Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ AyAyapravara abhinandana AmA Ama AcArya prata vo W za aparigraha aura samAjavAda eka tulanA : saubhAgyamala jaina [ prabuddha vicAraka evaM cintaka ] yaha saba koI jAnate haiM ki bhagavAn mahAvIra kA tatvadarzana 'ahiMsA' para AdhArita hai| jaina Agama ke praznavyAkaraNa sUtra meM bhagavAna mahAvIra ne 'ahiMsA' bhagavatI ke 60 paryAyavAcI nAmoM kA varNana kiyA hai / jaba hama ahiMsA zabda ko lete haiM to jana sAdhAraNa kevala kisI prANI kA prANaghAta na karane kI bAta se tAtparya letA hai kintu vAstavikatA yaha hai ki bhagavAna mahAvIra ne jahA~ samasta prANI jagata ke prati ahiMsaka rahane kA vicAra diyA vahIM samAja meM vaicArika ahiMsA ke rUpa meM 'anekAMta' tathA sAmAjika tathA Arthika nyAya ke liye 'aparigraha' kA vicAra diyaa| yaha sArI asA kI hI prakriyA hai / yadi hama gaharAI se adhyayana kareM to hameM jJAta hogA ki 'aparigraha' eka vicAra hai 'vAda' nahIM hai / jo siddhAnta, vAda kA sthAna grahaNa kara letA hai usameM jar3atA, saMkucitatA A jAtI hai jabaki 'vicAra' meM sadaiva unnatazIlatA rahatI hai / jaise-jaise mAnava samAja meM vaicArika 'pragati hotI jAtI hai vaise-vaise usa siddhAnta kI pragatizIla vyAkhyA hotI jAtI hai| bhagavAna mahAvIra se pUrva tIrthaMkara pArzvanAtha ke samaya meM unakA upadeza 'cAturyAma dharma' kahA jAtA thA / unhoMne ahiMsA, satya, asteya tathA aparigraha cAra siddhAntoM ko apanAne para bala diyA thaa| anumAna yaha hai ki unhoMne 'strI' ko bhI eka parigraha mAnA tathA usakA svatantra astitva svIkAra nahIM kiyA, kintu bhagavAna mahAvIra ne anubhava kiyA ki -- mahilA svayaM eka bar3I zakti hai, usakA svataMtra astitva hai, taba unhoMne puruSa ke liye ( yadi vaha gRhastha hai) svadArasantoSa tathA mahilA ke liye ( yadi vaha gRhastha hai) svapatisantoSa kA vrata rakhane kI dRSTi se caturtha vrata brahmacarya kA vidhAna kiyaa| isa prakAra paMcayAma dharma kA upadeza diyA / tAtparya yaha hai ki aparigraha eka vicAra hai, jisameM sadaiva nita navInatA tathA pragatizIlatA vidyamAna hai| hamAre yuga ke mahApuruSa gAMdhIjI ne bhI apane vicAroM kA koI 'vAda' yA 'gAMdhIvAda' svIkAra nahIM kiyA apitu deza ko eka vicAra diyA / bhagavAna mahAvIra ne anubhava kiyA ki samAja meM arthajanya dveSa tathA IrSyA vidyamAna usake nirAkaraNa kA upAya sarvAMza yA aMzataH aparigraha ke vicAra meM hI hai / manuSya kI icchA AkAza ke samAna 'anaMta' hai, yadi usa para niyaMtraNa na ho to vaha uttarottara vRddhiMgata hI hotI jAtI hai, kintu prazna yaha hai ki niyantraNa svecchA kA ho yA kAnUna dvArA thopA gayA ? anubhava yaha batAtA hai ki jaba koI bAta kAnUna dvArA thopI jAtI hai to manuSya apanI svataMtratA kA hanana anubhava karatA hai tathA usake Voilation ke mArga khojatA hai, jabaki svecchA ke niyaMtraNa meM manuSya ullaMghana kA prayatna nahIM krtaa| tAtparya yaha ki 'aparigraha' eka svecchApUrNa niyantraNa hai / manuSya jaba apanI aparimita icchA para svecchA se niyaMtraNa karane kA niyama letA to apanA ahobhAgya mAnatA hai tathA aisA anubhava karatA hai ki vaha apane para niyaMtraNa karake samAja ke prati apane karttavya kA pAlana kara
