂને હારતાં દૃશત્રિક અને પાંચ અભિગમ સાચવવા ખાસ લક્ષ રાખવુ જોઇએ, દશત્રિકાદિકનું સક્ષેપથી સ્વરૂપ નીચે મુજમ છે.

Page #18

૧૪
માનંદ પ્રાશ,
(૧) અગ્રદ્વારે, મધ્યદ્વારે અને ચૈત્યવંદન કરતી વખતે એમ અનુક્રમે ત્રણવાર નિસિહી કરતાં દાર, દેરાસરના અને દ્રવ્યપૂજાનો વ્યાપાર તજવાના છે. નિસિહી શબ્દ નિષેધવાચક છે. તે નિરિસહી કીધા પછી જે જે વ્યાપાર તજવાની પ્રતિજ્ઞા થઈ તેનો ભંગ ન થાય તેવું લક્ષ રાખવું.
(૨) અગ્રદ્વારે પહેલી નિસિહી કહીને દરથી પ્રભુદર્શન થતાંજ અંજલિબંધ નમસ્કાર કરી ભવના ફેરા તળવા, રત્નત્રયી ની પ્રાપ્તિ માટે ચત્ય ફરતી વણ પ્રદક્ષિણુ દેવી, પ્રદક્ષિણા દેતાં કોઈપણ પ્રકારની આશાતના નજરે પડે તે ટાળવી.
() દેવગુરૂ દૂરથીજ નજરે પડતાં પ્રથમ અંજલિબદ્ધ નમસ્કાર કરો, મધ્યદ્વારે નજદીક જતાં અધું અંગ નમાડવારૂપ અધ્ધવનત નમસ્કાર, અને ચેત્યવંદન સ્તુતિ તવના કરતી વખતે બે હાથ, બે ઢીંચણ અને મસ્તક એ પાંચ અંગ ભૂમિ ઉપર લાગે તેમ નમવું તે પંચાંગ નમસ્કાર કરે. એ રીતે ત્રણ પ્રણામ અથવા ઉપર મુજબ સર્વત્ર ત્રણ ત્રણવાર પ્રણામ કરવા.
* (૪) પ્રભુના અંગે જે જળચંદનાદિક પૂજા કરવી તે અંગપૂજા, પ્રભુની આ ગળ જે અક્ષત ફળ નૈવેદ્ય પ્રમુખ ધરવાં તે અપૂર અને એ રીતે દ્રવ્યપૂજા કરીને એકાગ્રપણે ચૈત્યવંદન સ્તુતિ સ્તવનાદિક કરવા તે ભાવપૂ. એમ ત્રણ પ્રકારની પૂજા ગૃહસ્થ ઉચિત કહી છે. સાધુને તો કેવળ ભાવપૂજાનો અધિકાર છે
(૫) પિંડસ્થ, પદસ્થ અને રૂપાતીત એ ત્રણ અવસ્થા અનુક્રમે છઘસ્થતા, કેવલ્ય અને સિદ્ધતારૂપે ભાવવી. તેમાં (પ્રમુના જમ, ઢીક્ષાદિ પ્રસંગે ) સ્નાત્ર અને ભિષેક પૂર્વક ભાવના ચંદનાદિક વડે વિલેપન કરતાં છઘમસ્થ અવસ્થા, કેવળ જ્ઞાન ઉપજ્યા બાદ છત્ર ચામરાદિક આઠ પ્રાતિહાર્ડ કેવી અવસ્થા અને Wકાસન તથા કાઉસગ્ગ મુદ્રાવડે પ્રભુની સિદ્ધ અવસ્થા ભાવવી ઘટે છે.
| (૬) દેવગુરૂનાં દર્શન, વંદન, પૂજન સ્તવનાદિક કરતાં કેવળ દેવગુરૂના મુખ સામેજ દષ્ટિ સ્થાપવી તે શિવાય ઉચે નીચે, કે આસપાસ કયાંય પાછળ, જ મણી કે ડાબી બાજુએ આડું અવળું જેવું નહિ.
(૭) પંચાંગ પ્રણામ કરતી વખતે યથાયોગ્ય રજોહરણ, ચવલા કે ઉત્તરસંગે વડે ત્રણ વખત જણા પૂર્વક ભૂમિનું પ્રમાર્જન કરવું.
(૮) ચૈત્યવંદન, સ્તુતિ સ્તવનાદિક કરતાં તેના શબ્દ અને અર્થ ઉપર તથા પ્રભુ પ્રતિમાદિ ઉપર બરાબર લક્ષ રાખવું. | (૯) ચૈત્યવંદનાદિક કરતાં યથાસ્થાને છે જોગમુદ્રા, મુક્તાશુક્તિમુદ્રા અને જિન મુદ્રા કરવા લક્ષ રાખવું. નથુણ કહેતી વખતે જોગમુદ્રા. પણિ

