Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ anirvacanIya Ananda kA srota : svAnubhUti -munizrI amarendravijaya jI (adhyAtmapradhAna aneka pustakoM ke lekhaka tattvacintaka tathA ojasvI pravacanakAra) * anubhava : jIvanamukti kA aruNodaya nija anubhava lavaleza se, kaThina karma ho nAza / alpabhava meM bhavi lahe, avicalapura kA vAsa / ' uparyukta kathana meM yaha bAta prakaTa hotI hai ki sva-svarUpa kA 'anubhava' bhava-bhramaNa kI dIrgha paramparA ko atyanta laghu kara detA hai| anubhava meM aisA kyA jAdU hai ki use prApta karane vAlA vyakti alpabhava meM hI mukti prApta kara le ? isakA rahasya yaha hai ki 'anubhava' dvArA eka pala meM AtmA kA pratyakSa jJAna milatA hai| nija kI yaha anubhUti vyakti kI jIvanadRSTi meM eka jabardasta krAnti lAtI hai / zrata-zravaNa, vAcana Adi ke dvArA prApta huA bauddhika stara kA jJAna aisI AmUlacUla krAnti kA sarjana nahIM kara sktaa| mohanAza kA amogha upAya zrata dvArA svarUpa kA bodha hone se evaM usase citta bhAvita hone se, kramazaH moha kI pakar3a DhIlI hotI jAtI hai, aura viSaya-kaSAya ke Avega kucha zithila ho jAte haiM / kintu viSayoM kA rasa-viSayoM meM anAdi se rahI sukha-bhrAnti-kevala zrata se nahIM TalatI, yaha bhrAnti 'anubhava' se miTatI hai| anubhava dvArA nija ke nirupAdhika Ananda kA AsvAdana milane para viSayendriyoM ke bhoga vAstava meM hI nIrasa 1. cidAnanda jI mahArAja, svarodaya jJAna, dohA-53 / 2. upAdhyAya yazovijaya jI, adhyAtmopaniSad, jJAnayoga, zloka-4 / ( 38 )
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa 4 : dharma, darzana evaM adhyAtma cintana 36 lagate haiN| itanA hI nahIM, sarva pudgala khela indrajAla ke samAna lagane lagate haiN| isase AtmajJAnI ke lie jagata kI ghaTanAoM kA mahattva svapna kI ghaTanAoM se kucha bhI adhika nahIM rahatA, arthAt 'anubhava' jIvanaviSayaka samagra dRSTikoNa hI badala detA hai| bauddhika pratIti vicAra-vimarza se paidA hotI hai, kintu vicAra svayaM hI avidyA para nirbhara hai| ataH AtmasvarUpa kI nirdhAnta pratIti vicAra-vimarza ke dvArA prApta nahIM hotI, yaha pratIti vicAra zAnta hone para hI milatI hai| mana kI upazAnta avasthA athavA usakA nAza yaha unmanI avasthA hai| isa avasthA meM 'anubhava' milatA hai| isalie AtmajJAna kI-anubhava kI prApti ke icchuka mumukSu ko cAhie ki vaha prathama caMcala citta ko apanI icchAnusAra pravartana karane kI sAmarthya prApta kare, aura phira ekAgra bane isa citta ko AtmavicAra meM lagAkara usakA nAza kare / mohanAza kA yaha amogha upAya hai| anubhava kyA hai ? cidAnanda jI mahArAja ne 'anubhava' kA paricaya dete hue kahA hai ApoApa vicArate, mana pAye vizrAma / rasAsvAda sukha Upaje, anubhava tAko nAma / / Atama anubhava tIra se, miTe moha aMdhAra / AparUpa meM jhalajhale, nahiM tasa anta apAra / ' siddha paramAtmA yA zrI jinezvaradeva ke athavA apane hI zuddha svarUpa kA cintana-manana aura dhyAna karate kisI dhanya kSaNa meM AtmA zAnta ho jAtA hai evaM dhyAtA, dhyeya ke sAtha tadAkAra vana zuddha AtmasvarUpa meM lIna hokara, svayaM ke yathArtha svarUpa kA evaM nijI antaraMga aizvarya kA 'darzana' prApta karatA hai / khuda ke alaukika, zAzvata AnandasvarUpa kI isa anubhUti se moha andhakAra ke naSTa ho jAne se dhyAtA ko tatkAla AtmajJAna kA prakAza prApta hotA hai / isa apUrva ghaTanA ko zAstrIya paribhASA meM 'AtmajJAna' athavA 'anubhava' kI saMjJA dI gaI hai| 1. (ka) yogadRSTi samuccaya, zloka-66 / (kha) adhyAtma sAra, dhyAnastutyadhikAra, zloka-2 / 2. (ka) samAbhi zataka, dohaa-4| (kha) adhyAtmopaniSad, jJAnayoga, zloka-6 / 3. dvAtriMzadvAtriMzikA, 23, zloka-6 / 4. (ka) adhyAtmopaniSad, jJAnayoga, zloka-24 / (kha) yogazAstra 'saTIka' prakAza-~~-12, zloka-36 / 5. yogazAstra, prakAza -12, zloka-5, TIkA / 6. (ka) adhyAtmasAra, anubhavAdhikAra, zloka 17-16 / (kha) yogazAstra, prakAza-12, zloka--40 / 7. adhyAtma vaavnii|
