Book Title: Ashtasahastri
Author(s): Darbarilal Kothiya
Publisher: Z_Acharya_Shantisagar_Janma_Shatabdi_Mahotsav_Smruti_Granth_012022.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210131/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya darzana kI eka apratima kRti aSTasahasrI DaoN. darabArIlAla koThiyA, nyAyAcArya, zAstrAcArya, em . e., pIeca. DI., rIDara kA. hiM. vi. vi. prAstAvika AcArya vidyAnanda-racita 'aSTasahasrI' jaina darzana kI hI nahIM, samagra bhAratIya darzana kI eka apUrva, advitIya aura uccakoTi kI vyAkhyA-kRti hai| bhAratIya darzana-vAGmaya meM jo vizeSa ullekhanIya upalabdha racanAe~ haiM unameM yaha niHsandeha bejor3a hai | viSaya, bhASA aura zailI tInoM se yaha apanI sAhityika garimA aura svastha, prasanna tathA gaMbhIra vicAra-dhArA ko vidvanmAnasa para aGkita karatI hai| sambhavataH isIse yaha atIta meM vidvad-grAhya aura upAsya rahI hai tathA Aja bhI niSpakSa manISiyoM dvArA abhinandanIya evaM prazaMsanIya hai| yahA~ para hama usIkA kucha paricaya dene kA prayatna kareMge / mUla grantha : devAgama yaha jisa mahattvapUrNa mUla grantha kI vyAkhyA hai vaha vikrama saMvat kI dUsarI-tIsarI zatAbdi ke mahAn prabhAvaka dArzanika AcArya samantabhadra svAmI dvArA racita 'devAgama' hai| isI kA dUsarA nAma 'AptamImAMsA' hai| yataH yaha 'bhaktAmara' 'kalyANamandira' Adi stotroM kI taraha 'devAgama' pada se' Arambha hotA hai, ataH yaha 'devAgama' kahA jAtA hai tathA akalaGka, vidyAnanda, vAdirAja, hastimalla, Adi prAcIna granthakAroM ne isakA isI nAma se ullekha kiyA hai / aura 'AptamImAMsA' nAma svayaM samantabhadra ne,' granthAnta meM diyA hai, isase yaha 'AptamImAMsA' nAma se bhI vikhyAta hai| 1. 'devAgama-nabhoyAna.........'-devAgama, kaa.1| 2. 'kRtvA viviyate stavo bhagavatAM devaagmsttkRtiH|'-asstt za. prAra, pa, 2 / 3. 'iti devAgamAkhye svokta paricchede zAstre .....'-aSTa sa. pR., 294 / 4. 'devAgamena sarvezo yenAdyApi pradazyate / -pAzvanAthacarita / 5. 'devAgamana sUtrasya zrutyA saddarzanAnvitaH |'-vikraantkaurv / 6. 'itIyamAptamImAMsA vihitA hitamicchatAm |'-devaa. kA. 114 / Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 167 aSTasahastrI vidyAnanda ne isa nAma kA bhI apane granthoM meM upayoga kiyA hai| isa taraha yaha kRti jaina sAhitya meM donoM nAmoM se vizruta hai| isa meM AcArya samantabhadra ne Apta (stutya ) kauna ho sakatA hai, usameM Aptatva ke liye anivArya guNa (asAdhAraNa vizeSatAe~) kyA honA cAhie, isakI yukti purassara mImAMsA (parIkSA) kI hai aura yaha siddha kiyA hai ki pUrNa nirdoSatA, sarvajJatA aura yuktizAstrAvirodhi vaktatA ye tIna guNa Aptatva ke liye nitAnta vAMchanIya aura anivArya haiN| anya vaibhava zobhA mAtra hai| antataH aisA Aptatva unhoMne vIrajina meM upalabdha kara unakI stuti kI tathA anyoM (ekAntavAdiyoM) ke upadezoM ekAntavAdoM kI samIkSA