Page #19

દેવ, ગુરૂ અને ધર્મ પ્રત્યે કે પ્રેમ હોવો જોઈએ ? ૧૫ ધાન ત્રિક (યવયરાય પ્રમુખ ) કહેતી વખતે મુક્તાશુક્તિમુદ્રા અને કાઉસ્સગ્ન સ્થાને રહેતાં જિનમુદ્રા ધારણ કરવાનું કહેલું છે.
(૧૦) જયવીયરાય (પ્રાર્થના સ્વરૂપ), જાવંતિ ચેઈયાઈ અને જાવંત કેવસાહૂ એ ત્રણ અથવા મન, વચન, કાયાની એકાગ્રતાએ પ્રણિધાન વિક કહેવાય છે. ઉક્ત દશત્રિકનું સવિશેષ સ્વરૂપ દેવવંદન ભાગ્યથી જાણવું.
(૧) પિતાના ભાગમાં આવે એવાં ફળ ફૂલાદિક સચિત્ત પદાર્થ, દેવગુરૂના દર્શન કરવા જિન મંદિર કે પિષધશાળામાં પેસતાં, બાહેર મૂકી દેવા.
(૨) સ્વસ્થિતિ અનુસારે શુદ્ધ ( સારાં) વસ્ત્ર અલંકારાદિક સજીને જ જવું. (૩) બીજા બધા સંકલ્પ વિકલ્પ શમાવી દઈ મનને સ્વસ્થ, એકાગ્ર કરીને જવું. (૪) એક શાટક–સળગ–અખંડ ઉત્તરાસંગ જનોઈના આકારે ધારીને જવું.
(૫) દેવગુરૂનાં (કૂરથી પણ) દર્શન થતાં જ બે હાથ જોડી, મસ્તકે લગાડીને અંજલિબદ્ધ નમસ્કાર એકવાર અથવા ત્રણવાર કરવો. એ પાંચ અભિગમ સર્વ સામાન્ય કહ્યા. બાકી રાજા પ્રમુખ અધિકારી જનોએ રાજચિન્હ તરીકે લેખાતા મુગટ, છત્ર, ચામર, ખજ્ઞદિ શસ્ત્ર અને પાદુકા (બૂટ) પ્રમુખ બધાં વાનાં બાહેર મૂકીને જ અંદર પ્રવેશ કરવો.
(૧૧) દેવગુરૂનાં દર્શન, વંદન, પૂજન, સ્તવનાદિક કરીને બાહર નીકળતાં દેવગુરૂને પુંઠ પડે નહિ એવું લક્ષ રાખવું. પડખાના દ્વારે થઈને નીકળવું અથવા પાછે પગલે ચાલીને નીકળવું. જિનમંદિરમાં પ્રાય: ત્રણ દ્વાર ( નીકળવાનાં) હેવાને એજ હેતુ સંભવે છે કે સ્ત્રીઓએ ડાબા બારણે થઈને અને પુરૂષોએ જમણા બારણે થઈને પ્રભુને પુંઠ ન પડે તેમ ઉપગથી નીસરવું.
૧૨ જળ ચંદનાદિક વડે પ્રભુની દ્રવ્યપૂજા કરવાની અંતરંગ હેતુ ભાવઉલ્લાસ વૃદ્ધિને માટે જ છે, એમ સમજી દરેક પ્રકારની દ્રવ્યપૂજા કરતાં સુજ્ઞ ભાઈ હેનોએ તેના અંતરંગ હેતુ તરફ બરાબર લક્ષ રાખવું ઉચિત છે. તેમ કરવામાં ન આવે અથવા તે દરેક દ્રવ્ય પૂજાના અંતરંગ હેતુ તરફ દુર્લક્ષ રહે તો દ્રવ્યપૂજા કરનારને તેટલા માત્રથી સવિશેષ લાભ થઈ શકે નહિ તેથી અત્રે પ્રસ્તાવે તે દ્રવ્ય જાના અંતરંગ હેતુ માટે કંઈક વિસ્તારથી ઉલ્લેખ કરશું. પ્રભુ પિતે કૃતકૃત્ય છે. તેમને પોતાની પૂજા કરાવવાની કશી જરૂર નથી. એટલે કે પૂજા કરનાર પૂજા કરવા વડે કંઈ પ્રભુને ઉપકાર કરતો નથી, પણ વસ્તુત: વિચારતાં પોતાનો જ ઉપકાર સાધે છે–સાધી શકે છે. શી રીતે ? તે હવે તપાસીએ.
(૧) “ જેવી ભાવના એવી સિદ્ધિ” “ખરી અંતર ગ ભાવના ભવને નાશ કરી શકે છે” એવી અંતરંગ ભાવના પ્રગટાવવા જિનેશ્વર પ્રભુ (અને સાક્ષાત્ પ્રભુના

Page #20

૧૯૬
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
અભાવે પ્રભુની પવિત્ર પ્રતિમા ) પુષ્ટ આલંબનરૂપ છે. પ્રભુ પિતે નિર્મળ છતાં ભવ્યજને પિતાના ભાવમળની શુદ્ધિ માટે ઇન્દ્રાદિક દેવેની પેરે નિર્મળ (સુગંધિ) જળવડે, જન્મ અભિષેક, રાજ્ય અભિષેક, અને દીક્ષા અભિષેકરૂપે પ્રભુની છઘસ્થ અવસ્થા દીલમાં ધારી, પ્રભુને સ્નાત્ર અભિષેક કરી ભક્તિથી એવા તે આનંદિત થાય છે કે તેવા પ્રસંગે પિતાનાજ મલીન કર્મ (પાપ) નો નાશ અને શુભ કર્મ (પુન્ય) નો સંચય કરવારૂપ જે લાભ મળે છે તેની પાસે દેવતાદિકની અદ્ધિને પણ તૃણ જેવી અસાર અને પ્રભુ ભક્તિને જ સારરૂપ લેખે છે. જળ અભિષેક કર્યા પહેલાં પૂર્વ નિર્માલ્યને જ્યણાથી ઉતારી લેતાં તેમજ અભિષેક કર્યા પછી પ્રભુના અંગને ઉત્તમ પ્રકારના સુગંધિ સૂક્ષ્મ વસ્ત્રવડે લૂછી લેતાં ભાવિક આત્મા સુલક્ષથી સારી નિર્જરા કરી શકે છે. તેથી વસ્તુત: પૂજા કરનાર, કરાવનાર, (સહાય અર્પનાર) અને તેની અનુમોદના કરનાર પોતાના જ આત્માને ઉજ્વળ-નિર્મળ કરે છે. તેમાં પુષ્ટ આલંબન (નિમિત્ત કારણ) રૂપ જિનેશ્વર પ્રભુ અથવા પ્રભુની પરમ શાન્ત રસને દ્રવતી પવિત્ર પ્રતિમા જ છે.
આ સ્થળે એક અગત્યની વાત તરફ ભક્તજનોનું લક્ષ ખેંચવું ઉચિત જણાય છે, તે એ છે કે ઈન્દ્રાદિક દેવેની પેરે પ્રભુનો સ્નાત્ર અભિષેક કરવાની પોતાની ફરજ વિસારી દઈ, કઈક સ્થળોએ ભાડૂતી નોકરી પાસે તે કામ કરાવવામાં આવે છે એટલું જ નહિ પણ તેને પ્રસંગે આપણા હૈડાના હાર અને માથાના મુગટ જેવા પ્રભુના અંગે અણછાજતી રીતે અતિ બરસ્ટ અને અણીદાર વાળાકુચીઓને એ ત્રાસદાયક ઉપયોગ કરાય છે કે તે દેખીને સદય ભક્તજનું હૃદય ભરાઈ આવે છે, કંપે છે અને દ્રવે છે. ભીના અંગલુછણાથી જે કામ સુખે થઈ શકે છે, તે કામ કરવા, નાહક દેખાદેખીથી તીક્ષણ અણીવાળી વાળાકુંચી વડે કરાવી દેવાય તે કેવા પ્રકારની ભક્તિ ! સુજ્ઞજને ભક્તિવશ ધારશે તો આવી અનેક બાબતોમાં જલ્દી સુધારો કરી શકશે અને અન્ય અવિચારી જનોને પણ શુભ માર્ગ દર્શક બની શકશે.
(૨) ચંદનનો સ્વભાવ શીતળ કરવાનો છે. અનંતી ક્ષમા અને સમતાવડે પ્રભુ પરમ શીતળ છતાં ભવ્યજને પોતાના અનાદિ રાગાદિ કષાય તાપને ઉપશમાવવા નિમિત્તે અને ક્ષમા, સમતાદિક ઉત્તમ ગુણ પ્રાપ્ત કરવા માટે તે પરમ પ્રભુને યજી (પૂછ–અચી)ને એજ પાળે છે કે હે પ્રભો ! અમે ભાવ શીતલતા પામીએ અને ભાવતા૫ વમીએ એવો અનુગ્રહ આપ અમારી ઉપર કરે.
અત્રે જણાવવું જરૂરનું છે કે મુખ્ય પૂજા ચંદનની જ છે. કેસર, કસ્તુરી પ્રમુખ સુગંધી દ્રા અંગરચનાદિક પ્રસંગે ભાકારી હોવાથી અન્ય ભવ્યજનેને અનુદનાના કારણરૂપ થાય તેથી તેને નિષેધ નથી. અન્યથા તેને આગ્રહ પણ નથી. તેમ છતાં મુગ્ધજને કેશર પાછળ ખર્ચ કરે છે અને ચંદન માટે ઓછી