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ anivarcanIya Ananda kA srota : svAnubhUti : munizrI amarendravijaya jI sUryodaya se jisa prakAra aruNodaya prakaTa hokara rAtri ke andhakAra ko haTA detA hai, usI prakAra kevala-jJAna ke sUrya kA udaya ho, usase pahale anubhava rUpI aruNodaya Akara moha ke andhakAra ko haTA detA hai / sabere prakAza Akara pUrI rAta kI pragAr3ha nidrA athavA svapnamAlA kA eka kSaNa meM anta kara detA hai, usI prakAra anubhava kA Agamana deha evaM karmakRta vyaktitva se anAdi ke apane tAdAtmya ko eka hI pala meM cIra DAlatA hai / yaha deha aura isameM basane vAlA 'maiM'ye donoM eka hI AkAza pradeza ke vAsI hone ke kAraNa sAmAnya rUpa se eka hI mahasUsa hote haiM, kintu vAstava meM donoM haiM bilkula alagaalaga / anubhava ke prakAza meM yaha hakIkata, mAtra bauddhika samajha na rahakara jIvanta satya bana jAtI hai| pahane hue kapar3e svayaM se alaga haiM, yaha bhAna pratyeka manuSya ko jitanA spaSTa hai, utanI spaSTatA se AtmAnubhavayukta deha ko svayaM se alaga anubhava karatA hai / jinako aparokSa anubhava nahIM huA, athavA isakI jhalaka bhI prApta nahIM huI, unako svAnubhUti kI dazA vANI dvArA samajhAnA muzkila hai| janmAndha ko raMgoM ke bheda vANI dvArA kaise samajhAe jA sakate haiM ? jinhoMne kabhI ghI athavA makkhana cakhA taka nahIM, unheM ghI athavA makkhana kA svAda vANI dvArA kisa taraha batAyA jAe ? anubhava kI avasthA kI jAnakArI dene kA prayAsa karate hue anubhaviyoM ko yahI ulajhana rahatI hai| jo sthiti bhASA se pare haiM, use vANI dvArA kisa prakAra vyakta karanA ? ataH anubhavaviSayaka koI bhI nirUpaNa adhUrA laganA svAbhAvika hai| phira bhI isase anubhava avasthA kA jarA-sA bhI khyAla jijJAsujana pA rahe hoM to isase acchA aura kyA ? jJAniyoM ne anubhava ko 'turIya', arthAt cauthI avasthA kahA hai / nIMda evaM jAgRti, ina do avasthAoM se hama saba paricita haiN| jAgRta avasthA meM hamArA mana evaM indriyAM bAharI jagata ke sAtha ke sambandha meM rahakara hameM usakA jJAna karAtI haiN| nIMda meM bAhya jagata kA samparka chUTa jAtA hai| indriyA~ evaM mana apanA kAma banda kara ArAma karate haiM evaM hama zUnyatA meM khoye hue rahate haiN| kitanI hI bAra zUnyatA meM kho jAne ke bajAya, hama svapna dekhate haiM, yaha isa bAta kA dyotaka hai ki mana kI pravRtti sarvathA rukI nhiiN| svapnAvasthA meM indriyA~ bAhya jagat ko grahaNa nahIM karatIM, zarIra nizceSTa par3A hotA hai, parantu mana gatizIla rahatA hai / isa prakAra apane paricaya kI tIna avasthAe~ huI--jAgRta, gaharI nIMda evaM svapna / anubhava kI cauthI avasthA ina tInoM se bhinna hai, isakA apanA anokhA vyaktitva hai / gaharI nIMda meM bAhya jagata bhulA jAtA hai| usake sAtha hI jAgRti bhI calI jAtI hai, jabaki turIya ke isa anubhava ke samaya, bAhya jagat kA bhAna na hote hue bhI, sAvadhAnI-jAgRti pUrNa hotI hai aura svayaM kI AnandapUrNa astitva-sattA prabalatA se anubhava meM AtI hai / 1 eka santa isa avasthA kA paricaya isa prakAra dete haiM "jAgRti meM bhI pragAr3ha nidrA, arthAt indriyA~, mana, buddhi, ahaMkAra-sabhI nidrAdhIna haiM evaM deha meM paramezvara jAgatA hai|" 1. (ka) yogazAstra, prakAza-12, zloka-47-46 / (kha) upAdhyAya yazovijaya jI kRta adhyAtmopaniSad, jJAnayoga, zuddhi0 zloka-24-25 /
