Atmanand Prakash Pustak 009 Ank 10

Author(s): Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Publisher: Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Catalog link: https://jainqq.org/explore/531106/1

Page #1

XXIIIŠKIK:
હ
માત્માનંદ પ્રકાશ
NRARAARLANNANAST
પુસ્તક ૯ સુ
વિક્રમ સવત્ ૧૯૬૮, વેશાખ,
se
ગુરૂસ્તુત.
શિખરિણી.
Jilla.
यद्वाक् सुधया तृप्ता न्, न बाधते भवतृषा पुएयशोषा । તું મળયંત ચીરું, સતતં વ્યાયામિ મેનૂમાસીમ્ ॥ ? ॥
“ જેમની વાણી રૂપ અમૃતથી તૃપ્ત થયેલા પુરૂષોને પુણ્યને શોષણ કરનારી આ સંસારની તૃષા [ તૃષ્ણા ] પીડા કરતી નથી, તેવા કર્મ રૂપી જમીનને ખેડનાર મેટા હલરૂપ શ્રી વીર ભગવાનનું છું સદા ધ્યાન કરૂ છુ. ૧
પ્રસારી જૈનાની, જયતિ રજયશ્રી જગતમાં, ગજાવી ગઈને, જિનમત સુવાણી દૃઢતમાં ; બજાવી માહાથે, ફરજ મુનિની જહારી મને, સ્મા તે સ્નેહથી, વિજય વિજયાનદ પદને ૧
ARAG
અંક ૧૦ મે SES
૧ જયવાલી, ૨ વિજયલક્ષ્મી. ૩ અતિશય દૂર મજબૂત ૪ કરી.

Page #2

૨૬૮
આત્માનંદ પ્રકાશ
श्रीमद् चिदानंदजी महाराजकृत पद,
-+Are:
(अनुवादक) श्रीमन्मूनिमहाराजश्री कपूरविजयजी महाराज.
(राग काफी) मति मत एम विचारोरे, मत मतीयनका नाव. म० ए अांकणी वस्तुगतें वस्तु लहारे, वाद विवाद न कोय; सूर तिहां परकाश पीयारे, अंधकार नवि होय. म० १ रुप रेख तिहां नवि घटेरे, मुघा लेख न होय ; नेद झान दृष्टि करी प्यारे, देखो अंतर जोय. म २ तनता मनता बचनतारे, परपरिणति परिवार; तन मन बचनातीत पीयारे, निजसत्ता सुखकार. म. ३ अंतर शुछ स्वनावमेंरे, नहिं विनाव लवलेश ; भ्रम आरोपित नक्षथी प्यारे, हंसा सहत कलेश. म० ४ अंतर्गत निहचें गहीरे, कायाथी व्यवहार; चिदानंद तव पामीयें प्यारे, जव सायरको पार. म० ५
વ્યાખ્યા–હે મતિવંત જને! તમે ધર્મશાસ્ત્રની વાત મધ્યસ્થપણે વિચારે. તમે વસ્તુને વસ્તુગતે જાણે. વિવેક્શી વસ્તુ સ્વરૂપ વિચારે. તસ્વાતને વિચાર કરી સારને ગ્રહણ કરે અને અસારને તેજે. નકામે વાદ વિવાદ કરવાની કશી જરૂર નથી. નકામે વાદ વિવાદ કરવાથી કંઈ તત્વ પામી શકાય નહિં અને ઉલટ કલેશ ઉત્પન્ન થાય. આ એક સામાન્ય નિયમ જ છે કે જ્યાં સૂર્ય ઉદય થાય ત્યાં અંધકારને નાશ અને પ્રભાને પ્રકાશ સહેજે સંપજે છે. જ્યારે ઘટમાં તત્ત્વજ્ઞાન પ્રગટે છે ત્યારે અનાદિ અજ્ઞાન અંધકાર નાસે છે અને સ૬ વિવેક જાગે છે–તેથી રાગદ્વેષાદિ દોષનું નિવારણ થાય છે અને સમતા સંતોષાદિ સદ્દગુણે સહેજે સાંપડે છે.

Page #3

શ્રીમદ્ ચિદાનંદજી મહારાજ કૃત પદ, ર૬૯ તત્ત્વદષ્ટિથી વિચારતાં આત્મામાં રૂ૫ રેખ-વર્ણ બંધ રસ સ્પર્શ–તેમજ મુદ્રા ભેખ પ્રમુખ ઘટતાં જ નથી. કેમકે આત્માનું સ્વરૂપ એથી વિલક્ષણજ છે, એમ તત્ત્વજ્ઞાનવડે વિચારી જોતાં સમજાશે. જે તન મન અને વચનીની વર્ગણાઓ તેમજ તેના વ્યાપાર છે તે પરપુગલિક વસ્તુ છે અને આત્માનું સ્વરૂપ તે તેથી વિલક્ષણ એટલે તન મન અને વચનથી ન્યારું જ છે. ૩
આત્માના શુદ્ધસ્વભાવમાં લગારે પણ વિભાવ–પર પરિણતિમાં પ્રવેશ ઘટતું નથી તેમ છતાં મેહ અજ્ઞાનના જોરે યુરપરિણતિવડે જીવ વિધ વિધ કલેશ સહે છે. તે કલેશથી મુકત થવા પ્રયત્ન કર એ નિજ કર્તવ્ય છે. તે પ્રયત્ન કેવી રીતે કરવા ચગ્ય છે તે શ્રીમાન ચિદાનંદજી જણાવે છે. ૪
અંતરમાં નિશ્ચયસાધ્યનું સ્વરૂપ સમજી તે સાધ્ય સામેજ દષ્ટિ સ્થાપી રાખી નિશ્ચિત સાધ્યને સિદ્ધ કરવા માટે કાયાથી સર્વજ્ઞ ભગવાને બતાવેલ વ્યવહાર જે મહાશયે સેવે છે તે ભવસાગરને સુખે પાર પામે છે–પામી શકે છે. પરંતુ જે મુગ્ધ જી નિશ્ચય નિશ્ચય પિકરી તેની પ્રાપ્તિમાટે કરવા ગ્ય વ્યવહારની ઉપેક્ષા થા અનાદર કરે છે તે બાપડા ઉભય ભ્રષ્ટ થઈ ભવસાગરમાંજ ફળે છે, તેવા મુગ્ધજનેનું વર્તન લગારે અનુકરણ કરવા યોગ્ય નથીજ. સમર્થન શ્રીમાન યશવિજયજી મહારાજ પણ એમજ કહે છે કે, “નિશ્ચય દૃષ્ટિ દ ધરીની, ને ચાર; पुन्यवंत ते पामशेजी, जवसायरनो पार.
જ્યારે સર્વ જ્ઞાનિઓને એજ સિદ્ધાંત છે કે આત્માનું શુદ્ધ સ્વરૂપ (જેવું સિદ્ધ ભગવાનનું છે તેવું) લક્ષમાં રાખીને પ્રગટ પ્રાપ્ત કરવા માટે સર્વજ્ઞ પુરૂએ જે જે સાધન નિર્માણ કરેલાં છે તે તે સાધનો તનમન અને વચનની શુદ્ધિથી સેવી જેમ બને તેમ જલદી નિશ્ચિત સાધ્યની નજદીક જવું. એ જ્ઞાની પુરૂષને સનાતન માર્ગ સદાય સે વવા આરાધવા ગ્ય છે. વળી શ્રીમાન્ ઉપાધ્યાયજીએ કહ્યું છે કે,

Page #4

૨૭૦
આત્માનં પ્રકાશ,
• જેમ નિમળારે રતન સ્ફટીક તણી, તેમ એ જીવ સ્વરૂપ; તે જિન વીરેરે ધમ પ્રકાશિયા, પ્રબળ કષાય અભાવ, જેમ તે રાતે ફૂલે રાતડું, શ્યામ ફૂલથીરે શ્યામ ; પાપ પુન્યથીરે તેમ જગજીવને, રાગ દ્વેષ પરિણામ ’
સાર—આત્માનું શુદ્ધ સ્વભાવિક રવરૂપ તે સ્ફટિક રત્ન જેવું નિર્મળજ છે, એટલેકે કષાય રહિત-નિષ્કષાય રૂપજ છે પરંતુ જેમ ભાતભાતના ફૂલના સાગે સ્ફટિક તેવુજ ભાત ભાતના રંગવાળુ દીસે છે તેમ પુન્ય પાપના સચેગે જીવને રાગદ્વેષ-કષાયના પિરણામ પ્રગટે છે. જો તે પુન્ય પાપને સચૈાગ માત્ર દૂર કરવામાં આવે તે જેમ તે ફુલ માત્રના સ'ચાગ દૂર કરવાથી સ્ફટિક રત્ન જેવુ ને તેવુ જ નિર્મળ દીસે છે તેમ આત્મા પશુ પેાતાનું સહુજ સ્વરૂપજ પ્રગટે છે. • એમ જાણીનેરે જ્ઞાનદશા ભજી, રહિયે આપ સ્વરૂપ: પરપરિણતિથીરે ધમ' ન ચૂકીચે, નિત્ર પઢિયે ભવરૃપ, ’
આવી રીતે સમજી તત્ત્વજ્ઞાન મેળવીજેમ શિઘ્ર શુદ્ધ સ્વસ્વરૂપ પ્રાપ્તિ થાય તેમજ પ્રયત્ન કરવા પરંતુ પર પુલિક વસ્તુમાં રાચી માચી સસાર વૃદ્ધિ કરવી નહિં. ઇતિશમૂ.
નાન
જૈન દૃષ્ટિએ નાટકોનું સંપ્રવતન,
જે ધજ્ઞાનવડે વ્યવહારના શુદ્ધ અંગે। પ્રાપ્ત થાય છે, નૈતિક ખળની વૃદ્ધિ થાય છે, અનુભવજ્ઞાન વિસ્તરે છે, જન સ્વભાવની શ્વેત અને શ્યામ અને બાજુએ અવલેાકી શકાય છે,ઉન્નત સ્થિતિમાં વિહુરવા અભિલાષા મેળવાય છે, અનીતિમય વના તરફ તિરસ્કારપૂર્ણ ભાવના ગતિમાન થાય છે, સત્સમાગમને શેાધવામાં આવે છે અને આત્મિક આનંદને પ્રાપ્ત કરવા પ્રયત્ન કરાય છે, તે ( આ સંસાર અનુભવની મહાશાલા છે) એમ એક વિદ્વાને કહ્યુ છે, તેમ, જગના સ્થાવર જંગમ પદાર્થ માત્રથી પ્રાપ્ત થઇ શકે છે; પરંતુ શાલામાં પન