Page #21

દેવ, ગુરૂ અને ધર્મ પ્રત્યે કે પ્રેમ હોવો જોઇએ?
૧૯૭
દરકાર કરે છે. તેમણે પોતાની થતી ભૂલ સુધારી જરૂરી વસ્તુ માટે જ લક્ષ રાખવું જોઈએ.
(૩) સુમનસ્ નામ પુષ્પનું, પંડિતનું તેમજ દેવતાનું પણ છે. તાજાં, વિકસિતું સુગંધી એવાં વિવેકથી અણાયેલાં ઉંચા પુપિ વડે પરમ પ્રભુને યજતાંપૂજતાં મનપ્રસન્ન–પ્રફુલ્લિત થાય છે, પ્રશંસાપાત્ર થાય છે અને દેવતાદિકને પણ અનુમોદનીય થાય છે. તેથી સુજ્ઞજનો ઈન્દ્રાદિક દેવેની પેરે પરમ પ્રભુને વિવિધ જાતનાં ઉત્તમ પુષ્પવડે, પુષ્પમાલ્ય વડે, પુષ્પ પગરવડે યોજે છેપૂજે છે અને પિતાના મનને પ્રમુદિત કરે છે તેમજ અન્યજનોને પણ અંગરચનાદિક વડે કર્મ નિરાના કારણિક બની પ્રમુદિત કરે છે.
(૪) ધૂપ અગ્નિમાં દહી, મલીનવાસ દૂર કરી, ઉત્તમ ખશ આપી, ઊંચે જાય છે. તેમ ભાવિક આત્મા પ્રભુ પાસે ધૂપ પૂજા વડે સ્વાર્થ ત્યાગ શિખી કરીને અનાદિ મિથ્યાવાસના દૂર કરી, શુભ લેફ્સા પ્રગટાવી સ્વપરનું હિત સાધી ઊંચી ગતિ પામે છે. પ્રભુની આશાતના ન થાય તેમ દૂરથી ધૂપ ઉખેવી પ્રભુની ડાબી બાજુએ રાખવું જોઈએ.
(૫) દીપકને સ્વભાવ અંધકારને દૂર કરવાને છે. જગદીપક એવા જિનેશ્વર પ્રભુ પાસે જયણ સહિત ઉત્તમ દીપક પ્રગટાવી પિતાનામાં સ્વાભાવિક જ્ઞાન દીપક પ્રગટ કરવા શુભમતિ આપવા પ્રભુ પાસે ભવ્ય આત્મા પ્રાથે છે. કુદાં વિગેરે ત્રસ જીવોને નાશ ન થાય તેમ તે દીપક ફાનસ પ્રમુખમાં જમણી બાજુએ રાખવો જોઈએ.
(૬) અક્ષત નામ ( અખંડ) તંદૂલનું છે. એવા અખંડ ઉજવળ અક્ષત વડે સ્વસ્તિકાદિક અણ મંગલ આલેખી ભવ્ય આત્મા પ્રભુ પાસે અખંડ અને ઉજવળ એવું મોક્ષ સુખ પ્રાથે છે. છેડા પણ અખંડ અણુશુદ્ધ અક્ષતજ વાપરવા ઉચિત છે પણ જેવા તેવા અણશોધેલા જીવાકુળ ચોખા વાપરવા ઉચિત નથી. કેમકે દ્રવ્ય તે ભાવ નિમિત્ત=જેવું દ્રવ્ય વાપરીએ તેવો ભાવ પ્રગટ થવા પામે.
(૭) અણુહારીપદ-મોક્ષને પ્રાપ્ત થયેલા પરમપ્રભુની પાસે સ્વશક્તિ અનુસારે વિવિધ રસવતી ઢાકીને ભવ્યાત્મા નિવેદન કરે કે આપ મારી અનાદિની રસલુપતા નિવારીને મને આપના અનુપમ અનુભવરસમાં લીનતા થાય તેમ કરે.
(૮) ઉત્તમ પ્રકારના રસવાળા (સરસ) ફળ સ્વશક્તિ અનુસાર પ્રભુ પાસે ઢાકીને જેનાથી ઉત્તમ બીજું કાંઈ નથી એવા મેક્ષફળનીજ ભવ્ય આત્મા પ્રાર્થના કરે. આવી સહેતુક પ્રાર્થના પ્રભુ પાસે કરવાથી આત્મામાં વર્ષોલ્લાસ પ્રગટે છે, જેથી પ્રભુએ ફરમાવેલા સમ્યગ્દર્શન, જ્ઞાન અને ચારિત્રરૂપ મોક્ષમાર્ગ ભણી
૧ વિવેકથી ગુંથેલ, પણ સોય વેંચેલ નહિ એવા.