pUrvaka unake upadeza-syAdvAda kI saMsthApanA kI hai / ' ise hama jaba usa yuga ke sandarbha meM dekhate haiM to pratIta hotA hai ki vaha yuga hI isa prakAra kA thaa| isa kAla meM pratyeka sampradAya pravartaka hameM anya deva tathA usake mata kI AlocanA aura apane iSTadeva tathA usake upadeza kI siddhi karatA huA milatA hai| bauddha darzana ke pitA kahe jAne vAle AcArya dignAga ne bhI anya ke iSTadeva tathA usake upadezoM kI AlocanA aura apane iSTa buddhadeva tathA unake upadeza (kSaNikavAda ) kI sthApanA karate hue 'pramANaMsamuccaya' meM buddha kI stuti kI hai| isI pramANasamuccaya' ke samarthana meM dharmakIrti ne 'pamANavArtika' aura prajJAkara ne 'pamANavArttikAlaMkAra' nAma kI vyAkhyAe~ likhI haiM / Azcarya nahIM ki samantabhadra ne aisI hI sthiti meM prastuta 'devAgama' kI racanA kI aura usa para akalaGkadeva ne dharma kIrti kI taraha 'devAgamabhASya' (aSTazatI) tathA vidyAnanda ne prajJAkara kI bhA~ti 'devAgamAlaGkAra' (prastuta aSTasahasrI) racA hai| 'devAgama' eka stava hI hai, jise akalaGkadeva ne spaSTa zabdoM meM 'bhagavatstava ' kahA hai| isa prakAra 'devAgama' kitanI mahattva kI racanA hai, yaha sahaja meM avagata ho jAtA hai| yathArtha meM yaha itanA arthagarbha aura prabhAvaka grantha hai ki uttara kAla meM isa para aneka AcAryoM ne bhASya-vyAkhyA-TippaNa Adi likhe haiM / akalaGkadeva kI 'aSTazatI', vidyAnanda kI 'aSTasahasrI' aura 1. 'aSTa sa., pR. 1, maGgala padya, AptaparIkSA, pR. 233, 262 / 2. doSAvaraNayohAninizzeSAstyati zAyanAt / kvacidyathA svahetubhyo bahirantarmalakSayaH / / sUkSmAntaritadUrArthAH pratyakSAH kasyacidyathA / anumeyatvato'gnyAdiriti sarvajJa-saMsthitiH // sattvamevAsi nirdoSo yukti-zAstrAvirodhivAk / avirodho yadiSTaM te prasiddhena na bAdhyate // -devAgama kA., 4, 5, 6 / 3. ' ..." iti syaadvaadsNsthitiH||'-devaagm kA. 113 / 4. ......"stavo bhagavatAM devAgamastaskRtiH |'-asstt za. maMga. pa. 2 / Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha vasunandi kI 'devAgamavRtti' ina tIna upalabdha TIkAoM ke atirikta kucha vyAkhyAe~ aura likhI gaI haiM jo Aja anupalabdha haiM aura jinake saMketa milate haiN|' devAgama kI mahimA ko pradarzita karate hue AcArya vAdirAja ne use sarvajJa kA pradarzaka aura hastimalla ne samyadgarzana kA samutpAdaka batalAyA hai| isameM dasa pariccheda haiM, jo viSaya-vibhAjana kI dRSTi se svayaM granthakAra dvArA abhihita haiN| yaha stotrarUpa racanA hote hue bhI dArzanika kRti hai / usa kAla meM dArzanika racanAe~ prAyaH padyAtmaka tathA iSTadeva kI guNastuti rUpa meM racI jAtI thiiN| bauddha dArzanika nAgArjuna kI ' mAdhyamika kArikA' aura ' vigrahavyAvartanI', vasubandhu kI 'vijJaptimAtratAsiddhi' (viMzatikA va trizatkA), dignAga kA 'pramANasamuccaya' Adi racanAe~ isI prakAra kI dArzanika haiM aura padyAtmaka zailI meM racI gayI haiM / samantabhadra ne svayaM apanI (devAgama, svayambhU stotra aura yuktyanuzAsana ) tInoM dArzanika racanAe~ kArikAtmaka aura stutirUpa meM hI racI haiM / prastuta devAgama meM bhAvaikAnta-abhAvaikAnta, dvaitaikAnta-advaitaikAnta, nityaikAnta-anityaikAnta, anyataikAnta-ananyataikAnta, apekSakAnta-anapekSaikAnta, hetvaikAnta-ahetvaikAnta, vijJAnaikAnta-bahirarthaikAntadaivaikAnta-pauruSeyaikAnta, pApaikAnta-puNyaikAnta, bandhakAraNaikAnta-mokSakAraNaikAnta jaise ekAntavAdoM kI samIkSApUrvaka una meM saptamaGgI (sapta koTiyoM) kI yojanA dvArA syAdvAda (kathaJcidvAda ) kI sthApanA kI gayI hai / syAdvAda kI itanI spaSTa aura vistRta vivecanA isase pUrva jaina darzana ke kisI grantha meM upalabdha 1. vidyAnanda ne aSTasahasrI (pR. 294) ke anta meM akalaGkadeva ke samApti-maGgala se pUrva 'kecit ' zabdoM ke sAtha 'devAgama' ke kisI vyAkhyAkAra kI vyAkhyA kA 'jayati jagati' Adi samAptimaMgala padya diyA hai| aura usake bAda hI akaladeva kI aSTazatI kA samApti-maMgala nibaddha kiyA hai| isase pratIta hotA hai ki akalaGka se pUrva bhI 'devAgama' para kisI AcArya kI vyAkhyA rahI hai, jo vidyAnanda ko prApta thI yA usakI unheM jAnakArI thI aura usI para se unhoM ne ullikhita samAptimaMgala padya diyA hai / laghu samantabhadra (vi. saM. 13 vIM zatI) ne A. vAdImasiMha dvArA 'AptamImAMsA' ke upalAlana (vyAkhyAna) kiye jAne kA ullekha apane 'aSTasahasrI-TippaNa' (pR. 1) meM kiyA hai| unake isa ullekha se kisI anya devAgama-vyAkhyA ke bhI hone kI sUcanA milatI hai| para vaha bhI Aja anupalabdha hai| akalaGkadeva ne aSTazatI (kA. 33 kI vivRti) meM eka sthAna para 'pAThAntaramidaM bahusaMgRhItaM bhavati' vAkya kA prayoga kiyA hai, jo devAgama ke pAThabhedoM aura usakI aneka vyAkhyAoM kA spaSTa saMketa karatA hai| 'devAgama' ke mahattva, gAmbhIrya aura vizruti ko dekhate hue koI Azcarya nahIM ki usa para vibhinna kAloM meM aneka TIkA-TippaNAdi likhe gaye hoM / 2. svAminazcaritaM tasya kasya no vismayAvaham / devAgamena sarvajJo yenAdyApi pradarzyate ||-paarshvcrit 3. devAgamanasUtrasya zrutyA saddarzanAnvitaH |-vikraantkaurv 4. vidyAnanda ne akalaGka deva ke 'svoktaparicchede' (a. za. kA. 114) zabdoM kA artha "svenoktAH paricchedA daza yasmiMstat svoktaparicchedamiti (zAstraM) tatra" (a. sa., pR. 214) yaha kiyA hai| usase vidita hai ki devAgama meM daza pariccheda svayaM samantabhadrokta haiN| Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTasahastrI 169 nahIM hotI' / sambhavataH isIse 'devAgama' syAdvAda kI sahetuka sthApanA karane vAlA eka apUrva evaM prabhAvaka grantha mAnA jAtA hai aura usake sRSTA AcArya samantabhadra ko ' syAdvAdamArgAgraNI'' kahA jAtA / vyAkhyAkAroM ne isa para apanI vyAkhyAe~ likhanA gaurava samajhA aura apane ko bhAgyazAlI mAnA hai / vyAkhyAe~ isa para AcAryoM ne aneka vyAkhyAyeM likhI haiM jaisA ki hama pahale