Page #5

જૈન દૃષ્ટિએ નાટકાનુ સ’પ્રવત ન
૨૭૧
કરાતા પાડી સકલના, વ્યવસ્થા અને અધિકાર પુરઃસરનિર્મિત થયેલા હાય તાજ તે ઇષ્ટ ફળને ઉત્પન્ન કરવા સમ નિવડે છે તેમ બેધજ્ઞાન ઉત્પન્ન કરવાને માટે મનુષ્યેાની પાસે નિર'તરસ્થાવર અને જગમ અને પ્રકારના પદાર્થોની વ્યવસ્થા અવસ્ય પ્રમાણેાપેત અને પ્રેક્ષકા તરીકે તેમના પાત્રગત અધિકારને છાજે તેવી રીતે ગોઠવાયેલી હોય તે તે આકર્ષક અને મનુષ્યનાં હૃદયમાં જ્ઞાન ઉત્પાદક શક્તિ-
વાળી થઇ શકે છે.
મનુષ્યના હૃદયને જાગૃત કરનાર અને સંસ્કારાનુ સ્થિતિસ્થાપકપશુ જાળવી રાખનાર ધજ્ઞાન સ્વાભાવિક અથવા અન્યનિમિત્તરૂપ બે પ્રકારે થઇ શકે છે. સ્વાભાવિક બેાધજ્ઞાન પૂર્વ સંસ્કારોની ઘડાયલી અવસ્થા છે અને તે અવસ્થાના પરિપાક થતાં સ્વયમેવ પ્રકટે છે; પરંતુ અન્ય નિમિત્ત વડે પ્રાપ્ત થયેલું જ્ઞાન શાસ્ત્રાથી, મહાત્માના વાણીગત ઉપદેશેાથી અને પદાર્થો દનથી ત્રણ પ્રકારે થઇ શકેછે. શાસ્ત્ર અને ઉપદેશેા કરતાં વિશેષ પ્રમાણમાં સચેાટપણે અસર કરનાર પદાર્થ દર્શન છે. પદાર્થ દનવડે થયેલું એધજ્ઞાન વસ્તુના સ્વભાવ, પાત્ર અને શુદ્ધતા ઉપર આધાર રાખે છે. સ્વાભાવિક એધજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવાની શકિતવાળા બહુજ આછા મનુષ્યા દ્રષ્ટિગોચર થાય છે. પરંતુ શાસ્ત્ર અને ઉપદેશેા કરતાં પણ શીઘ્રપણે ટુંકા વખતમાં વસ્તુ દર્શન વડે એધ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરનારાએ પુષ્કળ સંખ્યામાં દષ્ટિએ પડે છે.
શાસ્ત્ર કે જેમાં બેાધજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવાને માટે અધિકાર પરત્વે સકલના થયેલી છે તે વડે અલબત્ત બેધજ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય છે પરંતુ એક મનુષ્ય વાંચી, વિચાર કરી, બુદ્ધિમાં ઉતારી પદાનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરે તેને વધારે સરલ રીતે શાસ્રત ચિનારના પ્રત્યક્ષ એધ કરવામાં આ વેતા ઘણીજ સહેલાઇથી સંસ્કારના પ્રદેશાને પહેાંચી શકે. શાસ્ત્ર અને ઊપદેશે જ્ઞાનસામર્થ્ય ઉત્પન્ન કરી મનનું ખેડાણ કરેછે, પરંતુ તેજ શાસ્ત્રોક્ત પદાર્થ જ્ઞાનનેા ચિતાર મનેમદિરના તલસ્પર્શી ભાગમાં પ્રવેશ કરેછે, એક કરૂણારસમય હકીકત વાંચતાં મનુષ્યેાના હૃદયની લગણી જેટલા પ્રમાણમાં કોમળ અનેછે, એક ઉપદેશકની વાણી વડે કરૂણારસના જે છંટકાવ દિગ્દર્શન રૂપે રજુ થાયછે તે કરતાં તે કરૂણા

Page #6

૨૭૨
આત્માનંદ પ્રકાશ. ની તાદશ પ્રતિમા–તે કરૂણુના દેખાવવાળો મુખ્ય પદાર્થ દષ્ટિ વડે જેવામાં આવે તે અનેકગણો વધારે અસર કરી શકે છે. માનસશાસ્ત્ર ને નિયમ આ પ્રકારે હોવાથી તેના ચુસ્ત અભ્યાસીઓએ બાળકના પ્રાથમિક શિક્ષણમાં તેમને એગ્ય કીંડરગાર્ટનની પદ્ધતિ દાખલ કરેલી છે, તેમજ કોલેજમાં પ્રદાર્થદર્શન દ્વારા ભૂગોળવિદ્યા, સાયન્સ, ભૂમિતિ, વિગેરેના જ્ઞાનને માટે તદનુકૂળ યંત્રને સંગ્રહ કરવામાં આ વેલે છે; જિન પ્રતિમાનું સ્વરૂપ શાસ્ત્રમાત્રથી દર્શાવી સંતોષ નહી પામતાં તેને આકારવાળી મૂર્તિરૂપે સ્થાપન કરી પ્રાણુઓને ઉધન કરવાને મુખ્ય હેતુ સમાયેલ છે.
જેમ મર્યાદાહીન સ્ત્રીની મૂર્તિવાળી છબી ઉપરથી મનુષ્ય સ્વભા વાનુસાર તેનામાં શીધ્રપણે વિકારમય ભાવો જાગૃત થઈ જાય છે, તેમ શાંતરસમય મૂર્તિ શાંતરસને જાગૃત કરે છે. આથી પદાર્થ દર્શનની અસર બુદ્ધિના પડને ભેદી હૃદયના ભાવમાં પહોંચી વળે છે, એમ સિદ્ધ થઈ શકે છે. શબના દર્શનથી બુદ્ધને વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન થયે કહેવાય છે તેમજ મલ્લિનાથપ્રભુજીએ પોતાના મિત્રોને પ્રતિબોધવા કાષ્ઠની પુતળીમાં અન્નપ્રક્ષેપદ્વારા અશુચિ ભાવનાનું તાદશ સ્વરૂપ દર્શાવી ઉદ્ બેધન કર્યું હતું તે શાસ્ત્રદ્વારા સર્વના જાણવામાં છે.
આમ હાઈ બેધજ્ઞાન ઉત્પન્ન કરવાને માટે નાટકની રચના પૂર્વ પુરૂષાએ નિર્માણ કરેલી છે. નાટક એ બોધ જ્ઞાન ઉત્પન્ન થવાનું સંકળનાનુયાયિ સાધન હોવાથી પદાર્થો અને મનુષ્ય સ્વભાવ વડે થતા જ્ઞાનની મર્યાદા બાંધી તેવડે પ્રબંધન કરનાર તરીકે પૂર્વ કાળથી શાસ્ત્રો કહેતા આવ્યા છે. જેનેતર શાસ્ત્રએ જેમ વ્યવહારની પુષ્ટિને માટે નેહની નિગ્ધતાવાળા, ભક્તિની ભાવનાઓવાલા અને અનીતિ અને નીતિમય વર્તનમાંથી નીતિને જ્ય પ્રાપ્ત કરનારા પુરૂષ અને સ્ત્રી રન્નેના પાત્રનું આલેખન કરેલું છે, તેમ જૈન શાસ્ત્રએ પણ નાટક દ્વારા ભવ ભીરુતા, કર્મની વિચિત્રતા, સદાગમની શ્રેષ્ઠતા, અને આત્મિક આનંદ વાળા પાત્રોની રજુઆત કરેલી છે.