Page #22

શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
આત્મા પ્રયાણ કરવા ઉજમાળ બને છે, અને અનુક્રમે ગુણસ્થાનકમાં આગળ વધી છેવટે નાગકેતુની પેરે નિર્મળ કેવળજ્ઞાન પામીને જન્મ, જરા, મરણ, આધિવ્યાધિ ઉપાધી રહિત માક્ષસ્થાનને પ્રાપ્ત કરે છે. અષ્ટપ્રકારી પૂજા પ્રતિદિન કરવાના અભ્યાસી ભક્તજને તેનું કંઈક રહસ્ય પામીને તેમાં અધિક રસ-અનુભવ મેળવી અન્ય મુગ્ધજનોને દ્રષ્ટાંત રૂપ બને એવા આશયથી તદ્દગત હેતુ, કંઈક વિસ્તારથી વર્ણવેલ છે. એજ રીતે ૧૭ પ્રકારી, ૨૧ પ્રકારી, ૧૦૮ પ્રકારી એમ અનેક પ્રકારી દ્રવ્યપૂજા, ભાવ પ્રાપ્તિ–રક્ષા–વૃદ્ધિ નિમિત્તે શાસ્ત્રમાં વર્ણવી છે, તેનું રહસ્ય ગુરૂગમ્ય મેળવી તેને રસ–અનુભવ મેળવી ભવ્યાત્માઓ સ્વશ્રેય સાધો! અપૂર્ણ.
વર્તમાન સમાચાર. ભાવનગરમાં વિદ્વાન મુનિ મહારાજાઓનું આવાગમન. જેમાંથી અનેક મુનિરાજો અને શ્રાવક વ્યકિતઓ અભ્યાસ કરીવિદ્વતા પામેલ છે તેવા શ્રીમદ્દ યશોવિજ્યજી પાઠશાળા બનારસને જન્મ આપનાર શ્રીમદવિજયધર્મસૂરિ મહારાજ પોતાના વિદ્વાન શિષ્યો સાથે શ્રી સિદ્ધક્ષેત્રમાં ગયા ચાતુર્માસમાં બિરાજમાન હતા, ચાતુર્માસ વ્યતિત થયા બાદ અત્રેના શ્રી સંઘના આગ્રહપૂર્વક વિનંતિ અને આમંત્રણને માન આપી ગયા માગશર વદી ૧૦ના રોજ અત્રે પધાર્યા હતા. અત્રેના શ્રી સંઘે સામૈયા વગેરેથી બહુજ સારી ભક્તિ કરી હતી. દોઢ માસ અત્રે સ્થિરતા થતાંના દરમ્યાન ચાર ભાષણે જુદા જુદા વિષે ઉપર જેન અને જૈનેતર પ્રજા અધિકારી વર્ગ વગેરે સમક્ષ આપ્યા હતા. અને સ્ત્રી સુધારણું અથે સ્ત્રીઓની સભા સમક્ષ બે ભાષણો આપ્યા હતા. જાહેરમાં ભાષણ આપવાનો પ્રબંધ જૈન મુનિરાજે તરફથી આ શહેરમાં પ્રથમ હોવાથી જેન અને જૈનેતર પ્રજાએ ખુશાલી બતાવી હતી.
અન્ય મુનિરાજે અને તેમાં વળી વિદ્વાન મુનિરાજાઓનું આવાગમન આ શહેરમાં ચિત કવચિત્ થતું હોવાથી અને હાલ ઘણે વખતે થયેલ હોવાથી તેમજ ઉક્ત મુનિરાજે અત્રેથી વિહાર કરી ગયા બાદ ન્યાયાંમોનિધિ શ્રીમદ્ વિજ્યાનંદસૂરિના વિદ્વાન પ્રશિષ્ય મુનિરાજ શ્રી વલલ્લભવિજયજી મહારાજનું પણ આવકારદાયક આવાગમન તરતજ થયેલ હોવાથી અને તેને મની વિદત્તાના વ્યાખ્યાન-નહેર ભાષણ વગેરેથી ઉપરા ઉપર આ શહેરની જૈન પ્રજાને મળવાથી જૈન પ્રજામાં અનહદ ખુશાલી અને અપૂર્વ આનંદ થયો હતો.
સૂરિજી મહારાજને આગ્રહપૂર્વક અત્રે વધારે વખત સ્થિરતા કરવા માટે સર્વેની પ્રાર્થના છતાં શ્રી ગીરનારજીની યાત્રાને લાભ લેવાની તીવ્ર ઈચછા હોવાથી વધારે વખત નહીં રોકાતાં મહા સુદ 9 ના રોજ અત્રેથી વિહાર કરી ગયા છે.
ભાવનગરમાં થયેલ જાણવા યોગ્ય દિક્ષા મહોત્સવ અને તેનું
કરવું જોઈતું અનુકરણ. અનેક સ્થળે ઉપકાર કરતા શ્રી સિદ્ધાચલજી તિર્થની યાત્રા કરી શ્રી ન્યાયાભાનિધિ શ્રીમદ્ વિજયાનંદસૂરિ (આત્મારામજી મહારાજ) ના પ્રશિષ્ય વિવર્ય મુનિરાજ શ્રી વલ્લભવિજયજી

Page #23

વર્તમાન સમાચાર.
૧૯૯
મહારાજ અત્રેના શ્રીસંધની વિનંતી અને આગ્રહપૂર્ણાંક આમ ંત્રણથી મહા શુદી ૧૫ના રોજ અત્રે પોતાના વિદ્વાન શિષ્યમંડળ સહિત ભાવનગર પધાર્યા હતા. અત્રેના શ્રીસંઘે બહુજ ઠાઠથી ગુરૂભકિત દર્શાવવા સામૈયું કર્યું હતું અને ઉક્ત મહાત્મા શ્રીસંધના મારવાડીના વડાના નામથી ઓળખાતા ઉપાશ્રયમાં બીરાજમાન થયા હતા. બીજે દીવસથી તેરહ્યા ત્યાંસુધી દરરાજ સવારેવ્યાખ્યાન થતુ હતું, ઉકત મહાત્માનું વિદ્વતાપૂર્ણ અપૂર્વ શૈલીવાળુ વ્યાખ્યાન શ્રોતાઓને આહ્વાદ ઉત્પન્ન કરતુ હતુ, રવીવારના રોજ આ શહેરની સમગ્ર પ્રજા સમક્ષ “ હાલના સમયે આપણે શેની જરૂરીયાત છે તે વિષય ઉપર જાહેર ભાષણ આપ્યું હતું. જેથી અત્રેના અધિકારીવગ અને સાક્ષરવ સાંભળી ચકિત થઇ ગયા હતા. અત્રેની જૈન ખેર્ડીંગમાં પણ ઉત મહાત્મા તેમજ તેમના શિષ્ય મુનિરાજ શ્રીવિમળવિજયજી મહારાજે પણ પ્રજા સમક્ષ જેમ જાહેર વ્યાખ્યાન આપ્યુ‘ હતુ”, તેમવિદ્યાર્થીઓની વિનંતીથી ત્યાં પધારીને પણ ભાષણ આપ્યું હતું. મહા વદી ૧૧ ના રાજ શ્રીજીરા (દેશ પંજાબ)ના રહેવાશી જૈન બંધુ શંકરલાલ જૈનીની વિનંતી અને ઇચ્છાથી તેમનાં સુપત્નિ એન ભાગ્યવતીને દિક્ષા આપવાના મહાત્સવ શ્રીસધ તરફથી કરવામાં આવ્યા હતા. આ બંને સ્ત્રીપુરૂષોએ ત્રણ વર્ષ થયાં સર્વથા બ્રહ્મચર્ય ગ્રહણ કર્યું હતું અને ધર્માંસાધન નિરંતર આ! સુખી તેવું નિર્દોષ રીતે કરતુ હતું. કાળની પરિપકવતા થતાં અત્રે ચારિત્ર અંગીકાર કરવાનું નિમિત પ્રાપ્ત થતાં શ્રીશત્રુંજયની શ્રીનવાયાત્રા પૂર્ણ થતાં ખીજેજ દીવસે અત્રે ધર્મીષ્ટ દંપતિ પધાર્યાં, ધણા વખતની પૃચ્છા હોવાથી, મુનિરાજશ્રી વલ્લભવિજયજી મહારાજના સુયેાગ હાવાથી તાત્કાલીક તે બેનને દિક્ષા લેવાની તથા તેમના ધર્મ પતિને દિક્ષા દેવાની ઇચ્છા થતાં, ઉકત દિવસે સવારના વરઘોડા ચડાવી શ્રીદાદાસાહેબની વાડીના દેવાલયના ચોકમાં શ્રીચર્તુવિધ સધ સમક્ષ શેડ શ ંકરલાલ જૈનીએ પેાતાની હાજરીમાં સ્વહસ્તે પોતાની પત્નિને. ચારિત્ર ગૃહણુ કરાવ્યું. ઉત મહાત્માએ વિધિવિધાન સહીત દિક્ષા આપી હતી. એનનું ચારિત્ર લીધા બાદ ચંપકશ્રી મહારાજ નામ સ્થાપિત કર્યું છે અને તે શ્રી દેવશ્રીજી મહારાજનાં શિષ્યા શ્રી હેમશ્રીજી મહારાજના શિષ્યા થયાં છે.
તેમના સંસારપક્ષના પતિ શંકરલાલભાઇને પગે વ્યાધી છે જે ચારિત્ર લે તે વિહાર કરવા અશક્ત હેાવાથી, માત્ર સંસારમાં ગ્રહસ્થ તરીકે રહી આજીવીકાનું સાધન હોવાથી પોતાની જીંદગી સાર્વજનિક ધાર્મિ ક કૃત્યો કરવામાં અર્પી છે ધન્ય છે તે દંપતિને ! ! ! !
ચારિત્ર લેવાના દરમ્યાન ઉકત મ્હેન પાસે જે દાગીના હતા તે તેમના પતિએ તેમની મરજી પ્રમાણે સારા માર્ગે વ્યય કરવાની રત્ન આપેલ હાવાથી આડંબર અને ખાવાપીવામાં તેના વ્યય ન કરતાં આ જમાનામાં શી વસ્તુની જરૂરીયાત છે તેવા ખાતાઓમાં નીચે મુજબ વ્યય કર્યાં હતા.
૨ ) શ્રીમહાવીર જૈન વિદ્યાલય મુંબઇ, ૨૫) અંબાલા જૈન કન્યાશાળા, ૫) શ્રી જીરા પાર્શ્વનાથને ટીલુ. ૫૦) ભાવનગરના સાધર્મી અને મદદ માટે ત્રિભુભવનદાસને આ રકમ સોંપાઇ છે. )
૧૦૦) અખાલા શ્રી જૈન આત્માનંદ સભા. ૧૦) અંબાલા જૈન ટ્રેટ સાસાઇટી, ૧૫) પાલીતાણા જૈન બાળાશ્રમ. (શેઠ કુંવરજી આણુંદજી અને ગાંધી વલ્લભદાસ
૫૦૦)
૫૦) દીક્ષા મહોત્સવમાં.
દિક્ષાના ખર્ચ પણ તે બધુ શાંકરલાલ જૈનીએ પેાતાથી આપ્યા છે આ ઉપરથી આવા