ullekha kara Aye haiM / para Aja unameM tIna hI vyAkhyAe~ upalabdha haiM aura ve nimnaprakAra haiM 1 devAgamavivRti (aSTazatI), 2 devAgamAlaGkAra ( aSTasahasrI ) aura 3 devAgama-vRtti / 1 1. devAgama vivRti | isake racayitA AcArya akalaGkadeva haiM / yaha upalabdha vyAkhyAoM meM sabase prAcIna aura atyanta durUha vyAkhyA hai / paricchedoM ke anta meM jo samApti - puSpikA vAkya pAye jAte haiM unameM isakA nAma 'Apta mImAMsA - bhASya' (devAgama-bhASya) bhI upalabdha hotA hai / vidyAnanda ne aSTasahasrI ke tRtIya pariccheda ke Arambha meM jo grantha - prazaMsA meM padya diyA hai usameM unhoMne isa kA 'aSTazatI' nAma bhI nirdiSTa kiyA hai / sambhavataH AThasau zloka pramANa racanA hone se ise unhoMne 'aSTazatI' kahA hai / isa prakAra yaha vyAkhyA devAgama-vivRti, AptamImAMsAbhASya aura aSTazatI ina tIna nAmoM se jaina vADmaya meM vizruta hai / isakA prAyaH pratyeka sthala itanA jaTila evaM duravagAha hai ki sAdhAraNa vidvAnoM kA usameM praveza saMbhava nahIM hai / usake marma evaM rahasya ko avagata karane ke liye aSTasahasrI kA sahArA lenA anivArya hai / bhAratIya darzana sAhitya meM isa kI jor3a kI racanA milanA durlabha hai| nyAyamanISI udayana kI nyAyakusamAJjali se isakI kucha tulanA kI jA sakatI hai / aSTasahasrI ke adhyayana meM jisa prakAra kaSTasahasrI kA anubhava hotA hai usI prakAra isa aSTazatI ke eka-eka sthala ko samajhane meM bhI kaSTazatI kA anubhava usake abhyAsI ko hotA hai / 22 2. devAgamAlaGkAra / yaha dUsarI vyAkhyA hI isa nibandha kA viSaya hai| isa para hama Age prakAza rahe haiN| 1. ' SaTkhaNDAgama' meM ' siyA pajjattA siyA apajjattA ' ( dhavalA, pu. 1 ) jaise sthaloM meM syAdvAda kA spaSTatayA vidhi aura niSedha ina do hI vacanaprakAroM se pratipAdana pAyA jAtA hai| AcArya kundakunda ne ina do meM pA~ca vacana prakAra aura milAkara sAta vacanaprakAroM se vastu-nirUpaNa kA nirdeza kiyA usakA vivaraNa evaM vistRta vivecana nahIM kiyA ( paMcAsti0 gA0 14 ) / para 2. vidyAnanda, aSTasahasrI, pR. 295 / 3. ' ityAptamImAMsAbhASye dazamaH paricchedaH // cha // 10 // ' 4. aSTazatIprathitArthA sASTasahasrIkRtApi saMkSepAt / vilasadakalaGkaSiNaiH prapaJcanicitAvaboddhavyA // - aSTa sa. pR. 178 / Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha 3. devAgama - vRtti| yaha laghu pariNAma kI vyAkhyA hai| isake kartA AcArya vasunandi haiM / yaha na aSTazatI kI taraha duravagamya hai aura na aSTasahasrI ke samAna vistRta evaM gambhIra hai / kArikAoM kA vyAkhyAna bhI lambA nahIM hai aura na dArzanika vistRta UhApoha hai / mAtra kArikAoM aura unake pada - vAkyoM kA artha tathA kahIM-kahIM phalitArtha atisaMkSepa meM prastuta kiyA gayA hai / para hA~, kArikAoM ke hArda ko samajhane meM yaha vRtti devAgama ke prAthamika abhyAsiyoM ke liye atyanta upakAraka evaM vizeSa upayogI hai / vRttikAra ne apanI isa vRtti