Page #7

જૈન દૃષ્ટિએ નાટાનું સંપ્રવર્તન.
ર૭૩
- જેન તેમજ ઈતર દશનેએ નાટકરૂપે પદાર્થ સંકલનનું સ્વરૂપ અંગીકાર કરેલું હોવા છતાં નાટક શબ્દને અને તેના સ્વરૂપને જે ખરાબ સ્થિતિમાં સજજને વડે ચિતરવામાં આવેલ છે તેનું વાસ્તવિક કારણ તપાસતાં જણાશે કે આધુનિક ઉભરાઈ ગયેલી પ્રચલિત નાટક કંપનીઓએ નાટકના મૂળ ઉદ્દેશને બાજુએ મુકી નવરસ પ્રધાન નાટકને ખાસ કરીને વિષય રસ પ્રધાન બનાવી મૂક્યા છે. સાંસારિક પ્રાણીઓને નીતિમાર્ગનું અવલંબન પમાડનાર, સંસ્કારેને હૃદયમાં ઓતપ્રત કરનાર, અને શીઘ્ર ફલવાહી અસર વડે હદયભાવને ચિનગ્ધ કરનાર તરીકે નાટક એ સબળ સાધન છે; કેમકે તેમાં શાસ્ત્રમાં વાંચેલા મહાત્માઓના જીવનના પડે દશ્યરૂપે રજુ થાય છે, દુર્જનની છળભેદવાળી વૃત્તિઓ આકારરૂપે ઉપન્ન થઈ રંગભૂમિ ઉપર ભજવાય છે, સ્વાર્થી અને નિઃસ્વાથી મનુષ્યના કર્તવ્ય માર્ગો ભિન્ન ભિન્ન રીતે બહાર આવે છે. પરંતુ આ કહેવાતાં નાટકની અસર મનુષ્યમાં ઉલટીરીતે એટલે કે વિષય અને કષાયને વધારનારી, વ્યવહાર માર્ગનું ઉલ્લંધન કરનારી, કપટ વૃત્તિઓનું પિષણ કરનારી, નેહને નામે મહેને વધારનારી અને અપેય અને અભઠ્ય પદાર્થોમાં લલચાવનારી થઈ છે અને થાય છે જે-અવલોકન કરતાં પ્રત્યક્ષ જણાઈ આવશે. નાટક એ જનસમૂહનું એક હિતકારક અને સહેલાઈથી બેધજ્ઞાન આપી શકે તેવું સાધન હોવા છતાં તેનું રૂપાંતર થઈ ગયેલું હોવાથી તે હિતશત્રુની ગરજ સારે છે. પૂર્વ પુરૂએ કહેલું છે કે નાટકનો મૂળ હેતુ આવે છે જોઈએ “તે શૃંગાર, બિભત્યાદિરસનું દિગદર્શન કરાવી છેવટે આઠ રસની ઉપર શાંતરસ વિ. જય મેળવી શકે, અને શાંત રસના વિજય વડે કે આનંદ અનુભવાય છે તે દર્શાવી શકે.”વસ્તુતઃ નાટક આવા પ્રકારનું હોય છે. જે આવા પ્રકારનું નાટક ન હોય તે જૈનપરિ ભાષાએ તે “ભવ પાટક” છે. તેથીજ આધુનિક નાટકે ઘણે અંશે સ્વરૂપથી શ્રુત થયેલાં હેવાથી જેને “નાટક પ્રેક્ષક જોયાં ” એ વાકયને અતિચાર રૂપ માનેલું છે.
૧ શૃંગાર, વીર. કરૂણા, હય, રદ્ર, બિભત્સ, ભય, અદભુત અને શાંત. ૨ જન્મને અખાડે.

Page #8

ર૭૪
આત્માનંદ પ્રકાશ,
નાટક જેવું અભુતપણે ઉધન કરનાર સામર્થ્યબળ જયારે તેના સ્વરૂપથી શ્રુત થાય છે ત્યારે પ્રેક્ષકોના હૃદય ઉપર ઘણી જ ખરાબ અસર કરે છે, એટલું જ નહિ પરંતુ તે અસરના સંસ્કારની જમાવટ ચિરકાળ સુધી રહે છે. જો કે અત્યારના પ્રચલિત નાટકમાં સર્વશે તેઓ ખરાબ અસર કરનારા છે એમ કહેવા કુહાડે ફેરવવાને આ વિષયને અંગે ઉદ્દેશ નથી, પરંતુ આખા નાટકના અમુક ભાગોમાં નાટકના શુદ્ધ સ્વરૂપની કદાચ ઝાંખી થાય છે. નંદબત્રીસીના પદ્મિનીના પાત્રમાં બાદશાહ વડે એકાંતમાં થયેલી સરજોરીમાં પણ સતીત્વનું પરિપાલન એ પ્રશસ્ય છે, નરસિંહ મહેતાને ભક્તિ રંગ એ અન્યને ભકિતમાં પ્રેરનાર હોવાથી લાધ્ય છે, કામલતાને પતિનેહ વ્યવહારની ઉચ્યતા દર્શાવે છે, આ અને આવા જ પ્રકારના વિવિધ નાટકોમાં નીતિબળ, વૈરાગ્ય, ભકિત પ્રેમ વિગેરે દષ્ટિગોચર થાય છે; પરંતુ નાટકનું રહસ્ય પાત્રોની સંકલના વગરનું હોવાથી, અથવા પાત્રોના અશુદ્ધ આલેખનમય કૃતિવાળું હેવાથી, પ્રેક્ષકોની વિષય વાસના જાગૃત કરે છે. અને તેમને વ્યવહાર અને ધર્મથી વિમુખ કરી મૂકે છે. અલબત્ત નાટક માં આવેલા ભકિત વિગેરે સ્વરૂપની ઝાંખી પ્રેક્ષકોના હદયપટ ઉપર અસર કરે છે, પરંતુ તે ક્ષણસ્થાયિ હોવાથી વિશેષ પ્રમાણમાં થતી ખરાબ અસરવડે પરાજ્ય પામે છે અને ક્ષણવારમાં અર્થ થાય છે. આમ થવાથી જનસમૂહનો માટે ભાગ નાટકનું પ્રક્ષણ કરનારે હિય છે તે શુદ્ધબધજ્ઞાન રૂ૫ રહસ્યને ખેંચવામાં અત્યંત રહે છે.
નાટકશુદ્ધ સંકલનવાળું હોય અને તેને સારી રીતે ભજવવામાં આવેલું હોય તે તે કેટલીક વખત હજારે જ્ઞાનોપદેશ કરતાં પણ ચઢે છે; હજારે જ્ઞાન પદેરાથી જ્યારે મનુષ્યનું અંતઃકરણ પલળે છે ત્યારે પદાર્થ દર્શનવડે મનુષ્યના હૃદયના ઉચ્ચ ભાવો જાગૃત કરવા એક ઉત્તમ નાટકથી હજારે મનુષ્યના અંતઃકરણ પલળે છે અને તે સંસ્કાર રી થવાથી સન્માર્ગગામી થઈ શકે છે. અને ટકી રહે છે.
શાકુંતલ, મૃચ્છકટિક, વિકમેવશીય વિગેરે નાટકનું અનુક

Page #9

، حي
مره مره مره
.
-
~
~
~-
~
~~-~~-~
જૈન દૃષ્ટિએ નાટકનું સંપ્રવર્તન. ર૭૫ રણ આધુનિક જમાનાને અંગે કરવામાં આવે અને તે દ્વારા નાટકર્કપનીએ બિભત્સ રસને બહુજ ઓછું કરી નાંખી તેવા પાત્ર શિલી ઢબ અને રસપ્રધાન જવામાં આવે તે વ્યવહારને અગે જનસમૂહનું હિત થઈ શકે એમ આ લેખકની માન્યતા છે. નીતિમય વર્તન વાળા પાત્રો અને તેમના શબ્દોની અસર, અચ્છી રીતે થઈ શકે તેવી ચેજના વ્યવહારોનતિ કરવાને દા ધરાવનારા નાટકોમાં હેવી જોઈએ. વ્યવહારને અંગે નાટકનું આટલું સ્વરૂપ દર્શાવ્યા પછી જૈન દષ્ટિએ નાટક તરીકે શું વિચારે દશ્ય થાય છે તે તપાસીએ.
જૈન દર્શન ડિડિમ વગાડીને પ્રબોધે છે કે આ સર્વજે જે સ્થાવર જગમ પદાર્થો તેમની ઉત્પતિ સ્થિતિ અને લય રૂ૫ વ્યવહાર પ્રવૃત્ત થઈ રહેલે છે, તે દિવ્ય દૃષ્ટિએ નાટક સિવાય બીજું કાંઈ પણ નથી. આ હકીક્તને અનુસરી શ્રીમાન સિદ્ધર્ષિ ગણિએ ઉપમિતિભવપ્રપંચ કથામાં નાટક રૂપે જનાવાળે ગ્રંથ બનાવેલ છે. તેમાં
કાકાશેદરા નામની રંગ ભૂમિકા ઉપર કર્મ પરિણામ રાજા અને કાલ પરિણતિ રાણીના અમલ નીચે જીવ રૂપ પાત્રોનું નાટક જુદા જુદા વેશેવડે નિરૂપ પડદામાંથી પ્રકટે છે અને તે પ્રાણુઓની પ્રત્યક્ષ પણે દેખાતી જુદી જુદી વિચિત્રતાવડે સંકલિત કરેલું છે. આધ્યાત્મિક જ્ઞાનને નાટક દ્વારા પ્રાપ્ત કરવાની સમજણ આપતાં આત્મામાં નીચેના નવ રસમય ભિન્ન ભાવેનું દર્શન કરાવેલું છે. જ્ઞાનાદિગુણવિભૂતિ તે આત્માને શૃંગારરસ, આત્મા જ્યારે નિર્જરામાં ઉદ્યમ કરે ત્યારે વીરરસ, બહિરાત્મ ભવમાં પૂર્વે ભ્રમિત થયેલા આત્માને દેહ એજ હું એમ માનવાની રીતિએ અવલેતાં કરૂણ રસ, આત્માનુભવમાં ઉત્સાહ અને સુખ તે હાસ્ય રસ, અષ્ટ કર્મને દલવાને વ્યાપાર તે રૌદ્ર રસ, અશુચિય પુદૂગળના સ્વરૂપની જે વિચારણા તે બિભત્સ રસ, દ્રઢ દશામાં આત્માનું સ્વરૂપ વિચારવું તે ભયરસ, અનંત વીર્યનું ચિંતવન તેઅદૂભુતરસ અને વૈરાગ્ય ભાવ તે શાંત રસ.
આ ઉપરથી જૈન દષ્ટિએ જોઈ શકાશે કે જે નાટકમાં અનીતિ અને બિભત્સાદિ રસનું પિષણ વિશેષ પ્રમાણમાં હોય તે