Page #24

२००
શ્રી આત્માનદ પ્રકાશ.
મહાત્સવ પ્રસ ંગે ખર્ચ કરનાર કરાવનાર જૈન બધુએ અને હેંનેએ આ વાતનું અનુકરણ કરવા જેવું છે. આપણા ધર્મગુરૂઓએ પણ તેવાજ ઉપદેશ આપવાની અગત્યતા છે.
વિશેશ આનંદજનક વાત એ છે કે ઉત મેનને ચારિત્ર આપ્યા બાદ મુનિરાજશ્રી વલ્લભવિજયજી મહારાજે ચારિત્રથી થતા લાભ? ચારિત્ર શુ' વસ્તુ છે? આત્મઉન્નતિ તેનાથી શી રીતે થાય છે ? સમાજના ઉદ્ધાર તેથી શી રીતે થઇ શકે છે ? ચારિત્ર લેનારનુ શુ કર્તવ્ય છે ? ઉકત એને ચારિત્ર લીધા બાદ તેની પરિપાલના કેમ કરવી, શી રીતે વર્તવાથી તેની વૃદ્ધિ થાય ? તેમના ગુરૂણી વીગેરે સાથે વિનયથી કેમ વર્તવુ ? તેમની સાથેના અન્ય સાધ્વી મહારાવ્હેવુ નવવિક્ષોતને ક્રમ પ્રેમ ઉત્પન્ન થાય તેવા માર્ગ લેવા વિગેરે વિષય ઉપર એક કલાક સુધી અપૂર્વ ઉપદેશ આપ્યા હતા જે સાંભળી ત્યાં હાજર રહેલ શ્રીચતુર્વિધ સઘને પૂર્વ આનંદ થયા હતા, ત્યારખાદ મહાત્સવ પૂર્ણ થયા હતા.
અત્રેના શ્રીસ ંધની ઘણી આગ્રહપૂર્વક થોડા વધારે દિવસ સ્થિરતા કરવા માટે વિનંતિ છતાં ઘણું દૂર વિહાર કરવાના હોવાથી છેવટે મહા વદી ૧૪ ના ગુજ ઉકત મહાત્માએ અત્રેથી વિહાર કર્યો છે.
===
સસારના લગ્નાદિ પ્રસંગોએ સમાજ ઉન્નતિ માટે લક્ષ દેવાની જરૂર, હાલમાં બનેલ તેવા કાર્યની અનુકરણ કરવાની જરૂરીયાત,
લગ્નાદિ પ્રસંગે જમણવાર, દારૂખાનું, નૃત્ય, વરઘેાડા અને તેવા બીહ્ન નિમિત્તામાં સ્વશક્તિ અનુસાર આપણી કામમાં દરવર્ષે મોટી સંખ્યામાં પૈસા ખરચાય છે. પરંતુ હવે ચાલતા જમાનાને તેની જરૂર છે કે કેમ ? તેમજ તેમાંથી કાઇ બાતલ કે કમી કરવા યેાગ્ય છે કે મ? તેને કાઇ વીચાર પણ કરતું નથી. ખેર ! પરંતુ તેવા કાર્ય માં સેંકડો, હજારા, લાખો રૂપૈયા બીન જરૂરીયાતે વાહ વાહ કહેવરાવવા ખર્ચાય છે ત્યારે કામની ઉન્નતિ માટે, તેના બાળકાની કેળવણી માટે અસહાયકને સહાય માટે કે એક પાઇ પણ્ આપવા માટે ભાગે લક્ષ આપતુ નથી. જે શોચનીય છે. સાંભળવા અને જાણવા પ્રમાણે આ સ્થિતિ ઉપર અમદાવાદ નિવાસી શેડ માહનલાલભાઇ હેમચંદ ઝવેરીએ લક્ષ આપ્યુ છે. હાલ પોતાના પ્રિય પુત્ર ભાળાભાઈના લગ્ન પ્રસંગે જ્ઞાતિભેાજનનું કાર્ય નહીં કરતાં સ્વામી એની સેવા કરવા ખરૂં સ્વામીવાત્સલ્ય કર્યું છે. રૂ. ૨૧૦૦) પાતાના સ્વ`સ્થ પત્નીના નામે જ્ઞાતિના બાળકાને માટે કેળવણી ફંડમાં આપ્યા છે અને લગ્ન નિમિત્તે રૂ. ૪૦૦) ની જુદી જુદી સંસ્થાઓને પણ બક્ષીસ આપેલ છે. આ દાખલા આવા પ્રસંગે પ્રથમજ હાઈ દરેક જૈન બંધુએએ તેમનું અનુકરણ ખાસ કરવા જેવુ છે. આવા ઉત્તમ કા માટે અમે શેઠ માહનલાલભાઇ હેમચંદને અંતઃકરણપૂર્વક ધન્યવાદ આપીએ છીએ.
* NA
ગ્રંથાવલોકન. શ્રાવિકા,
સ્ત્રીસુખ દણ.
સચિત્ર માસિક,
(પ્રથમ અક )
અમેને અભિપ્રાયાથે ભેટ મળેલ છે. સ્ત્રી ઉન્નતિ, સ્ત્રીસુખ વૃદ્ધિ અને સ્ત્રીસંસારસુધારણા અર્થે પ્રકટ થયેલ આ સચિત્ર માસિકનું અવલેાકન કરતાં અમને આનંદ થાય છે. આનંદ