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ aparigraha aura samAjavAda : eka tulanA 401 rahA hai aura adhika yaha ki usakA 'paraloka' sudharegA / isakA eka kAraNa aura hai, aura vaha yaha ki aparigraha kA vicAra deza ko jina mahApuruSoM ne diyA vaha svayaM apane jIvanavyavahAra meM use amala meM lAte the / cAhe hama use 'samatA' kaheM yA 'sAmyayoga' kheN| yaha vicAra ati prAcIna hai, apitu yaha kahanA atizayokti pUrNa na hogA ki yaha vicAra prAga aitihAsika kAla se hai| yuga sAtha usakI vyAkhyA meM parivartana huA ho kintu maulika rUpa se vicAra vidyamAna thA / isakI tulanA meM samAjavAda kAnUna dvArA sthApita niyaMtraNa hai aura isa kAraNa jaba yaha niyaMtraNa lagAyA jAtA hai taba manuSya usake ullaMghana ke mArga khojatA hai / kAraNa ki vaha kAnUna dvArA sthApita niyaMtraNa ko vivazatA mAnatA hai| isake atirikta yaha bhI bAta hai ki samAjavAda ke mUla puraskarttA cAhe apane jIvana meM samAjavAda lA cuke hoM, vaisA hI jIvana-vyavahAra calAte hoM kintu Aja kA rAjanIti se prabhAvita samAjavAda aura usakA janaka bhAratIya zAsana hai aura AMzika rUpa meM prAdezika zAsana cAhe bhAratIya zAsana ho cAhe prAdezika zAsana usake pramukha zAsanakartA, ucca adhikArI ( jo samAjavAda ke anurUpa vicAra rakhakara kAnUna banavAte haiM) kA jIvana usake anurUpa nahIM svayaM sAmantI DhaMga kA vilAsapUrNa tarIkoM ( vaha bhI karadAtA ke pradatta dhana ke mUlya para ) se jIvana calAkara bhI samAjavAda kI bAteM karate haiM / isa kAraNa usakA prabhAva nagaNya hotA hai / yahI kAraNa hai ki aparigraha vicAra ke pIche kAnUna kI koI zakti Sauction na hote hue bhI adhika saphala hai tathA samAjavAda ke pIche kAnUna kI zakti ke bAvajUda atyanta asaphala hai| gata 25-26 varSoM ke prayatnoM ke bAvajUda pariNAma yaha hai ki ghanI, sampanna vyakti adhika sampanna bana gayA tathA garIba adhika garIba banA / yaha bAta bhAratIya zAsana dvArA prakAzita sarvekSaNa kI riporTas se bhalIbhAMti pragaTa hai / isI kAraNa pezvara jahAM 'garIbI haTAo' ke nAre bar3I mustaidI tathA joza se lagAye jAte the tathA usake liye hamAre zAsanakartA preraNA dete the, vahA~ vahI zAsanakartA aba yaha kahane lage haiM ki 'garIbI' svayaM nahIM miTa sakatI, hamAre pAsa jAdU nahIM hai, zrama karanA hogA, Adi / kintu yaha kahane vAle ko isakA udAharaNa svayaM ke jIvana se bhI prastuta karanA hogA, taba deza meM lahara utpanna hogii| isameM saMdeha nahIM ki deza ko pragati patha para le jAne kA dAyitva jina mastiSkoM tathA kaMdhoM para hai unakI vANI tathA karma meM sAmya nahIM hai / isI kAraNa jana-sAdhAraNa para zramasAdhya jIvana kI bAta kA prabhAva nahIM par3atA / yadi hama aparigraha ke puraskartA mahApuruSoM ke jIvana para dRSTipAta kareM to yaha spasTa hogA ki vahAM vANI karma kI sAmyatA hai / lagabhaga 2500 varSa pUrva jisa mahApuruSa ne aparigraha ke vicAra kI pragatizIla byAkhyA karake deza ke sanmukha rakhA vaha akiMcana thA / usakA sArA jIvana svAvalambana para AdhArita thaa| yahI nahIM jaba usa para upasargoM ke kAraNa vipatti AI to indra ne Akara prArthanA kI bhagavan Apako kaSTa na ho isaliye ApakI rakSA hetu maiM sAtha rahA karU, taba usa mahApuruSa ne jo uttara diyA usakA bhAvArtha thA ki svavIryeNa gacchanti jinendrAH parama gati / mujhe sahana karanA he indra ! maiM apanI sAdhanA meM vyasta hai, yadi koI vipatti AtI ho to caahiye| jinendra apanI zakti ke bala para hI parama gati ko prApta karate haiN| puruSa ne catuvidha saMgha ke mahatvapUrNa do ghaTaka sAdhu tathA sAdhvI ke liye jo svAvalambana para AdhArita hai, usameM paramukhApekSitA nahIM / vAstavika rUpa se dekhA jAye to vaha mahApuruSa aparigrahI thaa| Adhunika bhASA meM kaheM to samAjavAdI thA, jisane apane jIvana meM svayaM caryA nahIM usa mahAbanAI vaha svayaM samatA ke tatva utAra liye the, taba jagata ko svAnubhUti pUrNa upadeza yuga ke mahApuruSa gAMdhIjI ke sambandha meM satya hai| vaha bhI sacce diyA thA / yahI bAta Adhunika samAjavAdI the, unhoMne charety yahI AcArya prava zrIAnanda AcArya prava grantha Guai Vo Yin zrI Anandatra grantha