Page #10

૨૭૬
આત્માનઃ પ્રકાશ.
નાટકા સÖથા ત્યાજય છે, જે નાટક વડે નીતિના સંસ્કાર દૃઢિભૂત થાય અને વ્યવહારની ઉન્નતિ થઈ શકે તેવા નાટકે તે વ્યવહારને અંગે આદરણીય છે. પર`તુ આધ્યાત્મિક સ’પત્તિ પ્રાપ્ત કરવાને માટે કર્મ વૈચિત્ર્ય ભવીશ્તા અને ક્ષણુભંગુરતા વિગેરેને આબેહુબ ચિતાર આપનાર નાટકા પ્રસશ્ય છે, અને આમ હાવાથી વ્યવહારાન્નતિ કરનારા શુદ્ધ મર્યાદા વાળા નાટકાને અતિમ હેતુ શાંત ક્રૂસ માંજ વિરામ પામવેા જોઇયે.
Vijayendu.
સાહિત્ય પરિષદ અને જૈન સાહિત્ય.
ગુજરાતના પ્રસિદ્ધ વિદ્વાન રા. રા. રમણુભાઈ મુપતરામ નીલકંઠ તથા ખીજા ઉત્સાહી યુવાના અને સાક્ષરોના સયુકત શ્રમથી ગુજરાતમાં “ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષ” ભરવાની શરૂઆત થઈ છે. અમદાવાદ, મુંબઈ અને રાજકાટમાં પરિષદની બેઠકો થઇ ચૂકી છે. એ પરિષદમાં જૈન સાહિત્યવિષે પ્રમુખસ્થાનેથી જે કાંઇ ખેલવામાં આવ્યુ છે તેમાંની થાડીક લીટી તથા “સમાલેાચક્ર” આદિ ખીજા પત્રામાંથી જૈન સાહિત્ય સબંધે દર્શાવેલા વિચારામાંની ઘેાડીક લીટીએ
આ નીચે આપી છે તે ઉપરથી વાંચનાર નઇ શકશે કે જૈન સાહિત્યે ગુજરાતી સાહિત્યમાં પેાતાના તરફથી પુરતા કાળા આપ્યા છે.
જુલાઈ-સપ્ટેમ્બર ૧૯૦૯ ના “સમાલેાચક ” માં રાયચંદ્ર કાવ્યમાળા ઉપર અભિપ્રાય આપતાં જણાવ્યું છે કે....આ બધા પ્રયત્યામાં જૈન સાહિત્યને યથાન્યાય મળી શકયે નથી....થથાની દુર્લભતા,જૈન અને જૈનેતર સાહિત્ય પ્રેમી પુરૂષાનુ અલક્ષ અને ઉદાસીનતા તથા શ્રેષ્ઠીઓના સાહાય્યના અભાવ પણ થાડે અંશે તેમ થવામાં કાણુંભૂત છે. જૈન સાહિત્ય એ ગુર્જર સાહિત્યનાં મુખ્ય અ ંગેામાંનુ એક અંગ છે. ગુજરાતમાં એક સમયે જૈનેા પ્રમળતર રાજયસત્તા ભેગ
૧ હાલમાં વડોદરામાં છેલ્લી ભરાઇ ગયેલ છે.

Page #11

સાહિત્ય પરિષદ અને જૈન સાહિત્ય
ર૭૭
વતા હતા. તેમના ધર્મની, સાધુઓની,ગરજીઓની, અને શ્રેષ્ઠીઓની ગાઢ અસરે જન સમાજ ઉપર પડેલી છે. અદ્યાપિ પર્યત તે આપણું જીવન વ્યવહારમાં પ્રત્યક્ષ પણ થાય છે. જૈન ધર્મી લેખકેએ સાહિત્યની થેડી સેવા બજાવી છે એમ કંઈ નથી. અગિયારમા શતકમાં સાહિત્ય ગ્રંથ જેનેએ લખ્યા છે એ રા. રા. ધ્રુવનો મત છે. પ્રાકૃતમાંથી અપભ્રંશ થઈ અને એ અપભ્રંશ ભાષાનું આધુનિક સ્વરૂપ તે ગુજરાતી છે... સાહિત્યના ઇતિહાસમાં તુટતી જણાતી સાંકળે જૈનસાહિત્ય પુરી પાડશે એમ જણાય છે.....જૈન સાહિત્ય પ્રકાશમાં આવ્યે ગુર્જર સાહિત્ય ઉપર પુષ્કળ પ્રકાશ પડવાને સંભવ છે. જેની રાસાએ એતિહાસિક છે. તેમાંથી દેશકાળની પરિસ્થિતિ, લેકાચાર, લેક વ્યવહાર, જન સ્વભાવ આદિ ઘણા ઉપયેગી બિંદુઓ વિષે પુષ્કળ આવશ્યક માહિતી મળે એમ છે. દેશની સાંસારિક, આર્થિક તથા વ્યાપારી સ્થિતિ કેવી હતી તેનું ભાન પણ આ શસાઓથી થશે..કવિતા પ્રચલિત દેશીએ તથા દેહરામાં લખાયેલી છે, ભાષાનું સંકુરણ શુદ્ધ, સરલને સુગમ છે...વિચારે ખુટતાથી દર્શાવાયા છે.કવિતાનું વ્યાકરણ અણિશુદ્ધ જણાય છે, શબ્દ ભંડળ અતિ બહુલ છે, અલ. કારે સરલ છે, ભાષા આડંબર રહિત છે.” જૈન સાહિત્યના વિશેષ પ્રકાશથી ભાષાના Philological ઈતિહાસ ઉપર પુષ્કળ પ્રકાશ પડશે.
પ્રથમ સાહિત્ય પરિષદ્રના પ્રમુખ સ્વર્ગસ્થ સાક્ષર શ્રી ગોવર્ધનરામ ભાઈ કહે છે કે
પર્વ૧ મૂળ અને થડ. ઈ. સ. ૧૦૨૪ જિનેશ્વર નામના જૈન યતિએ અણહિલવાડના રાજા દુલ પાસેથી “ખરતર ” પદ મેળવ્યું; એણે ખરતરગચ્છ સ્થા અને અષ્ટવૃત્તિ તથા લીલાવતી લખ્યાં.
ઈ. સ. દશમા શતકથી ભાષા સાહિત્યની શરૂઆત થાય છે. - ઈ. સ. ૧૨૯૨ સંસ્કૃત ગ્રંથ ઉપર વાર્તિક લખનાર જિનપ્રભસૂર અને શ્રી હેમચંદ્રની સ્યાદવાદ મંજરી ઉપર ટીકા લખનાર મહિલ પેણ સૂરિ હતા,