Page #25

ગ્રંથાવલોકન.
એટલા માટે થાય છે કે અનેક માસિક અને પેપરો જેન અને અન્ય વ્યકિતઓ તરફથી પ્રસિદ્ધ થાય છે, પરંતુ સ્ત્રીને ઉપયોગી માસિક ઘણીજ અલ્પ સંખ્યામાં અને તે નમુના તરિકે અમુકજ છે, જ્યારે આ માસિકના તંત્રી અને વ્યવસ્થાપક જે અમારા જૈન બંધુએ છે તેમણે જૈન કેમમાં અમારી એને માટે-તેઓની સ્થિતિ ઉચ્ચ બનાવવા અર્થ, જેની ખરેખરી ખામી અને જરૂરીયાત હતી, તે ઘણું જ મે ટું સાહસ કરી આ માસિકને જન્મ આપી આવશ્યકતા પુરી પાડી છે
. ધન્યવાદ ઘટે છે. આ માસિકને ઉપગી અને ખેંચાણકારક બનાવવા માટે તેને બાહ્ય અને અત્યંતર બંને પ્રકારની સુંદરતા આપી છે. બાહ્ય સુંદરતા વિવિધ રંગબેરંગી મુખપૃષ્ઠ ઉપર આપેલી આ માસિકની જરૂરીયાત બતાવનારૂં શાસનદેવી અને દરેક ગુજરાતી-મારવાડી– કરછી-દક્ષીણી વગેરે સ્ત્રીમંડળ કે જે પ્રેમથી ઝીલેલાં પૂ૫ની માળા ગુંથી ઉકત શાસનદેવી માંતાને આરોપણ કરે છે, અને શ્રી શાસનદેવી ૧ણે કે સ્ત્રીમંડળની ઉન્નતિ માટે પોતાનો હર્ષ બતાવતા હોય તેમ જણાય છે, તેવું દર્શનિક ચિત્ર આ માસિકની સૌંદર્ય તામાં ખાસ વધારો કરે છે.
શ્રાવિકા માસિક નામ આપ્યા છતાં તેમાં આવેલા લેખોનું અવલોકન કરતાં તે એકલી જેન હેને માટે નહીં, પરંતુ જેનેતર બ૯ સામાજીક રીતે દરેક પછી જેન છે કે જેનેતર ગમે તે બહેનને ઉપયોગી જણાય છે અને ઉદ્દેશ વાંચતાં તેમજ તેનું બીજું નામ સ્ત્રીસુખ દર્પણ જે નામ પણ મુખપૃષ્ટ ઉપર આપેલું છે તે ઉપરથી સિદ્ધ થાય છે, જેથી જેન તેમજ જૈનેતર દરેક સૂકિતને આવકારદાયક છે.
આ માસિકના વિષયો અને તેને લગતા ચિત્રને પરિચય કરતાં હાલમાં વીસમી સદી નામન નીકળતાં માસિકની યોજના જે ખરેખર પ્રશંસનીય થયેલ છે, તે ઉપરજ ખાસ આ માસિકના જન્મ આપનારાઓએ લક્ષ અને ઉદેશ રાખી પ્રગટ કરેલ હોય તેમ જણાય છે જેથી આ માસિક પણ ભવિષ્યમાં વધારે પ્રશંસાપાત્ર નિવડશે એમ અમને સંપૂર્ણ ભરૂસો છે.
જેમ આ માસિકના જન્મદાતા એક પેપરના ચલાવનારા અનુભવી અને ભવિષ્યમાં વધારે ઉપાગી બનાવશે તેમ ખાત્રી છે, તેમ આ માસિકની આદ્ય પ્રેરણા કરતા એક મંગળાબહેન નામના બહેન હોવાથી આ ઢા ઉપયોગી માસિક ભવિષ્યમાં વધારે પ્રશંસાપાત્ર અને જરૂરીયાત પુરી પાડશે તેવા સુચિન્હ તેથી પણ જણાય છે.
હાલમાં ચાલતા મહાયુદ્ધના પ્રસંગે જ્યાં છાપવાના કાગળો, છીપવાની શાહી વગેરે દરેક સાહિત્યની ઘણી જ મેઘવારી છતાં આવું સુંદર માસિક ધારવા પ્રમાણે જેમાં મોટો ખર્ચ થયેલ હોવો જઈએ, તેવું સાહસ ખેડવાને જે પ્રયત્ન તેના જન્મદાતાએ કરેલ છે, જેને માટે તે ધન્યવાદને પાત્ર છે. એટલું જ નહીં પરંતુ આવા સમયમાં કરેલ પ્રવૃત્તિ બીજી રીતે ગૌણપણે પણ સમાજસેવા બજાવવાનો પણ પ્રયત્ન છે તેટલું જ પ્રશંસાપાત્ર છે. આવા મધવારીના પ્રસંગે જેમ આપણે આ પત્ર માટે એક સાહસ ઉપાડી લીધેલું માની ધન્ય વાદ આપીએ છીએ, તેમ તેના વાર્ષિક લવાજમ રૂ. ત્રણ રાખેલ છે જે લેતાં થાક્ય છે. તેની સુંદરતા, ચિત્ર પરિચય વગેરે જેવાં ખરેખરી રીતે તે જેમ કે જેનેતર દરેક વ્યપ્તિ માટે તે ઉત્તેજનને પાત્ર છે. દરેક બંધુઓએ પિતાના ઘરના ગાર તરીકે અને પિતાની બહેને, માતાઓ અને સ્ત્રીઓની ઉન્નતિ માટે આ માસિકને ગમે તે રીતે ઉત્તેજન આપી તેની ભવિષ્યમાં વૃદ્ધિ થવા અને તેમ છતાં આપણો સ્ત્રીવર્ગ સુશિક્ષીત થવા પામે તે માટે આ નંદપૂર્વક વધાવી લેવાની જરૂર છે. આ માસિક ભવિષ્યમાં વધારે ઉપયેગી બનશે એમ તેની સર્વ સ્થિતિ અત્યારે જોતાં માલમ પડે છે. અમે તેનું દિર્ધાયુષ્ય ઈચ્છવા સાથે અભ્યદય પામો. એમ આનંદ સાથે જાહેર કરીએ છીએ.
મળવાનું સ્થળ, - વ્યવસ્થાપક શ્રાવિકા–ભાવનગર,