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa 4 : dharma, darzana evaM adhyAtma-cintana jaba yaha anubhava AtA hai, taba akasmAt AtA hai / acAnaka hI citta vicAra-taraMgoM se rahita hokara zAnta ho jAtA hai, deha kA bhAna jAtA rahatA hai evaM AtmaprakAza jhila milAne lagatA hai / meghoM se AcchAdita a~dherI rAta meM jaise anajAne mArga para khar3e pathika ko acAnaka damakatI bijalI kI kauMdha meM apane Asa-pAsa kA dRzya dikhAI de jAtA hai| usI prakAra, isa anubhava se sAdhaka ko eka pala meM hI AtmA ke nizcaya zuddhasvarUpa kA 'darzana' ho jAtA hai, apane akala, abaddha, zAzvata, zuddhasvarUpa kA anubhava hotA hai-isakI pratIti milatI hai| zrata kI taraha yahA~ kramazaH jJAna kI abhivaddhi nahIM hotI, kinta kSaNabhara meM hI pUrva ke ajJAna kA sthAna AtmA kA nirdhAnta jJAna le letA hai / varSoM ke zAstra adhyayana se prApta ho, usase adhika spaSTa, nizcita evaM sUkSma jJAna una alpa kSaNoM meM prApta ho jAtA hai| yaha anubhava atyanta sukhakara hotA hai| usa samaya vacanAtIta zAnti milatI hai, kintu akelI zAnti athavA Ananda ke anubhava ko hI svAnubhUti kA lakSaNa nahIM kahA jA sakatA / citta thor3A bhI sthira huA ki zAnti evaM Ananda kA anubhava to hogA, kintu yahA~ jJAtA evaM jJaya kA bheda nahIM rahatA, aura dhyAtA dhyeya ke sAtha ekAkAra banA rahatA hai, paramAtmatattva ke sAtha aikya kA anubhava rahatA hai, Ananda vacanAtIta hotA hai, vidyata kI kauMdha kI bhA~ti ekAeka jJAnaprakAza pravAhita ho uThatA hai, evaM sAdhaka ko apane samakSa vizva kA rahasya khula gayA-sA pratIta hotA hai eva use yaha jJAna, vizvAsa tathA nizcaya ho jAtA hai ki bhaviSya andhakAramaya nahIM, kintu ujjvala hai| isa vizvAsa ke sAtha mRtyu kA bhaya hI vinaSTa ho jAtA hai / mRtyu se pare svayaM kA zAzvata astitva hai, isakI use aMcala pratIti milatI hai evaM usake antar meM samasta vizva kA AliMgana karane vAlA prema umar3a par3atA hai / ye hai aparokSAnubhUti ke samaya ke kucha vizeSa anubhava / DaoN0 sarvapallI rAdhAkRSNan ke zabdoM meM kahA jAya to "isa darzana-sAkSAtkAra ke sAtha niravadhi Ananda AtA hai, buddhi kI pahu~ca ke pare kA jJAna upalabdha ho jAtA hai, svayaM jIvana se bhI tIvratara saMvedana hotA hai, evaM apAra zAnti tathA Ananda kA anubhava hotA hai "isa zAzvata teja ke smaraNa kA sthAyI asara raha jAtA hai, evaM aisA anubhava phira se prApta karane ko mana chaTapaTAtA hai|" svAnubhUti kI abhivyakti yahA~ yaha yAda rahe ki zabda dvArA anubhava ke viSaya meM hama jo kucha jAna sakate haiM, vaha anubhava kA apane mana se banAyA gayA citra hai / anubhava ke samaya jJAtA-jJeya kA bheda karane vAlA mana soyA huA rahatA hai, evaM AtmA jJaya ke sAtha tadAkAra rahatI hai| bAda meM mana jAgRta hotA hai, taba anubhava ke samaya jo huA, usako yAda karane kA vaha prayAsa karatA hai, jisameM vaha kaThinatA se hI saphala hotA hai| jAgRta hone ke bAda citta anubhava ko smaraNa kare evaM usakA varNana dUsaroM ke sAmane prastuta kare, usameM 1. DaoN0 rAdhAkRSNana 'dharmonu milana,' pR0 267 (bhAratIya vidyA bhavana, bambaI-7) khaNDa 4/6