ke anta meM likhA hai' ki 'maiM mandabuddhi aura vismaraNazIla vyakti hU~ / maiMne apane upakArake liye hI 'devAgama ' kRti kA yaha saMkSepa meM vivaraNa kiyA hai|' unake isa spaSTa Atmanivedana se isa vRtti kI laghurUpatA aura usakA prayojana avagata ho jAtA hai / 170 yahA~ ullekhanIya hai ki vasunandi ke samakSa devAgama kI 114 kArikAoM para hI aSTazatI aura aSTasahasrI upalabdha hote hue tathA ' jayati jagati' Adi zloka ko vidyAnanda ke nirdezAnusAra kisI pUrvavartI AcArya kI devAgama vyAkhyA kA samApti - maMgalapadya jAnate hue bhI unhoMne use devAgama kI 115 vIM kArikA kisa AdhAra para mAnA aura usakA bhI vivaraNa kiyA ? yaha cintanIya hai / hamArA vicAra hai ki prAcIna kAla meM sAdhuoM meM devAgama kA pATha karane tathA use kaNThastha rakhane kI paramparA rahI hai / jaisA ki pAtrakezarI ( pAtrasvAmI ) kI kathA meM nirdiSTa cAritrabhUSaNa muni ko usake kaNThastha hone aura ahicchetra ke zrI pArzvanAtha mandira meM roja pATha karane kA ullekha hai / vasunandi ne devAgama kI aisI prati para se use kaNThastha kara rakhA hogA, jisa meM 114 kArikAoM ke sAtha ukta ajJAta devAgama vyAkhyA kA samApti maGgala padya bhI kisI ke dvArA sammilita kara diyA gayA hogA aura usa para 115 kA saMkhyAGka DAla diyA hogA / vasunandi ne aSTazatI aura aSTasahasrI TIkAoM para se jAnakArI evaM khojabIna kiye binA devAgamakA artha hRdayaGgama rakhane ke liye yaha devAgama vRtti likhI hogI aura usameM kaNThastha sabhI 115 kArikAoM kA vivaraNa likhA hogA / aura isa taraha 115 kArikAoM kI vRtti pracalita ho gayI jAna par3atI hai / I yaha vRtti eka bAra san 1994, vI. ni. saM. 2440 meM bhAratIya jaina siddhAnta prakAzinI saMsthA, kAzI se sanAtana jaina granthamAlA ke antargata granthAGka 7 ke rUpa meM tathA dUsarI bAra nirNayasAgara presa bambaI se prakAzita ho cukI hai / para aba vaha alabhya hai / isakA punaH acche saMskaraNa ke rUpa meM mudraNa apekSita hai| devAgamAlaGkAra : aSTasahasrI aba hama apane mUla viSaya para Ate haiM / pIche hama yaha nirdeza kara Aye haiM ki AcArya vidyAnanda kI ' aSTasahasrI' devAgama kI dUsarI upalabdha vyAkhyA hai / devAgama kA alaGkaraNa ( vyAkhyAna ) hone se 1. ' zrImatsamantabhadrAcAryasya... ..... devAgamAkhyAyAH kRteH saMkSepabhUtaM vivaraNaM kRtaM zrutavismaraNazIlena vasunandinA jaDamatinA''tmopakArAya | - devAgamavRtti, pR. 50, sa0 jaina granthamAlA, kAzI / Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTasahastrI 171 yaha devAgamAlaGkAra yA devAgamAlakRti tathA Apta-mImAMsAlaGkAra yA AptamImAMsAlaGkRti nAmoM se bhI ullikhita hai' aura ye donoM nAma anvartha haiN| 'aSTasahasrI' nAma bhI ATha hajAra zloka pramANa hone se sArthaka hai / para isakI jisa nAma se vidvAnoM meM adhika vizruti hai aura jAnI-pahacAnI jAtI hai vaha nAma 'aSTasahasrI' hI hai| uparyukta donoM nAmoM kI taraha 'aSTasahasrI' nAma