Page #26

૨૦૨
શ્રી આત્માનદ પ્રકાશ. જૈન એસેસીએશન ઓફ ઈન્ડીઆને સં. ૧૯૭૨ની સાલનો રીપોર્ટ
અમને અભિપ્રાય માટે ભેટ મળેલ છે. આ ધાર્મિક સંસ્થા આપણી કામમાં પ્રથમ છે, તેમ પ્રથમથીજ તેની વ્યવસ્થા ઉત્તમ અને કાર્યવાહક મોભાદાર અને પૂર્ણ ઉત્સાહી છે. ભૂતકાળમાં કેટલાક કારણથી નીદ્રા લેતી હતી, પરંતુ ખાસ છેલ્લા ત્રણ ચાર વર્ષોથી તેના ઉત્સાહી એ. સેક્રેટરીઓએ ઉચ્ચ સ્થિતિએ મુકવા અને ઉદ્દેશો પાર પાડવા જે પ્રયત્ન કર્યો છે, તે ધન્યવાદને પાત્ર છે એમ આ રીપોર્ટ વાંચવાથી તે માનવને ખાસ કારણ મળે છે. ઉકત વિજયવતી સંસ્થા સંપૂણ અવાજ કરી શકે અને ઉદેશ પ્રમાણે અસરકારક થઈ પડે તેના માટે તેમાં ઘણા સભાસદ થવાની જરૂર છે, કે જે થવાથી ઉક્ત સંસ્થા પિતાના કાર્યમાં બળવતી થાય તેને માટે હજી આપણી સમાજે તે માટે ખાસ લક્ષ ખેંચવાની જરૂર છે.
આ વાર્ષિક મેળાવડા વખતે તેના પ્રમુખ શેઠ દેવકરણભાઈ મૂળજીએ જેન કામની તનદુરસ્તીની બાબતમાં અને કામની કેળવણીની પ્રગતિ બાબતમાં કામનું જે લક્ષ્ય ખેંચ્યું છે તે ખાસ લક્ષમાં લેવા જેવું છે. અમે દરેક રીતે આ સંસ્થાને અભ્યદય ઈચ્છીએ છીએ.
ઉક્ત રીપોર્ટ સાથે મરહુમ શેઠ ગુલાબચંદ મોતીચંદ દમણીયાની યાદગીરી જાળવી રાખવા મળેલી ઉક્ત સંસ્થાની મીટીંગમાં કરેલ ફંડ માટે તેના લીસ્ટ સાથેની યાદી અમને મોકલવામાં આવેલ છે, તે ફંડના વ્યાજમાંથી જૈન વિદ્યાર્થીઓને સ્કોલરશીપ આપવાનું ઠરાવવામાં આવેલ છે, તે ખરેખરૂં જરૂરનું છે અને મદદ કરવા યોગ્ય છે; પરંતુ આ વખતે સખેદ જણાવવું પડે છે કે જો ઉકત સ્વર્ગવાસી બંધુએ કરેલી આપણી સમાજસેવા કિંમતી અને યોગ્ય છે તે તેવા એક કિંમતી સેવા બજાવનાર જાહેર પુરૂષની પાછળ તેની કદરદાની કે કિંમત જેનોમ કેવી રીતે કરે છે તે લીસ્ટમાં જણાવેલી માત્ર બાવીસેંહની એક રકમ કે જે કેળવણીના ઉત્તેજન માટે અને તે પુરૂષની જાહેર સેવા માટે તદન નજીવી છે. આવી જ રીતે મી. વીરચંદ રાઘવજી ગાંધી કે જેણે સ્વાર્થને ત્યાગ કરી સમાજસેવા કરી હતી તેની પાછળ તેના કુટુંબની સંભાળ રાખવાની કે યાદગીરી માટે જેનકેમે કેવી કિંમત કરી છે તે સૌ જાણે છે, આમ હોવાથી જૈનેતર આપણા સમાજ માટે ખરેખરી કિંમત ન કરે અને બીજી રીતે બોલે તો બનવાજોગ છે. જેથી આવા કા
માં જેને શ્રીમંત વર્ગ વગેરેએ પિતાની લક્ષ્મીને ફાળો વધારે આપવાની જરૂર છે.
મુબઈ ઇલાકાની જૈન વસ્તીમાં પ્રાંતવાર આવતું મરણ પ્રમાણ અને
જૈન કેમના નેતાની ફરજ. આવા હેડીંગની એક નાની બુક પ્રસિદ્ધ કરી અમને ભેટ મોકલેલ છે જેમાં જેન કેમનું લક્ષ ખેંચવા માટે તેના પ્રસિદ્ધ કર્તા અને તેને માટે ઘણા વખતથી સતત પ્રયાસ કરનાર “ધુ નોતમદાસ બી. શાહે સારો પ્રયત્ન કર્યો છે. જેન વસ્તીમાં: પ્રાંતવાર જે મરણ આવે છે તેના આંકડા ઘણાજ સતત્ પ્રયત્ન કરી તેઓએ મેળવી આ બુકમાં દાખલ કર્યા છે. આવો પ્રયાસ તેઓ ઘણુ વખ. તથી કરી જૈન કેમનું મરણ પ્રમાણ ઓછું આવે, સુખાકાર્ય જળવાઈ રહે તેના માટે જેન કે. મની જે દાઝ તેઓના હૃદયમાં છે તે આથી બતાવી આપે છે. તે બુકમાં બતાવ્યા પ્રમાણે જેને કેમની પ્રજાની તનદુરસ્તી સાચવવા માટે તેઓએ બતાવેલા ઉપાયો આદરણીય છે અને તેને માટે તેઓ ખરેખર ધન્યવાદને પાત્ર છે.