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ anivarcanIya Ananda kA srota : svAnubhUti : munizrI amarendravijaya jI (1) anubhava karane vAle vyakti kI anubhava kI ghaTanA se pahale kI mAnasika racanA / (2) usake Asa-pAsa kI paristhiti-dezakAla / (3) apane anubhava kI bAta vaha jinake samakSa vyakta kara rahA ho, usa jana-samUha kI mAnasika, bauddhika evaM AdhyAtmika bhuumikaa| (4) usa vyakti kI svayaM kI abhivyakti kI kSamatA (expression power) / ina sabakI--cAroM kI chApa, isa varNana meM Aye binA nahIM rhtii| ataH mana dvArA vANI meM anubhava kA jo citra aMkita kiyA jAtA hai, vaha koI ramya naisargika dRzya kA mAtra do-cAra rekhAoM se aMkita 'skeca' jaisA bhI muzkila se hI ho sakatA hai / jinhoMne isa dazA kA anubhava kiyA hai, ve sabhI yahI kahate haiM ki use ve vANI dvArA vyakta karane meM svayaM asamartha haiM / ataH isa aparokSAnubhava ko pUrNa rUpa se samajhane ke lie usakA svayaM anubhava lenA hI Avazyaka hai, zabda to isakA saMketa mAtra hI kara sakate haiN| phira bhI, jaise aMgulI se vRkSa kI DAlI kI ora saMketa kara dUja kA candramA batAyA jAtA hai, usI prakAra, zabda kA saMketa karake AtmAnubhava kI ora zrotAoM kI dRSTi le jAne kA prayAsa hotA rahatA hai| bahadhA aise saMketa sUtrAtmaka zailI se padya meM- kAvya meM hue haiN| abhivyakti se pare kI ina anubhUtiyoM ko gaNita ke samIkaraNa yA bhautika vijJAna ke niyamoM kI taraha spaSTa zabdoM ke dAyare meM bA~dhA nahIM jA sakatA, kAvya kA pravAhI mAdhyama hI, AdhyAtmika anubhUti hI abhivyakti ke lie adhika rahatA hai / ataH sAdhakoM tathA anubhaviyoM ne bhajanoM evaM padoM meM, aise hI anya kAvya-prakAroM meM apanI anubhUti ke kucha saMketa diye haiN| kaI mahAna kaviyoM ne bhI apanI uttama kAvyakRtiyoM meM isa anubhUti ke saMketa diye haiN| phira bhI, kAvyamaya bhASA meM akSarAMkita ina truTaka saMketoM meM se anubhava kI mUla kAyA kA pUrNa citra upasthita karanA kaThina hotA hai / ataH padyoM meM diye hue ina saMketoM se sAmAnya jana anubhava ke samaya kI-sAdhaka kI Antarika sthiti kA spaSTa bodha prApta nahIM kara paataa| anubhava kyA hai, isakI kucha spaSTa kalpanA jijJAsu pAThaka kara sake, isake lie anubhava-prApta do-tIna mahAnubhAvoM ke udgAra unhIM ke gadya-zabdoM meM yahA~ diye jA rahe haiM / yahA~ yaha ullekhanIya hai ki ye mahAnubhAva pichale sau varSoM meM hamAre bIca rahe hue vyaktiyoM meM se haiN| yogiyoM ke anubhava-kathana meM saMbhava hai ki buddhivAdI pAThakoM ko mAtra atizayokti yA umilatA kA Avega hI dikhAI de, isalie pahale eka buddhijIvI-amerikana DAkTara kA anubhava, usake svayaM ke hI zabdoM meM Apake sAmane prastuta hai| 'amerikana maiDiko sAikaoNlaoNjika aisosiyezana' ke tathA 'briTiza meDikala aisosiyezana' ke sAikaoNlaoNjikala vibhAga ke bhUtapUrva adhyakSa DA0 ricArDa morisa baka, ema0 DI0 svayaM kA anubhava batAte hue likhate haiM "akasmAt binA kisI pUrva sUcanA ke agni kI lapaToM-jaise raMga ke bAdaloM se usane apane Apako ghire hue dekhA-usake mana meM eka kSaNa ke lie vicAra camaka gayA Aga kA-bar3e zahara meM acAnaka pragaTe hue kisI dAvAnala kaa| dUsare hI kSaNa, use lagA ki prakAza to usake andara hI thaa| 1. isa Alekhana meM DA0 baka ne svayaM kA ullekha anya puruSa ke sarvanAma se kiyA hai| isase spaSTa pratIta hotA hai ki usa samaya ve vyaktitva bhAvanA se kitane Upara uThe hue the|