bhI svayaM vidyAnanda pradatta hai| mudrita prati ke anusAra usake dUsare, tIsare, cauthe, pA~caveM, chaThe, sAtaveM, AThaveM aura dazaveM paricchedoM ke Arambha meM tathA dazaveM ke anta meM jo apanI vyAkhyA-prazaMsA meM eka-eka padya vidyAnanda ne diye haiM una saba meM 'aSTasahasrI' nAma upalabdha hai| navameM pariccheda ke Adi meM jo prazaMsA-padya hai usameM bhI 'aSTasahasrI' nAma adhyAhRta hai, kyoMki vahA~ 'sampAdayati' kriyA to hai, para usakA kartA kaNThata: ukta nahIM hai, jo 'aSTasahasrI' ke sivAya anya sambhava nahIM hai| racanAzailI aura viSaya-vivecana isakI racanA-zailI baDI gambhIra aura prasanna hai| bhASA parimArjita aura saMyata hai| vyAkhyeya ke abhiprAya ko vyakta karane ke liye jitanI padAvalI kI AvazyakatA hai utanI hI padAvalI ko prayukta kiyA hai| vAcaka jaba ise paDhatA hai to eka avicchinna aura avirala gati se pravAhapUrNa dhArA use upalabdha hotI hai, jisameM vaha avagAhana kara Ananda-vibhora ho uThatA hai / samantabhadra aura akalaMka ke eka-eka pada kA marma to spaSTa hotA hI jAtA hai use kitanA hI navya, bhavya aura sambaddha cintana bhI milatA hai / vidyAnanda ne isameM devAgama kI kArikAoM aura unake pratyeka pada-vAkyAdikA vistAra pUrvaka arthodghATana kiyA hai| sAtha meM akalaMkadeva kI uparyukta 'aSTazatI' ke pratyeka sthala aura padavAkyAdi kA bhI vizada artha evaM marma prastuta kiyA hai / 'aSTazatI' ko 'aSTasahasrI' meM isa taraha AtmasAt kara liyA gayA hai ki yadi donoM ko bheda-sUcaka pRthak-pRthak TAipoM (zISAkSaroM) meM na rakhA jAye aura aSTazatI kA TAipa baDA na kiyA jAye to pAThaka ko yaha bheda karanA dussAdhya hai ki yaha 'aSTazatI' kA aMza hai aura yaha 'aSTasahasrI' kaa| vidyAnanda ne 'aSTazatI' ke Age, pIche aura madhya kI Avazyaka evaM prakRtopayogI sAndarbhika vAkya racanA karake 'aSTazatI' ko 'aSTasahasrI' meM maNi-pravala nyAya se anusyUta kiyA hai aura apanI talasparzinI adbhuta pratibhA kA camatkAra dikhAyA hai / vastutaH yadi vidyAnanda yaha 'aSTasahasrI' na likhate to aSTazatI' kA gUr3ha rahasya usI meM hI chipA rahatA aura medhAviyoM ke liye vaha rahasyapUrNa banI rahatI / isakI racanA 1. AptaparIkSA, pR. 233, 262, aSTasa. pu.1, maGgalapadya tathA paricchedAnta meM pAye jAne vAle samAptI puSpikA vAkya / 2. 'jIyAdaSTasahasrI....' (aSTa sa., pR. 213), 'sASTasahasrI sadA jayatu / ' ( aSTa sa. 231) 3. 1454 vi. saM. kI likhI pATana-prati meM ye prazaMsA padya paricchedoM ke anta meM haiN| 4. samyagavabodhapUrva pauruSamapasAritAkhilAnartham / / daivopetamabhISTaM sarva sampAdayatyAzu- aSTa. sa., pR. 259 / Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha zailI ko vidyAnanda ne svayaM 'jIyAdaSTasahasrI........prasanna-gaMbhIra-padapadavI' (aSTa sa., pR. 213) zabdoM dvArA prasanna aura gaMbhIra padAvalI yukta batalAyA hai / isameM vyAkhyeya devAgama aura 