Page #12

૨૭૮
આત્માનંદ પ્રકાશ,
~~~~~~~
~~
~
~
~
રજપૂત રાજાઓ વિષે ભાટ ચારણના રાસાવિગેરે. રાસમાલા ગુજરાતી ભાષાની હેનપણું પ્રાકૃત અને અપભ્રંશ ભાષા–એમાં લખાયા. કંઈક મારવાડી કંઈક વ્રજ અને કંઈક બીજ ભાષામાંથી મિશ્ર ણ–તે રાજકવિઓની ભાષા હતી. અને બ્રાહ્મણ જૈન વિદ્વાનેની સાહિત્ય ભાષા સંસ્કૃત હતી. જન્મ પામતી ગુજરાતી એ સર્વ ના મિશ્રણરૂપે બોલાતી હેવી જોઈએ. સાંપ્રત કચ્છી ભાષા જેવી કદાચ તે વખતની ગુજરાતી ભાષા હશે.
ધામકસાહિત્ય–૧૩૦૦ મેરૂતુંગ (જૈન) ૧૩૩૪હરિભદ્રસૂન રિની જમ્બુદ્વીપ સંગ્રહિણે ઉપરપ્રભાનંદસૂરિની ક્ષેત્ર સંગ્રહિણી વૃત્તિ૧૩૪૮ જૈન કર્તા મેરૂતુંગ (૧૩૦૦ ના મેરૂતુંગથી ભિન્ન) ૧૩૫૩ તપાગચ્છના કુલમંડનને જમ. ૧૩૬૮ સેમતિલકસૂરિ (શીલતરંગિ.
ના કતાં)નું મૃત્યુ. ૧૩૭૩ વિમલચંદ્ર સુરિની પ્રનેત્તર માલા ઉપર દેવેંદ્રની ટીકા. ૧૩૬ અભયદેવ સુરિનું “તિજ્ય મહત્ત તેત્ર.
અન્ય સાહિત્ય-૧૩૪૩ રૂદ્ર પાલીયગચ્છના જિનપ્રભની ષડ્રદર્શની. ૧૩૪૯ રાજશેખર સૂરિએ ( દિલ્હીમાં ) “પ્રબંધ કેશ” કર્યો અને અન્યત્ર શ્રીધરની ન્યાયતંદલી ઉપર “પંચિકા રચ્યાં, ૧૩૬૬ સંઘતિલકાચાર્યનું કુમારપાલ ચરિત્ર. ૧૩૭૨ રત્ન શેખર સૂરિનું શ્રીપાલ ચરિત્ર.
(ક) ગુજરાતની મહાર...............સંસ્કૃત સમર્થ ગ્રંથ રચાયા છે. ત્યારે તેજસિંહના એક ગ્રંથ (૧૩૧૦ ) વિનાના સવ ગ્રં ગુજરાતમાં માત્ર જૈન સાધુઓના રચેલા છે. એ ગ્રંથ પણ હેટા ભાગે ધર્મ સાહિત્યના અને સંસ્કૃત સાથે પ્રાકૃતમાં પણ છે. એ સાધુઓએ તેમના “ગ”ને આશ્રય પામી આટલે સાહિત્ય વૃક્ષ ઉગવા દીધું છે, ત્યારે બ્રાહ્મણદિક અન્ય વર્ગનું સાહિત્ય જે રજપુત, રાજાઓના કાળમાંજ સ્કૂરતું હતું તે કેવળ અસ્ત થયું અને એ સાહિત્ય કેવળ અસ્ત થયા પછીના કાળમાં ગુજરાતી સાહિત્યનું મૂળ પ્રથમ પાયું.
(ખ) દિહોના બાદશાહો, ગુજરાતના સુબાઓ અને અન્ય હાના મોટા સરદારના વિગ્રહ આ યુગના આરંભથી તે ૧૩૫૦

Page #13

સાહિત્ય પરિષદૂ અને જૈન સાહિત્ય.
૨૭૯
સુધી ચાલ્યા અને તેના ક્ષેાલ ઝાલાવાડ, જીનાગઢ, ગાંડળ વગેરે કાઠિયાવાડના ભાગોમાં અને બાકીના ગુજરાતમાં ચાલી રહ્યા હતા. તે વામાં જૈન ગચ્છના ચાર પાંચ સાધુએ ઉક્ત સાહિત્યના એકલા આધાર રૂપ હતા. તે પછીના પચીશેક વર્ષ માં એટલે ૧૩૭૬ સુધીમાં રાજકીય શાંતિ જેવું પ્રમાણુમાં હતું તેમાં પણુ ખીન્ન પાંચેક જૈન સાધુએજ એવા આધારભૂત હતા.
(ગ ) પણ પ્રશ્ન એવા ઉઠે છે કે જૈન સાધુએ જેટલી સાહિત્ય ધારા ટકાવી શકયા તેના કાંઇ અંશ પણુ અન્ય વિદ્વાનામાં કેમ ન દેખાયા? તેઓ કયાં ભરાઇ બેટા હતા....... ..રજપુત
રાજ્યાને આશ્રયે ઉદ્મય પામેલાં ઉદ્યોગ અને વિદ્યાએમાં વળગેલી આ જ્ઞાતિએ આશ્રય ભંગ થયે અન્ય આશ્રય શેાધવા નીકળી પડેલી દેખાય છે. એવા યુગમાં ગચ્છોના આશ્રયમાં રહેલા જૈન સાધુએ જેટલુ સાહિત્ય ટકાવી શક્યા તેને અ’શપણુ આસ’સારીએ કેમ ન જાળવી રાકયા એ એમના આગલા ઇતિહ્રાસથી સ્પષ્ટ થાય છે. જૈન ગ્રંથકારાની ભાષા તેમના અસંગ જીવનને ખળે શુદ્ધ અને સરલ રૂપે તેમના સા{હત્યમાં સ્ફુરે છે, ત્યારે આખા દેશના પ્રાચીન ભીલ આદિ અનાય જાતિએ અને રાજકોઁ મુસલમાન વર્ગ એ - ભયના સંસર્ગથી બ્રાહ્મણ, વાણીઆઓની નવી ભાષા કેવી રીતે દુ ધાવણ ધાવી અંધારું, તેપણ તેમના આ ભ્રમણના ધૃતિઢુાસથીજ સમજાશે. એ સાધુએની અને આસ સારીએની ઉભયની ગુજરાતી ભાષા આમ જુદે રૂપે મંધાવા પામી, ’
''
શતક ૧૫ મું. (ઉત્તર) પાટણ નગરમાં જૈન સાધુએ પ્રથમની પેઠે પાછા સ'સ્કૃત પ્રાકૃતમાં સાહિત્યને રચવા લાગ્યા હતા અને રાજકીય સ્થાન મટો એ પણ તે કાળે તીથ નહિ તેા તીથ જેવુંજ આ સાધુએએ કરેલુ જણાય છે. ”
બીજી પરિષદૃમાં શ્રીયુત્ મનસુખલાલકીરચંદે ‘ગુજરાતી સાહિત્યમાં જૈન સાહિત્યે આપેલા ફળે અને શ્રીયુત્ અમરચંદ પી.પરમારે જ્ઞાતિએ વિષે નિષધા વાંગ્યા હતા. પહેલી પરષમાં ક્રાઈ

Page #14

આત્માનંદ પ્રકાશ,
જૈનને નિબંધ ન હતું. ત્રીજી પરિષદમાં શ્રીયુત મનસુખલાલ કરતૃચંદને જૈન સાહિત્ય' વિશે, શ્રીયુત્ મનસુખલાલ રવજીભાઈને ગુજરાતી ભાષાની ઉત્પત્તિ જેનાથી હોવા સંભવ છે! એ વિષે અને મારે ગુજરાતી જોન સાહિત્ય વિષે નિબંધ વંચાય હતે.
બીજી સાહિત્ય પરિષદના પ્રમુખ સ્થાનેથી વિદ્વર શ્રીયુત કેશવલાલ હર્ષદરાય વે જે વિદ્વતા ભરેલું ભાષણ આપ્યું હતું તેમાંથી જૈનને લગતી હકીક્ત તારવીને આ નીચે આપી છે.
તેરમાં શતકની લેક ભાષાનાં ઉદાહરણ મેરૂતુંગ પુરાં પાડે છે. એણે અવધ વિન્નામનિ રચ્યાની સાલ ઈ.સ. ૧૩૦૫ છે. તેથી મધ્યમ ગણતરીએ એના પ્રખધે માંનું પઝા સાહિત્ય તેરમા શતકનું લેખિએ છીએ. નીચેના દુહા મુકરર વિશ્વ માંથી લીધા છે.
मुजभण मुणालवा जुव्वाणु गयउ न फूरि। जइ सक्कर सय खणुथिय तो सु मिट्टी चूरि॥ जामति पच्छइ संपज सामति पहिलो हो । मुज्जु जणइ मुणालवा विघन न वेठ कोइ ॥ कोली तुदिवि कि न मुअउ कि न हुउ बारह पुज्ज । घरि घरि नचावी यह जिम मकड तिम मुज्ज ॥ सायर खा लङ्कः गढ गढव रावण राउ ।
जग्ग करवर सवि नज्जि गय मुज्ज म करउ विसाउ ।
નીચેનાં શણકદેવીનાં વચને સિદ્ધરાજ પ્રબંધમાં ધ્યાન ખેંચનારાં છે.
તઈ ગટુઆ ગિરનાર, કાહુમણિ મચ્છર પરિક મારિતાં ખેંગાર એકુ વિ સિહરૂ ન ઢાલિઉ છે જેસલ મેડિમ વાહ વલિવલિ વિસૂઉ ભાવિયઈ નઈ કમ નવા પ્રવાહ નવઘણ વિણ આવઈ નહિ વટિત૬ વઢવાણુ વીસારતાં નવી સરઈ ! સેના સમાપરાણ ભેગાવહ તઈ જોગવાઈ છે

Page #15

સાહિત્ય પરિષદ અને જૈન સાહિત્ય. ૨૮૧ હવે અપભ્રંશ કિવા ગુજરાતીમાં વ્યાકરણ આદિ પ્રવર્તક અને પ્રાકૃત બેલીઓના પાણીની જે શ્રીહેમાચાર્ય તેની અષ્ટાધ્યાયીમાંથી ઉદાહરણ ઉતારીએ છીએ.
એ સમર્થ ગુર્જર ગ્રંથકારને સમય ઈ-સ- ૧૦૮૮–૧૧૭૨ છે. આથી એના અપભ્રંશ ખંડમાં સંગ્રહેલું સાહિત્ય બારમા અને અગિઆરમાં શતકની લોક ભાષાના દ્રષ્ટાંત તરીકે લઈએ છીએ. “વાસુ ઉઠ્ઠાવતિ અઈ પિલ દિઠ્ઠઉ સહિસત્તિ