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa 4 : dharma, darzana evaM adhyAtma cintana isake bAda turanta hI vaha paramAnanda meM DUba gyaa| amaryAda aannd| isake sAtha yA isake pIche jo bauddhika jJAnaprakAza ubharA, use vANI meM kisa prakAra se vyakta kiyA jAe, isakA varNana karanA azakya hai| usake dimAga meM brAhmI aizvarya kI eka vidya tarekhA-sI prastuta ho gaI, jisakA prakAza isake bAda usake sAre jIvana ko Alokita karatA rahA / usake hRdaya para brahmAmRta kI eka bUMda girI, jo muktisukha kA AsvAda sadA ke lie chor3a gaI / ''1 _isa anubhava ke bAda DA0 baka aisa anubhava se bhalIbhAMti paricita eka aise vyakti ke samparka meM Aye, jinake sAtha kI bAtacIta ne, unheM svayaM ko jo anubhava huA thA, usake rahasya para atyanta prakAza ddaalaa| isake bAda unhoMne isa viSaya meM saMzodhana karake eka grantha kI racanA kI, jisakA nAma hai'Cosmic Con ciousness'--'vizvacetanA' / svayaM ke uparyukta viSaya ke anubhava meM isa grantha meM vizeSa vivaraNa dete hue ve likhate haiM ___..."usakA yaha dAvA hai ki isa anubhava se pUrva mahInoM athavA varSoM ke abhyAsa dvArA jitanA jJAna usako milA hogA, usake banisbata adhika jJAna usako isa anubhava ke thor3e-se hI kSaNoM meM mila gayA-kucha aisA jJAna, jo cAhe jitane abhyAsa ke dvArA prApta honA saMbhava na thaa| yaha pracaNDa jJAnaprakAza thor3e hI kSaNoM taka rahA, kintu usakA asara sthAyI rahA / una kSaNoM meM usane jo dekhA evaM jAnA, use vaha kabhI bhI bhUla nahIM sktaa| isI prakAra usa samaya usake citta ke samakSa jo pragaTa huA, usameM usane kabhI zaMkA nahIM uThAI-zaMkA uTha hI nahIM sktii|' dakSiNa bhArata ke vizva-vikhyAta santa zrI ramaNa maharSi ko isa jIvana ke kisI bhI prayatna athavA sAdhanA ke binA, acAnaka hI AtmAnubhUti prApta huI thii| hAIskUla ke antima varSa meM ve abhyAsa kara rahe the / usa samaya mAtra satraha varSa kI Ayu meM, eka dina acAnaka unako yaha asAdhAraNa anubhUti haI / zarIra pUrNa svastha hote hue bhI, eka dina sahasA mRtyu ke bhaya ne unako ghera liyA / kisI bAharI nimitta ke binA hI unheM aisI pratIti huI, mAno mRtyu ne apanA paMjA unakI ora phailA diyA hai| zarIra ko zava kI bhA~ti nizceSTa banAkara ve so gaye-mAno zarIra niSprANa ho gayA ho, aisA unhoMne abhinaya kiyaa| kintu zarIra kI sthiti zava-jaisI hote hue bhI, bhItara 'maiM' kA bhAna to pUrvavat hI cAlU rahA, isase unhoMne mana-hI-mana prazna kiyA---'maiM' kauna ? aura AvaraNa haTa gayA / usa samaya kI apanI anubhUti kA byaurA unhoMne svayaM isa prakAra diyA hai--- "madurA se sadA ke lie ravAnA hone se pahale lagabhaga chaha saptAha pUrva mere jIvana meM yaha mahAna parivartana AyA / mere cAcA ke makAna para pahalI maMjila para kamare meM maiM akelA baiThA huA thaa| mujhe kabhI koI bImArI nahIM haI thI, evaM usa dina bhI merA svAsthya bilkula ThIka thaa| kintu ekAeka mRtyu ke bhISaNa bhaya ne mujhe ghera liyaa| mRtyu ke bhaya ke AghAta ke kAraNa maiM antarmukha huA evaM mere mana meM anAyAsa hI vicAra ubharane lage, 'aba mRtyu A pahu~cI hai / isakA artha kyA ? mRtyu kisa kI ? yaha zarIra 1. Proceedings and Transactions of the Royal Society of Canada Series II, Vol. 12, pp. 159-196. 2. Dr. Richard Mau.ice Bucke, M. D., Cosmic Consciousness, p. 10 (E. P. Dutton and Co., Newyork.)