'aSTazatI' pratipAdya viSayoM kA viSadatayA vivecana kiyA gayA hai / isake atirikta vidyAnanda ke kAla taka vikasita dArzanika pramayoM aura apUrva carcAoM ko bhI isameM samAhita kiyA hai / udAharaNArtha niyoga, bhAvanA aura vidhivAkyArtha kI carcA, jise prabhAkara aura kumArila mImAMsaka vidvAnoM tathA maNDanamizra Adi vedAnta dArzanikoM ne janma diyA hai aura jisakI bauddha manISI prajJAkara ne sAmAnya AlocanA kI hai, jaina vAGmaya meM sarvaprathama vidyAnanda ne hI isameM prastuta kI evaM vistRta vizeSa samIkSA kI hai| isI taraha virodha, vaiyadhikaraNya Adi ATha doSoM kI anekAnta vAda meM udbhAvanA aura usakA samAdhAna donoM hameM sarvaprathama isa aSTasahasrI meM hI upalabdha hote haiM / isa prakAra 'aSTa sahasrI' meM vidyAnanda ne kitanA hI nayA cintana aura viSaya vivecana samAviSTa kiyA hai| mahattva evaM garimA isakA sUkSma aura gambhIra adhyayana karane para adhyetA ko yaha spaSTa ho jAtA hai ki yaha kRti atIva mahattvapUrva aura garimAmaya hai / vidyAnanda ne isa vyAkhyA ke mahattva kI udghoSaNA karate hue likhA hai zrotavyA'STasahasrI zrutaiH kimanyaiH sahasrasaMkhyAyaiH / vijJAyate yathaiva svasamaya-parasamaya-sadbhAvaH // 'hajAra zAstroM kA par3hanA-sunanA eka tarapha hai aura eka mAtra isa kRti kA adhyayana eka ora hai, kyoM ki isa eka ke abhyAsa se hI svasamaya aura parasamaya donoM kA vijJAna ho jAtA hai|' vyAkhyAkAra kI yaha ghoSaNA na madokti hai aura na atizayokti / 'aSTasahasrI' svayaM isakI nirNAyikA hai / aura 'hAtha kaMgana ko ArasI kyA' isa lokokti ko caritArtha karatI hai / hamane isa kA gurumukha se adhyayana karane ke uparAnta anekabAra ise par3hA aura par3hAyA hai| isameM vastutaH vahI pAyA jo vidyAnanda ne ukta padya meM vyakta kiyA hai| 1 bhAvanA yadi vAkyArtho niyogo neti kA prmaa| tAvubhau yadi vAkyArthI hatau bhaTTaprabhAkarau // kArye'rthacodanA jJAnaM svarUpe kinna tatpramA / dvayocceddhanta tau naSTau bhaTTavedAntavAdinau // (aSTa sa., pR. 5-35.) 2 'iti kiM nazcintayA, virodhAdi dUSaNasyApi tathaivApasAritatvAt |...tto na vaiyadhikaraNyam / etanobhaya doSa prasaGgo'pyapAstaH,...etena saMzayaprasaGgaH pratyuktaH, ..... tata eva na saMkaraprasaGgaH, etena vyatikara prasaGgo vyudastaH...tata eva naanvsthaa...|'-asstts., pR. 204-207 / 3 aSTasa., pR. 157 / Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTasahasrI 173 do sthaloM para isa kA jayakAra karate hue vidyAnanda ne jo padya diye haiM unase bhI 'aSTasahasrI' kI garimA spaSTa prakaTa hotI hai / ve padya isa prakAra haiM (ka) jIyAdaSTasahasrI devAgamasaMgatArthamakalaGkam / / gamayantI sannayataH prasanna-gambhIra pdpdvii||' (kha) sphuTamakalaGkapadaM yA prakaTayati pariSTacetasAmasamam / darzita-samantabhadraM sASTasahastrI sadA jayatu // prathama padya meM kahA gayA hai ki prasanna aura gambhIra padoM kI padavI (ucca