અડધા વલયા મહિહિ ગય અદધા પુદ્ર તડત્તિ છે હિઅડા કુટ્ટી તડત્તિ કરિકાલ કખેવે કાઈ દેખઉં હયવિહિ કહિ કઈ પઈ વિણ દુકખ સયાઈ ”
શ્રીહેમાચાર્યને સંગ્રહ માટે છે, મહાભારત, ભાગવત આદિ કાબે તેમના સમયમાં અથવા તે પહેલાં રચાયેલાં હતાં અને અપભ્રંશ સાહિત્ય એટલે કે પ્રાચીન ગુજરાતી સાહિત્ય સારૂં ખેડાયેલું હતું તેની એમના ઉતારામાં આપણને ઝાંખી થાય છે.–પ્રાકૃત દ્વાશ્રયને નામે પ્રસિદ્ધ કુમારપાળ, ચરિત્રના છેલ્લા સગને પાછલે ભાગ શ્રીહમાચાયે અપભ્રંશમાં રચેલો છે. મુંજરાજના સમયમાં થયેલા અમિત ગતિના શિષ્યને છક્કમેવ ” પણ અપભ્રંશમાં છે. વળી મહાકવિકાલીદાશના વિકમેવશયના ચેથા અંકમાં જે પ્રક્ષિપ્ત ભાગ મળી આવે છે તે પણ અપભ્રંશમાં છે, -- જૈન ભંડારમાં બારીક તપાસ કરાશે તે ઘણું અમૂલ્ય રત્ન નીકળી આવવાને સંભવ છે,--- બધે ની પાલી અને જેની અર્ધમાગધી વૈદિક મહાસંસ્કૃત સાથે જે સંબંધ ધરાવે છે, તેના કરતાં પણ વધારે નિકટને સંબધ આપણું અપભ્રંશ ભાષા સાથે એ બધી ભાષાઓ (બંગાળી, હિંદી, મરાઠી, વગેરે) ધરાવે છે,
અગિરમી, બારમી, અને તેરમી સદીમાં -(ગુજરાતમાં ) વિદ્વાનોને સંપૂર્ણ આશ્રય મળી રહ્યાહતે તે એટલે સુધી કે શ્રીહમાચાર્યનું વ્યાકરણ હાથીની અંબાડીમાં રાજ દરબારી સ્વારીના ઠાઠથી મોટી કામધુમ સાથે મહારાજા સિદ્ધરાજના સરસ્વતી ભંડારમાં પધરાવવામાં

Page #16

૨૮૨
આત્માનંદ પ્રકાશ,
આવ્યું હતું - ગુજરાતી સાહિત્યને પ્રથમ યુગ તે ગુજરાતના ભવ્ય ઉદયને હતું. તેથી તે યુગના સાહિત્યમાં પુરૂષ પરાક્રમનું ગભીરગાન છે, શ્રીમાન્ હેમાચાર્યને મૂલ્યવાન સંગ્રહમાં એક વાર ફરીને આપણે ચંચુપાત કરીયે, જયારે યદચ્છાએ સંગૃહિત સુભાષિત આ વાં શુર પુરનારાં છે, ત્યારે તે સમયનું ઉદ્દેશ પૂર્વક રચેલું સાહિત્ય તે કેવું ઉત્તેજક હશે તે કલ્પના ગમ્ય છે.
(અહિં તે સંગ્રહમાંની કેટલીક ગાથાઓ લખી છે.)
“અરાદ્ધમાં શતકમાં ભાલણના સાહિત્ય રસિક તાને સ્થાને વાર્તાના ચમત્કારના ભેગી તાજ હતા. એમની રૂચીને પિખતુ વાર્તા સાહિત્ય જેનાં મૂળ નેમવિજય, વચ્છરાજ વગેરેએ સજીવન રાખ્યાં હતાં, તે રખીદાસના સીહુજના ચારામાં વિસ્તાર પામ્યું.”
જૂના જમાનાએ શીલવતીના રાસને અને રષ દર્શિકાને જ ન્મ આપ્યું, તે ન જમાને સરસ્વતિચંદ્ર અને કાન્તાને જન્મ આપે છે. ભૂતકાળમાં વ્યક્તિની સ્તુતિના રાસા અને પ્રબંધે રચાતા, તે વર્તમાન કાળમાં સામાજીક સ્થિતિના ઈતિહાસ લખાય છે. પ્રાચીન યુગમાં ધર્મના સંગ્રહાથે સાધુઓના મહાન સંઘે મળતા ત્યારે અર્વાચીન સમયમાં નાગરી પ્રચારિણી સભા, એક લિપિ પ્રચારિણી સભા, સાહિત્ય પરિષદ્ જેવાં મંડળ ભિન્ન ભિન્ન ભાષાનાં સાહિત્ય સર્વ માન્ય કરવા, પિતાનું ભૂત પૂર્વ સાહિત્ય સંગ્રહવા પ્રવર્તમાન સાહિત્યને સર્વતે મુખ વિકાસ સાધવા સ્થળે સ્થળે મળે છે. ”
It is only in recent years that the vast and instriCate literature of Jainisum has been partially explored and there is still much to be done in the way of translation and invastigation before the History of the order can be written. This ignorance of the real nature of its teachings is perhaps one cause of the contempt which the order has excited among some western scholars.
Imperial Gazattere 1909 Edition Vol. 1

Page #17

સાહિત્ય પરિષદ અને જૈન સાહિત્ય
૨૮૩
જૈન ધર્મ સંબંધી સાહિત્ય વિશાળ તેમજ ગહન છે. તેની શોધ બહુ થોડી થએલી છે અને તે પણ થોડુંક થયા એટલે તે ધર્મ. સંબધી ઈતિહાસ જવા પૂર્વે ભાષાંતર અને શોધ ખેળ રૂપે હજુ ઘણું કરવાનું છે. એ સાહિત્ય એક તે વિશાળ રહ્યું બીજુ ગહન રહ્યું, અને એ અંગે જોઇતી શેધ ખોળે અધુરી એથી એમાં ત. નું વાસ્તવિક સ્વરૂપ શું છે એ સંબંધી અજ્ઞાનતા રહે એ સ્વાભાવિક છે, તેથી પાશ્ચાત્ય વિદ્વાનેની શુભ લાગણી જૈન સાહિત્ય જીતી શકયું ન હોય તે તેમાં આ અજ્ઞાનતા કદાચ એક કારણ ગણું શકાય. - ત્રીજી સાહિત્ય પરિષદુના પ્રમુખ દી. બા. અંબાલાલભાઈના ભાષણમાંથી એક ફકરે આ નીચે ઉતારું છું.
...જૂના તામ્રલેખ, શિલાલેખ, પાળીઆ, શિક્કા અને હિરેક જાતની જુની વસ્તુને શોધ કરી આપણા પૂર્વજો અને પૂર્વ ઈતિહાસનું જ્ઞાન દહાડે દહાડે પૂર્ણ કરવાને શ્રમ લે, એ પણ પરિષદેનાં કર્તવ્ય પૈકી એક છે.” આ પ્રયાસમાં આપણું જૈનબંધુએનાએજ દિશાના પ્રયાસથી આપણને ઘણી સહાય મળવાની આશા છે. આપણું સાધન આપણું કાર્ય કરનારા છેડા છે માટે દેશની બીજી આવાજ લક્ષવાળી સંસ્થાઓ જોડે એ કાર્યતા કરી પ્રયાસ કરવાથી સર્વને સુગમતા અને લાભ છે.”
આટલા ઉતારાને લખાણ પછી ગુર્જર સાક્ષની ખાત્રી થશે કે જૈન સાહિત્ય ગુર્જર ભાષાની ઘણું સારી સેવા બજાવી છે.
લી. પિપટલાલ કેવળચંદ શાહ,
રાજકેટ,

Page #18

૨૮૪
આત્માનંદ પ્રકાશ.
આત્મ જ્ઞાનનો સરલ-શુદ્ધ માર્ગો
(ગતાંક પૃષ્ટ ૨૫૬થી શરૂ.)
આઠ પ્રકારની પૂજા હવે આઠ પ્રકારની પૂજા કહે છે, તેને માટે કહ્યું છે કે, " वरगंधधूवचुरकएहिं कुसुमेहिं पवरदीवहिं । નેવલલેક્રિય, નિપૂણાગા ઢો” છે ?
૧ ઉત્તમ ગંધ-ચંદનાદિક દ્રવ્ય, ૨ અગર પ્રમુખ સુધી ધૂપ, ૩ અખંડિત અક્ષત, ૪ પંચવણું પુષ્પ, પનિર્મલ ધૃતથી પૂરિત સુવર્ણ મણિમય પાત્રા વાળે દીપક, ૬ લાડવા પ્રમુખ નૈવેદ્ય, શ્રીફળ પ્રમુખ ફલ અને ૮ નિર્મલ પવિત્ર જલ એમ આઠ પ્રકારે પૂજા કહેવાય છે. તે અષ્ટ પ્રકારી પૂજાનું ફલ નીચે પ્રમાણે કહે છે –
પુરૂષે જિનની ગંધ પૂજા કરવાથી સુગંધી અને સુવર્ણ વર્ણરૂ૫ વાલા શરીરને પામે છે. તથા ભાગ્ય સુખ અને અનુક્રમે મેક્ષ સુખને પ્રાપ્ત કરે છે.
સુગંધી ધૂપવડે જિનપૂજા કરવાથી પુરૂષ સુધી થાય છે, દીપ પૂજા કરવાથી દીપિવાલ-તેજસ્વી અને અક્ષત પૂજાથી અક્ષય સુખવાલો થાય છે.