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 04aan... NAN.. ... AcArmapravabhinamA AcArmapravabhi zrAAnandagrantha32zrAAnandA 402 dharma aura darzana begins at home ke AdhAra para svayaM vaisA jIvana jIyA / pariNAma yaha huA ki deza meM sAdA jIvana paddhati ko bala milA, loga sAmantI DhaMga ke vilAsapUrNa jIvana se ghRNA karane lage tathA yaha lahara TheTha uttara se dakSiNa taka phailaaii| bhAratIya aparigraha ke vicAra meM mUlatattva sva-parabheda-vijJAna kA hai| tIrthakara bhagavAna pArzvanAtha tathA antima tIrthakara bhagavAna mahAvIra ne AtmA ke atirikta saba kucha ko para mAnA, jisakI carama niSpatti yaha hai ki "AtmA" ne apane zarIra ko bhI para mAnA / jaisA ki isa deza ke nirguNI santa kabIra ne eka sthAna para zarIra ko piMjare kI upamA dI tathA piMjare meM AtmA rUpI haMsa kaida hai / tAtparya yaha hai ki "AtmA' sva ke atirikta zarIra taka ko "para" mAnA / jaba yaha anubhava ho ki zarIra jarjara ho gayA hai taba usake prati udAsInatA rakhakara "saMlleSaNA" vrata aMgIkAra karanA cAhiye / pAThaka jAnate haiM ki jaina AcAra paddhati meM saMlleSaNA vrata dvArA manuSya apane zarIra kA moha tmAga kara mRtyu ko sakhA ke rUpa meM nirapekSabhAva se varana karatA hai| aisI sthiti meM bhautika sampadA ke saMgraha kA vicAra nahIM ho sktaa| bhagavAna mahAvIra ne sAdhu jIvana meM sarvataH aparigraha tathA gRhastha jIvana meM aMzataH aparigraha kA vidhAna karake svecchA kA niyaMtraNa sthApita kiyaa| abhI gata cAturmAsa ke samaya meraTha meM muni zrI vidyAnandajI ke pAsa kucha sAmyavAdI mitra Akara "kamyUnijma" ke tattva batAne lage taba unhoMne una mitroM se kahA ki Apa kise kamyUnijma ke siddhAnta samajhAne kA prayatna karate haiM jo sarvathA nirvasana hai| bhagavAna mahAvIra ne sampadA-saMgraha, Aya ke srota Adi para svecchA pUrNa niyaMtraNa lagAne kA sandeza diyA thaa| yahI nahIM, dainika upayoga meM Ane vAlI tuccha vastuoM (jaise daMtona Adi) kI sImA nirdhArita karane kA vidhAna kiyaa| (dekhiye zrAvaka ke aNuvratoM meM 7 vAM aNuvrata / ) tAtparya yaha hai ki manuSya apanI AvazyakatA se adhika vastu kA upayoga na kare / Aja kI bhoga-pradhAna saMskRti meM jahAM manuSya saMgraha karatA hai, Aya ke sAdhana vistRta karatA hai vahIM usake vyaya para bhI vaha svayaM pratibandha nahIM lagAtA, pariNAma yaha hotA hai ki upabhoga kI vastu (parimita mAtrA meM utpAdana hone ki sthiti meM) kevala usako prApta hotI hai ki jisake pAsa usako kraya karane jitanA dhana ho| yaha eka sunizcita siddhAnta hai ki jaba kisI vastu kA utpAdana kama ho, bAjAra meM usakI khapata adhika ho to mUlya vRddhi hotI hai jaisA ki Adhunika arthazAstrI DimAnDa eNDa saplAya ke siddhAnta se pramANita karate haiN| dainika upayoga athavA anya vastuoM ke upabhoga para jaba hama svecchA se niyaMtraNa lagAte haiM taba hama jahAM aparigrahI haiM vahIM hama nAgarika dharma kA pAlana bhI karate haiN| yaha zaMkA se pare tathya hai ki bhagavAna mahAvIra akiMcana the / bAlaka jaisI mAsUmiyata ke sAtha nirvikAra bhAva