sthAna athavA zailI) ko prApta yaha 'aSTasahasrI' jayavanta rahe-cirakAla taka manISI gaNa isakA adhyayana-manana kareM, jisakI vizeSatA yaha hai ki vaha devAgama meM samyak rItyA pratipAdita aura akalaGka samarthita artha ko sannayoM ( saptabhaGgoM) se avagata karAtI hai| dUsare padya meM pratipAdita hai ki jo paTu buddhiyoM-pratibhAzAliyoM ke liye akalaGkadeva ke viSamadurUha padoM kA, jinameM svAmI samantabhadra kA hArda (abhiprAya ) pradarzita hai, arthodghATana spaSTatayA karatI hai vaha aSTasahasrI sadA vijayI rhe| paricchedoM ke anta meM pAye jAne vAle padyoM meM vidyAnanda ne usa pariccheda meM pratipAdita viSaya kA jo nicor3a diyA hai usase bhI vyAkhyA kI garimA kA AbhAsa mila jAtA hai / ekAnta vAdoM kI samIkSA aura pUrvapakSiyoM kI AzaMkAoM kA samAdhAna isameM jisa zAlInatA evaM gambhIratA se prastuta kiyA hai vaha advitIya hai| prAyaH uttaradAtA AzaMkAoM kA uttara dete samaya santulana kho detA hai aura pUrvapakSI ko 'pazu', 'jaDa', 'azlIla' jaise mAnasika coTa pahu~cAne vAle apriya zabdoM kA prayoga bhI kara jAtA hai| jaisA ki darzana-granthoM meM upalabdha hotA hai| para 'aSTasahasrI' meM Arambha se anta taka zAlInatA dRSTigocara hotI hai aura kahIM bhI asantulana nahIM milatA / aura na ukta prakAra ke kaThora zabda / eka sthala para sarva padArthoM ko 'mAyopama', 'svapnopama' mAnane vAle saugata ko akalaGkadeva kI taraha mAtra 'pramAdI' aura 'prajJAparAdhI' kahA hai| ina donoM zabdoM ke prayoga meM kitanI saumyatA, santulana aura sadbhAvanA nihita hai, ise batAne kI AvazyakatA nahIM hai| ina saba bAtoM se 'aSTasahasrI' kI garimA nizcaya hI vidita ho jAtI hai| isa para laghu samantabhadra (13 vIM zatI) kA eka 'aSTasahasrI'-viSama-pada-tAtparya TIkA nAmaka TippaNa aura dUsarI zvetAmbara vidvAn yazovijaya (17 vIM zatI) kI 'aSTasahasrI-tAtparya vivaraNa' saMjJaka 1 vahI, pR. 213 / 2 vahI, pR. 231 / 3 aSTasa., pR. 116 / Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha vyAkhyA upalabdha evaM prakAzita haiM / isakA prakAzana san 1915 vI. ni. saM. 2441 meM AkalUja nivAsI seTha zrI nAthAraMgajI gAMdhI dvArA eka bAra huA thaa| aba vaha saMskaraNa aprApya hai| dUsarA nayA saMskaraNa Adhunika sampAdanAdi ke sAtha prakAzanAI hai| isake racayitA hama Arambha meM hI nirdeza kara Aye haiM ki isa mahanIya kRti kI racanA jisa mahAn AcArya ne kI ve tArkika ziromaNi vidyAnanda haiN| ye bhAratIya darzana vizeSataH jaina darzanAkAza ke daidIpyamAna sUrya haiM, jinheM sabhI bhAratIya darzanoM kA talasparzI anugama thA, yaha unake upalabdha granthoM se spaSTa avagata hotA hai / inakA astitva samaya hamane I. 775 se 840 I. nirdhArita kiyA hai / ' inake aura inakI kRtiyoM ke sambandha meM vizeSa vicAra anyatra kiyA gayA hai / 1. Apta pa., prastA., pR. 53, vIra sevAmandira, dariyAgaMja, dillI-6 / 2. vahI, prastA0, pR. 9-54 /