જે પુરૂષ ત્રણેકાળ ઉત્તમ પ્રકારના પુષ્પથી જિનપૂજા કરે છે, તે દેવતાના સુખ પામી અનુક્રમે સદા સુખવાલા મેક્ષને પ્રાપ્ત કરે છે.
જે દીવાલીના પર્વને વિષે શ્રી વર્તમાન પ્રભુની પાસે દીપક પ્રકટી ઉત્તમ ફળને મુકે, તે પુરૂષનું આખું વર્ષ સફલ થાય છે.
જે પુરૂષ ઘણું ભક્તિવાલે થઈ શ્રી જિનચંદ્રને નૈવેદ્ય ધરે છે, તે પુરૂષ દેવ, અસુર અને મનુષ્યના સ્વામીના ભેગને ભેગવે છે.
જે પુરૂષ ભક્તિથી શ્રી વીતરાગ પ્રભુને જલને ભરેલ કલશલે તે પુરૂષ ભાવ શુદ્ધિ વડે શ્રેષ્ઠ થઈ ઉત્તમ એવા મેક્ષ પદને પામે છે.

Page #19

આત્મજ્ઞાન સરલ શુદ્ધ માર્ગ. ૨૮૫ ઉપર પ્રમાણે વિવિધ પ્રકારે કહેલી જિનપૂજા ભવ્યપુરૂષોએ મન વચન અને કાયાની શુદ્ધિ પૂર્વક કરવી. જે જિન ભક્તિ શુદ્ધ ભાવથી કરી હોય, તે છેડી હોય તે પણ મેટા ફલને આપનારી થાય છે તે વિષે
" यास्या म्यायतनं जिनस्य लनते ध्यायंश्चतुर्थ फलं षष्ठं चोस्थित उद्यतोऽष्टममयो गंतुं प्रवृतोऽध्वनि । श्रद्धा दशमं बहिर्जिन गृहा त्याप्तस्ततो बादशं. मध्ये पाक्षिकमीक्षिते जिनपतो मासोपवासं फलम् ॥
હું જિન મંદીરમાં જઈશ, એવું ચિંતવવાથી પુરૂષને એક ઉપવાસનું ફલ મળે છે. અને ત્યાં જવાને ઉઠે ત્યારે છઠ તપનું ફૂલ મળે છે. જ્યારે તે પ્રત્યે માર્ગે ચાલવા માંડે ત્યારે અષ્ટમનું ફલ મલે છે. જિનગૃહની બાહેર નજીક આવે ત્યારે ચાર ઉપવાસનું ફલ મલે છે, ચૈત્યમાં આવે ત્યારે પાંચ ઉપવાસનું ફલ મલે છે, ચૈત્યની મધ્યે આ વે ત્યારે પંદર ઉપવાસનું ફલ મલે છે અને જિનેશ્વરના દર્શન કરે ત્યારે માપવાસનું મળે છે. ”
અહિં તેવીજ રીતની ભાવ શુદ્ધિ તે મુખ્ય કારણ સમજવું. એવી રીતે આઠ પ્રકારની પૂજા કહેલી છે. આદિ શબ્દથી સત્તર પ્રકારની અને એકવીશ પ્રકારની પૂજા પણ કહેવાય છે. તે આ પ્રમાણે –
૧ નિર્મલ જલ વડે સ્નાન, ૨ ચંદનાદિક વડે નવ અંગે નવ તિલક, ૩ વસ્ત્ર યુગળ પહેરાવવા, ૪ વાસ ચૂર્ણને પ્રક્ષેપ, પવિકસ્વ પુપે ચડાવવા, ૬ પ્રભુ કંઠે ગુઘેલ પુષ્પમાળનું આપણુ, ૭ પંચવશું પુષ્પ વડે સર્વ અંગે શેભા કરવી–અર્થાત્ ફૂલની આંગી રચવી ૮ કપૂર, કૃષ્ણાગુરૂ પ્રમુખ સુંગધી દ્રવ્ય વડે પૂજન કરવું, ૯ ધ્વજા ચડાવવી, ૧ છત્ર મુગટ વગેરે આભૂષણે પહેરાવવા, ૧૧ પુષ્પનું ગ્રહ કરવું, ૧૨ પ્રભુની આગળ પાંચવણ પુને ઢગલે કરે ૧૩ અક્ષત વગેરે અષ્ટ મંગળ આલેખવા, ૧૪ સુગંધી ધૂપ ઉખેવ, ૧૫ ગીત-ગાન કરવા, ૧૬ અનેક પ્રકારના નૃત્ય કરવા. નાટક કરવા,

Page #20

૨૮૬
આત્માનંદ પ્રકાશ,
૧૭ અને શંખ, નગારા વગેરે વાજિત્ર વગાડવા એ સત્તર પ્રકારી પૂજા કહેવાય છે. એકવીશ પ્રકારની પૂજા નીચે પ્રમાણે કહેલી છે
૧નાન, ૨ ચંદન, ૩ આભૂષણ, ૪ પુષ્પ, ૫ વાસક્ષેપ, ૬ ધૂપ ૭ ફલ, ૮ દીપક, ૯ અક્ષત, ૧૦ નૈવેદ્ય, ૧૧ પાન, ૧૨ પારી, ૧૩ જલ, ૧૪ વસ્ત્ર, ૧૫ છત્ર, ૧૬ ચામર, ૧૭ વાજિત્ર, ૧૮ ગીત, ૧૯ નાટક, ૨૦ સ્તુતિ અને ૨૧ ભંડારની વૃદ્ધિ. એ પ્રમાણે એકવીશ પ્રકારની પૂજા કહેવાય છે.”
તે સિવાય એકસે આઠ વગેરે બીજા પૂજાનાં ઘણું ભેદે કહેલા છે તે બીજા શાસ્ત્રીય ગ્રંથેથી જાણી લેવા. એવી રીતે ચૈત્ય વિનયની અંદર આવેલ દશ પ્રકારના વિનય મહિલે આ વિનયને ત્રીજો ભેદ કહેવામાં આવ્યું. બાકીના વિનયના બીજા ભેદની સવિસ્તર વ્યાખ્યા બીજા મેટા ગ્રંથમાંથી જાણી લેવી.
સમ્યકત્વની વિવિધ શુદ્ધિ અનુક્રમે સમ્યકત્વની ત્રણ પ્રકારની શુદ્ધિની વ્યાખ્યા કરે છે ? જિન, ૨ જિનમત અને ૩ જિનમતને વિષે સ્થિરતા એ સમ્યકત્વની ત્રિવિધ શુદ્ધિ છે. જિન એટલે શ્રી વીતરાગ. જિનમત એટલે યાત્ પદે કરીને યુક્ત એવા તીર્થકર પ્રણીત યથાસ્થિત જીવ અજવાદિ તો અને જિનમતને વિષે સ્થિરતા એટલે જેમણે જિન તીર્થકરના આગમને અંગીકાર કરેલ છે, એવા મુનિ મહારાજા વગેરે–એટલે સાધુ, સાધ્વી. શ્રાવક, શ્રાવકા, એ જિન, જિનમત અને જિનમતને વિષે સ્થિરતા કહેવાય છે. એ કહેવાનો આશય એ છે કે, એ જિનાદિ ત્રણને મુકી બાકીના એકાંત વાદ રૂપ ગ્રહે કરીને ગ્રસિત થયેલા આ સંસારવિષે કાંઈ કામના નથી. એટલે જિનાદિક ત્રણજ આ જગતમાં સાર રૂપ છે. બાકીના સર્વે અસાર રૂપ છે. આવા પ્રકારની વિચારણાથી સમ્યકત્વની નિર્મલતા થાય છે. તેથી તે સમ્યકત્વની શુદ્ધિ કહેવાય છે, તે સમ્યકત્વની શુદ્ધિ આગમને વિષે બીજી રીતે પણ કહેલી છે, તે આ પ્રમાણે

Page #21

* શ્રી ડબાફડની જાહેરાત.
૨૮૭
મન, વચન અને કાયા એ ત્રણે કરીને કરાતી જે શુદ્ધિ, તે સમ્યકત્વની સાધન ભૂત થાય છે. એટલે મન, વચન તથા કાયાની શુદ્ધિથીજ સમ્યકત્વ ઉત્પન્ન થાય છે, જ્યારે જીવ જિનમત શિવાય આ સમગ્ર લેકને અસાર પણે માને છે, ત્યારે તે પહેલી મનઃશુદ્ધિ કહેવાય છે. શ્રી તીર્થંકરદેવના ચરણ કમળનું આરાધન કરીને મારૂં કાર્ય સિદ્ધ થયું નથી, તો પછી બીજા દેવના આરાધનથી મારું કાર્ય શીરીતે સિદ્ધ થાય? અર્થાત્ નજ થાય; તેથી હું તીર્થંકર શિવાય બીજા દેવની આરાધના નહીં કરૂં” આ પ્રમાણે પિતાને મુખે કહેવું એ બીજી વચન શુદ્ધિ કહેવાય છે. જે શસ્ત્ર વગેરેથી છેદતો હોય, ભેદા હોય, પીડાતે હેય અને બલતે હોય, છતાં બીજા દેવને જરાપણ કાયાથી નમે નહીં, તે ત્રીજી કાય શુદ્ધિ કહેવાય છે. ૧-૨-૩ આ પ્રકારે બીજી રીતે પણ સમ્યકત્વની ત્રણ પ્રકારની શુદ્ધિ કહેલી છે. અપૂર્ણ
શ્રી ડબાસંગ ફંડ તરફથી ફેબ્રુઆરી માસમાં દાણે
આપવામાં આવ્યો તેની જાહેરાત. મહેરબાન સાહેબ,
આપના પ્રસિદ્ધ પેપરમાં નીચેની બીના છાપવામહેરબાની કરશે.
શ્રી ડબાસંગ ફંડ તરફથી દુષ્કાળ સબબ જામનગરમાં સને ૧૯૧૨ ની સાલના ફેબ્રુઆરી માસમાં જામનગરની આથમણી બાજુના મહાજન શ્રાવકના ગામ ૩૨ બત્રીશમાં કુલ માણસ ૧૦ છો દશને દાણ મણ ૨૩૧ બસે પણ બત્રીશ આપવામાં આવ્યા છે.