Page #27

અમારા માનવતા લાઇફ મેમ્બરાને વિનતિ. આ સભા તરફથી હાલમાં પ્રસિદ્ધ થયેલા ગ્રંથા આમાસિકના ગયા ( માહ) માશના ટાઈટલ ઉપર જણાવ્યા મુજમ આ સભાના લાઈફ મેમ્બરાને પેસ્ટ પુરતા પૈસાનુ વી. પી. કેરી બેટ મોકલવાનું' રારૂ કરવામાં આવેલ છે, જેથી દરેક બંધુ તે સ્વીકારી લેશે. જે બંધુઓને એક માશની અંદર ભેટના ગ્રંથા ન મળે તેઓએ અમાને લખી જણાવવું,
મહોપાધ્યાય શ્રી શાન્તિચંદ્રગણિ કત.
- સંસ્કૃત ગ્રંથ,
कृपारस कोश. આ પવિત્ર ગ્રંથ તેજ છે કે જેના શ્રવણથી ખુશી થઈ મહાન મુગલ સમ્રાટું અકબર બાદશાહે પોતાના વિશાળ રાજ્યમાં સાલ ભરમાં છ મહિના સુધી જીવહિંસા બંધ કરી હતી અને જૈનધર્મનું બહુ માન કરી જગતમાં ખ્યાતિ વધારી હતી. તેજ આ પારસ શોષ ગ્રંથ છે જે છપાઈ તૈયાર થયા છે. આ મહાન ગ્રંથના સંપાદક જૈન ઇતિહાસ ગ્રેમી અને વિદ્વદરત્ન મુનિરાજ શ્રી જિનવિજયજી મહારાજ છે, કે જેના જૈન ઐતિહાસિક શાધ માટે અપરિમિતા પ્રયાસ છે. પુસ્તકના પ્રારંભમાં એક લાંબી પ્રસ્તાવના ઉક્ત મહામાએ રસીલી અને આકર્ષકા હિન્દી ભાષામાં, જગદગુરૂ શ્રી હીરવિજયસૂરિને સન્નાટ્ટ અકબર બાદશાહે શી રીતે આમંત્રણ કર્યું" ! તેઓશ્રીના સહકાર શી રીતે કર્યો ! ઉપાધ્યાયજી શ્રી શાન્તિચંદ્રજીએ શું શું કર્યું” ? આ ગ્રંથની શામાટે રચના કરી અને અકબર બાદશાહે તેમને શું કરી આપ્યું’ ઈત્યાદિ વાતા વગેરે - ઘણી ખુમી ભરેલી અને આકર્ષક રીતે લખવામાં આવેલી છે. બાદશાહે સૂરિજી મહારાજને જે જે મહાન ફરમાને--સત દે! આપી છે. તેની વિશ્વસનીય અંગ્રેજી નકલા હિન્દી ભાષાંતર સહિત આપવામાં આવેલ છે. સાથે ઘણી જ મુશ્કેલીથી અને ધૃણા જ ખર્ચ કરી મૂળ ફારસી ફરમાનંદના સુંદર અને મહાટા એ ફોટોગ્રાફસ ( છબીઓ સાથે આપવામાં આવેલ છે, કે જે આજસુધીમાં કાઈપણ સ્થળે પ્રગટ થયા નથી. અઠબર બાદશાહની મહારના પણ એક ટાગ્રાફ આપવા સાથે ગ્રંથના પ્રારંભમાં શ્રી હીરવિજયજીસૂરિ અને બાદશાહના દર્શનીય ફટાગ્રાફ આપવામાં આવ્યા છે. પુસ્તકની અંતમાં આખા ગ્રંથને સરલ ટુંક સાર આપવામાં આવેલ છે. એ રીતે આ ગ્રંથની સુંદર રચના કરવામાં આવી છે.
ને આ ખા ગ્રંથ ઉંચા અને જાડા આટ પેપર ઉપર ઇષ્ણુ અને લાલ એમ ડબલ રંગમાં, સુંદર, - ટાઈપિમાં છપાવવામાં આવેલ છે..
કિંમત રૂ ૧-૦-૦ પેસ્ટ જી દુ’, જે પુસ્તક જોતાં તદ્દન નજીવી લાગશે. માત્ર થોડી નકલા જ શીલીકમાં છે, જેથી જેમણે ખરીદવું’ હોય તેમણે અમાને લખી મોકલવું. પાછળથી રૂ ૫) આપતા પશુ મળશે નહીં અને પતાવું પડશે. ]
विज्ञप्ति त्रिवेणि. આ સંસ્કૃત ગ્રંથ જૈન ઐતિહાસિક સાહિત્યના હાઈને આવી જતનું’ પુસતક જેન સાહિત્યમાં તે શું પરંતુ સમગ્ર સંસ્કૃત સાહિત્યમાં પણ હજુ સુધી પ્રગટ થયું નથી. ઐતિહાસિક

Page #28
દષ્ટિએ આ ગ્રંથ ખરેખર મહત્વના છે. તેમાં આવેલા વૃત્તાંત જૈન સમાજની તત્કાલિનસ્થિતિપરવુિં” સરસ અજવાળું પાડે છે. તે આ ગ્રંથનું અવલોકન કયે માલમ પડે તેવું છે. આ ગ્રંથના સંપાદક શ્રીમાનુનિરાજશ્રી જિનવિજયજી મહારાજ છે. ગાઢ ફાર્મના ગ્રંથુ ઉપર 12 ફાર્મની પ્રસ્તાવના લખી જૈન ઇતિહાસ ઉપર ઉકત મહાત્માએ સારું અજવાળું પાડેલું” છે કિંમત ( કપડાનું પુ”) રૂા. 10=0 ( સાદુ’ બાઈડીંગ) રૂા. 0-14-0 ( અમાર ત્યાંથી મળશે, ) પાસ્ટેજ ઝુ 6, - પુસ્તક પહોચ. ને નીચેના પુસ્તકો વગેરે અમાને ભેટ મળેલ છે, જે ઉપકાર સાથે સ્વીકારીએ છીએ, 1 દીપમાલિકા વ્યાખ્યાન, યુનિરાજશ્રી સુખસાગરજી મહારાજ ગુગઈ. 2 જિનભક્તિ આદર્શ ન. 15 કાપડ મારકીટ વેપારી મંડળ સુ ખઈ. 3 શ્રીપાટણ જૈન મડળ (મુખ) ના રીપાર્ટ” શ્રી પાટણ જૈન મડળ તરફથી. 4 મહેવા ગોરક્ષક સભાના છવીશામા વાપક મહાસવ. મડવા ગૌરક્ષા સભાના મંત્રી. આ માસમાં નવા દાખલ થયેલા માનવતા સભાસદા, રોડ અમરચંદ હેમચંદભાઈ 20 તલગામ-દાભાડે પુના) 5. વ. લાઇફ મેમ્બર. - જેને ઉપદેશકો નેઇએ છીએ. | શ્રી જૈન વેતાંબર કેન્ફરન્સ ચુકત ભંડાર ફંડ માટે ભાષણા આપી ફડની વચલાત કરી શકે તેવા કેળવાયલા, અનુભવી, બાહોશ ઉપદેશકા બહા૨ગામાએ કરવા માટે જોઈએ છીએ. પગાર લાયકાત મુજબ આપવામાં આવશે. અરજી સાથે અગાઉ જ્યાં નોકરી કરી હોય તેના સર્ટીફીકેટની નકલ તથા ખાત્રી માટે પાતાના આગેવાન જૈન ગ્રહસ્થના ખાત્રીપત્ર મેકલવા. શ્રી જૈન વે, કોન્ફરન્સ | 'મણીલાલ સુરજમલ ઝવેરી. સારાભાઇ કાનલાલ ચાદી. પાયધુની, સુબઇ ન. 3 એ. સેક્રેટરીએ, શ્રી સુ. . કડ. | શેઠ મગનલાલ કંકુચંદના ખેદકારક સ્વર્ગવાસ, ધ'ધા અર્થે મુંબઈ રહેતાં વિજાપુર નિવાસી બધુ મગનલાલ કે કુચંદ ગયા | પેશ વદી 13 ના રાજ ટુંક વખતની બીમારી ભાગવી પંચત્વ પામ્યા છે. તેઓ ધર્મશ્રદ્ધાળ હોવાથી પોતાની જીંદગીમાં ધર્મના અનેક શુભ કામા તેઓએ કરેલા છે અને સ્વર્ગ વાસ પહેલાં થોડી મુદતમાં જન્મભૂમિના પોતાના શહેરમાં ઉછાપનની કરેલ મહોત્સવ તે વાતની સાક્ષી પુરે છે. સિવાય કેળવણીને ઉત્તેજન, થાહાર, તીર્થયાત્રા વગેરેમાં પણ પોતાની લક્ષ્મીને સારા ય કરેલા હતા. તેઓ સ્વભાવે મીલનસાર અને શાંત હતા અને ખરેખરા ગુરૂ ભકત પણ હતા. તેવા એક નરરત્નના સ્વર્ગ વારાથી અમે અમારી દીલગીરી હેર કરીયે છીયે અને તેના કુટુમ્બને દિલાસે આપવા સાથે તેઓના આત્માને પરમ શાંતિ મળે તેમ ઇચ્છીએ છીએ. For Private And Personal Use Only