se yatra-tatra vicaraNa karate the| jaina sAhitya ke mahatvapUrNa grantha tatvArthasUtra meM eka sthAna para kahA hai ki mUpirigrahaH tAtparya yaha hai ki mUcrchArahita hokara dharmasAdhanA ke upakaraNa sAdhu rakhatA hai| Adhunika mahApuruSa gAMdhIjI ne sampanna logoM ke liye TrasTIzipa ke siddhAnta ko pratipAdita kiyA thaa| usakA tAtparya yaha thA ki jo kucha saMcita hai use samAja kI mAlakI mAna kara apane ko TrasTI mAneM tAki samAja kI AvazyakatA ke samaya usakA upayoga kiyA jA ske| isameM bhI murihita, Asaktirahita hone kA tattva vidyamAna hai| samartha rAmadAsa tathA chatrapati zivAjI kA prasaMga sarva vizru ta hai, kintu samaya parivartana ke sAtha Aja vaicArika vikRti A gaI hai| kaI tyAgI hone kA dAvA karate hue pracura sAmagrI mUrchArahita yA anAsakta bhAva se apane pAsa hone kA daMbha karate haiM, vAstavikatA yaha hai ki Aja apanI AvazyakatA se adhika saMgraha meM mUrchArahita yA anAsakti ke bhAva kI guMjAiza nahIM hai / isa non attachment kI bhAvanA kA adhika vistAra ne DhoMga panapA hai|
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ aparigraha aura samAjavAda : eka tulanA 403 tAtparya yaha hai ki saba se bar3A bheda aparigraha tathA samAjavAda meM yaha hai ki aparigraha apanI AvazyakatA ko kama karane para bala detA hai kintu samAjavAda adhika se adhika kamI vyaya para niyaMtraNa kara sakatA hai, isase adhika usameM gujAiza nahIM hai| sArAMza yaha hai ki aparigraha eka prakAra se apanI jarUratoM ko svAtmaniyaMtraNa ke sAtha kama karane kI preraNA detA hai jabaki samAjavAda adhika utpAdana karake jarUrateM adhika karake upabhoga kI preraNA detA hai, yahI saMbhavata: rASTra ke samRddha hone kI kalpanA hai| jahAM taka rASTra kA prazna hai utpAdana-vRddhi Avazyaka hai tAki manuSya ko apanI Avazyaka vastu (jIvanopayogI) ucita mUlya para mila sake kintu jahA~ maguSya ke svayaM ke jIvana kA sambandha hai use svayaM apanI paristhiti ke anusAra apane upayoga kI vastu meM, jarUratoM meM kamI karanA cAhie tAki vaha pratyeka paristhiti meM abhAva se duHkha anubhava na kreN| Ge Ananda-vacanAmRta duHkha meM agara samabhAva rahe to duHkha dUra ho jAtA hai| sukha meM agara samabhAva na rahe to sukha kA sarovara sUkha jAtA hai| duHkha-sukha donoM meM samabhAva rakhanA jarUrI hai| 0 sukha aura Ananda meM antara hai-sukha kI anubhUti bAharI vastuoM se bhI ho sakatI hai, kiMtu Ananda kI anubhUti to AtmA meM hI jAgRta hotI hai| 10 jo vyakti jitanA bar3A hotA hai, use utanI hI sAvadhAnI se apane niyamoM aura AdarzoM para calanA hotA hai| kAra aura baseM, kabhI-kabhI sar3aka se haTakara bhI caleM to koI khAsa durghaTanA nahIM hotI, kiMtu rela ko to apanI paTarI se eka iMca bhI idhara udhara haTane kA avakAza nahIM aura haTI ki durghaTanA ghttii| bar3e AdamiyoM kA jIvana-patha rela kA patha hai| - maMgala saccA maMgala vaha hai jo 'ma' arthAt pAMpa ko 'gala' arthAt gAle, pApa ko dUra kare / jaba pApa dUra ho gayA to vighna-bAdhA bhI svataH hI dUra ho gyii| pApa ke kAraNa hI vighna Ate haiM / ataH maMgala kA artha hai pApa ko dUra karanA, pApa kA AcaraNa nahIM krnaa| - saMsAra meM sabase bar3A maMgala dharma hai| kyoMki dharma hI manuSya ko satkarma kI ora bar3hAtA hai, satkarma saba sukhoM kA mUla hai / ataH sukha, Ananda kI prApti kA mUla kAraNa dharma hai| Wan SURAJRANJANA VAJPAARAKJAJALAJAMANASALALPANAJRANABAJAPAJAMIAAJAKSAAN owerwsnyyyanviroinrrrrrrow