મહાલ ખંભાલીયા, શલાયા, તથા લાલપુર તાબાના ગામ જેનગર આવી શક્યા નથી તેવા મહાજન શ્રાવકેના ગામો આવેલા છે તેને માટે બે માસનો દાણે {ણ ૩૨૫ થી ૩પ૦ સુધીનો બંદોબસ્ત કરવા માણસ મેકલવામાં આવેલું છે. તે દેબસ્ત કરીને આવશે ત્યારે તે સંબંધી બહાર પાડવામાં આવશે અથવા માર્ચ માસના રહીશાબમાં બહાર પાડીશું.

Page #22

આત્માનંદ પ્રકાશ,
જેમ જેમ હવે પછીના માસે આવતા જશે તેમ તેમ મેટીસ ખ્યાઓમાં દાણે આપવું પડશે.
આ ફંડની સીલીક ઘણજ થેડી છે તેથી કરી આ ૬૪ ગામના શ્રાવકેને દુષ્કાળ ઊતારી શકાય તેમ નથી અને તેવા કારણથી આ શ્રાવકે ઘણુજ દુઃખી સ્થિતિ ભવિષ્યમાં ભેગવશે એવું જણાય છે. માટે કઈ પણ સખી જોન ગૃહસ્થ બહાર પડી પિતાના તરફથી માટી રકમની મદદ કરી આ શ્રાવકેને ઉદ્ધાર કરશે એવી અમારી વિનંતી છે.
આ ફંડની જે સીલીક છે તે ઉપર ધ્યાન આપી એક કને દાણ આપવા જેટલો બંદોબસ્ત કરી આપીએ છીએ, અને એક ટંકને . માટે પિતાથી બંબસ્ત કરી લે એવી સુચના આપીએ છીએ અને તદન આંધળા લુલા વિગેરે અપંગને બે ટંકને બંદેબસ્ત કરી આપીએ છીએ.
આ શ્રાવકે ખેતીને ધધ કરે છે અને તેથી કરી દુષ્કાળ તેને ખરેખરી અસર કરે છે અને તેવા કારણથી પિતે તથા તેના બાળકે તથા ખેતીના સાધન જે બળદીઆ તે ઘણું જ દુઃખી અવસ્થા ભેગવે છે.
આ માસમાં કુલ કેટલા માણસોને દાણે આપવામાં આવ્યું તેના નામ, જ્ઞાતિ, ઉમર, ધંધે, આખ્યાની તારીખ, કેટલા મણ, હસ્તેનું નામ વિગેરેનું પત્રક રજીષ્ઠર પ્રમાણેનું લંબાણ વાળું હોવાથી છાપવામાં આવતું નથી તેથી મેકલવામાં આવ્યું નથી. પણ એક જેન પેપર ઓફીસ તરફ મેકલવામાં આવ્યું છે ને તે છાપી બહાર પાડશે તે તેને આભાર માનીશું.
વિનંતી. વકીલ સાકળચંદ નારણજી શાહ. બી. એ. એલ એલ. બી. સેક્રેટરી.
શ્રી ડબાસંગ ફડ.

Page #23

વર્તમાન સમાચાર,
૨૮૯
વર્તમાન સમાચાર શ્રી આબુજી તીર્થ ઉપર એrટ ટુ ધી ગવર્નર જનરલની
મુલાકાતે ગયેલુ જૈન ડે યુટેશન. મુંબઈ, અમદાવાદ, સીરેહી વિગેરે જુદા જુદા ગામના મુખ્ય મુખ્યપચીશ જૈનગ્રહનું એકડેપ્યુટેશન તા. ૬-૪-૧૯૧૨ના રોજ આબુ પર્વત ઉપર એજંટ સુધી ગવરનર જનરલ મી. કેલવીન સાહેબની મુલાકાતે ગયું હતું. તે વખતે એક એડ્રેસ રૂપાના કાસકેટમાં મુકી તેઓ સાહેબને અર્પણ કર્યું હતું. હેતુ આબુ જેવા પવિત્ર તીર્થ ઉપર ત્યાંના દેવાલયમાં યુરોપીયને બુટ સાથે જોવા જાય છે તે બંધ કરાવવાનું હતું. બુટ ઉપર મખમલના મેજા ચડાવી લેત કેમ? તેમ સાહેબે પૂછતાં ડેપ્યુટેશનના ગૃહસ્થોએ તેવી રીત પણ અગ્યજ છે એમ દાખલા દલીલ પુરાવા સાથે જણાવ્યું હતું ઘણે વખત સારી રીતે વાત ચીત થયા બાદ આ સંબંધનો રીપોર્ટ નામદાર ગવરનર જનરલ તરફ રવાને કરવાને તેઓ સાહેબે કબુલ કર્યું હતું વધારે હકીક્ત ઘણું પેપરમાં આવી ગયેલ છે.
શ્રી જૈન શ્વેતાંબર એજ્યુકેશન બોર્ડ તરફથી બાળકે તથા કન્યાઓની લેવાયેલી જૈન ધાર્મિક હરીફાઈની પરીક્ષામાં મળેલા ઈનામ આપવાનો સુરત ખાતે
કરવામાં આવેલા મેળાવડા. . સુરત ખાતે ચૈત્ર શુદ ૧૪ ના રોજ માજી સબ જજ રા. ૨. ચીમનલાલ લલ્લુભાઈના પ્રમુખ પણ નીચે કરવામાં આવ્યું હતું. તે મેળાવડામાં ચગ્ય સ્થાને મુનિરાજ શ્રી કમળવિજયજી પણ બીરા
જ્યા હતા. શેઠ ચુનીલાલ છગનલાલે હરીફાઈની ધાર્મિક પરિક્ષાથી થતા ફાયદા વિગેરે ઉપર તેમજ માતર ભાઈલાલ છગનલાલે પણ તે પ્રસંગને અનુસરતું તે વિષય ઉપર બેલ્યા હતા. અને ઈનામની રકમ જાહેર કરી હતી. ત્યાર બાદ ઊક્ત મુનિરાજના હસ્ત કમળથી વિદ્યાર્થીઓને પ્રમાણ પત્ર આપવામાં આવ્યા હતા, અને ઉક્ત પ્રમુખ સાહેબના હાથે ઈનામની રકમ વેહેચી આપી હતી.
ત્યાર બાદ પ્રમુખ સાહેબે પોતાના તે વિષયના અંગે વિચાર બતાવી મેળાવડે આનંદ સાથે બરખાસ્ત કર્યો હતે.

Page #24
આત્માનંદ પ્રકાશ ગ્રંથાવલેકન. પ્રાણ પોકાર (પદ્યબંધ) આ લઘુ પરંતુ દયા રૂપી વેલડી ગ્રંથ અમોને અભિપ્રાય અર્થે ભેટ મળેલ છે. તેની આનંદ સાથે ભેટ સ્વીકારી જણાવવું પડે છે કે જગ વિખ્યાત મહાપકારી સ્વર્ગવાસી મહામા વિજયાનંદ સૂરિશ્વર (આત્મારામજી મહારાજ) ના પ્ર શિષ્ય સંવેગી ગીતાર્થ શાંત કિયા પાત્ર મુનિ મહારાજ શ્રી હંશવિજયજી મહારાજના અપૂર્વ પ્રયાસ અને કૃપાના ફળ વડે ઊદાર જન ગૃહસ્થાની સહાયથી આ ગ્રંથની પ્રથમ 15000) કોપી મફત વહેંચાઈ ત્યાર બાદ 2000) કોપી મરાઠી ભાષામાં છપાઈ તે પ્રમાણે વહેંચાઈ, ત્રીજી વખત 10000 ) કોપી હિંદુસ્તાની ભાષામાં અને છેવટે આ આવૃતિની 10000 ) દશ હજાર કેપી ગુજરાતી ભાષામાં છપાવી તેવી રીતે મફત જૈન અને જૈનેતર સમાજમાં વહેંચાઈ. આવી રીતે જુદી જુદી ભાષામાં જુદા જુદા માણસે પાસે તૈયાર કરાવી મત વહેંચાવી મહાત્મા શ્રી હંસવિજયજી મહારાજે દયાનું ખરેખરૂં રવરૂપ બતાવી આપ્યું છે. મુનિ ધર્મ જે વીશ વિશ્વ દયા પાળવાના છે તે પિતે પાળતા બીજાને તેવા દયામય બનાવવાનું પણ શીખવ્યું છે, અને નિરપરાધી પ્રાણીના થતા પોકારથી જેનું હૃદય આદ્ર બન્યું છે એવા ઉક્ત મહાત્માએ તે અવાચક પ્રાણુઓનું વકીલાત નામું લઈખરેખરૂં દયાજનક કાર્ય ઉપાડી લઈ અણગાર ધર્માને દીપાવ્યું છે. આવી રીતે દયા ધર્મને ઝુડે ખરેખર આવા કાર્ય કરી ઉક્ત મહાત્માએ જે ઊપાડી લીધો છે જે જાણી સર્વને આનંદ સાથે તે મહાત્માને આભાર માન્યા સિવાય સર્વથી રહેવાશે નહીં. તેવું જીવ દયા ના પ્રચારનું કાર્યનું સૈ કેઈએ અનુકરણ કરવું જોઈએ. આ બુકના રચનાર કવિ સાકળચંદ પીતામ્બરદાસ છે. તેઓને પણ આવા કાર્ય માટે ધન્યવાદ ઘટે છે. છેવટે અમારે એટલું તે જણાવવું જ પડશે કે ટુકી મુદતમાં જન્મ પામેલી અમદાવાદની શ્રી હંસવિજયજી જન લાઈબ્રેરીએ પિતાની લધુ વય છતાં આવા લધુ પરંતુ ઊપયેગી ઊત્તમત્તમ પુસ્તકે પ્રસિદ્ધ કરી વળી તે દયા ફેલાવવાના મુખ્ય હેતુથી મફત આપી જૈન સમાજની જે સેવા બજાવે છે તેથી તેને પણ ધન્યવાદ ઘટે છે. અમે તેની દિવસનુદિવસ ઉન્નતિ ઇચ્છીએ છીએ. For Private And Personal Use Only