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ anivarcanIya Ananda kA srota : svAnubhUti : munizrI amarendravijaya jI aba nahIM rahegA' evaM maiMne ekAeka mRtyu kA abhinaya karanA zurU kiyaa| mere aMgoM ko sthira rakhakara maiM bhUmi para leTa gayA / zvAsa ko maiMne roka liyA aura apane oMTha kasakara banda kara liye, tAki maiM koI bhI AvAja apane mukha se na nikAla sakU / zava kA maiMne hUbahU anukaraNa kiyA, jisase isa khoja ke antastala taka maiM pahu~ca sakU / isake bAda maiM svayaM vicArane lagA ki 'merA yaha zarIra mRta hai, loga ise uThAkara zmazAna-ghATa le jAeMge aura ise jalA deMge, taba yaha rAkha ho jaaegaa| kintu kyA isa zarIra kI mRtyu se merI mRtyu ho jAegI ? kyA maiM zarIra hU~ ? merA zarIra mauna aura jar3a par3A hai, kintu maiM mere vyaktitva ko pUrNarUpa se anubhava kara rahA hU~ aura mere bhItara uThatI 'maiM' kI AvAja ko bhI maiM anubhava kara rahA huuN| arthAt maiM zarIra se pare AtmA huuN| zarIra kI mRtyu ho jAtI hai, kintu AtmA ko mRtyu sparza taka bhI nahIM kara sakatI, arthAt 'maiM' amara AtmA huuN|' yaha koI zuSka vicAra-prakriyA nahIM thI, jIvita satya kI bhA~ti atyanta spaSTatApUrvaka ye vicAra mere mana meM bijalI kI taraha kauMdha gaye / binA kisI vicAra ke mujhe satya kA pratyakSa darzana ho gyaa| 'ahaM' hI vAstavika sattA thI, aura zarIra se sambaddha samasta halacala isa 'ahaM' para hI kendrita thii| mRtyu kA bhaya sadA ke lie naSTa ho cukA thaa| isake Age Atmakendrita dhyAna avicchinna rUpa se jArI rhaa| ___ "isa naI cetanA ke pariNAma mere jIvana meM dRSTigocara hone lge| sarvaprathama mitroM aura sambandhiyoM meM rasa lenA maiMne banda kara diyA / maiM merA adhyayana yAMtrika bhAva se karane lgaa| mere sambandhiyoM ko santoSa dene ke lie maiM pustaka kholakara baiTha jAtA, kintu vastusthiti yaha thI ki merA mana pustaka meM jarA bhI nahIM lagatA thA / logoM ke sAtha ke vyavahAra meM maiM atyanta vinamra evaM zAnta bana gyaa| pahale agara mujhe dUsare lar3akoM ke banisbata adhika kAma diyA jAtA thA to maiM isakI zikAyata kiyA karatA thA aura agara koI lar3akA mujhe parezAna karatA to maiM usakA badalA letA / koI lar3akA mere sAtha ucchRGkhala baratAva karane kA athavA merI majAka ur3Ane kA sAhasa nahIM karatA thaa| aba saba kucha badala cukA thA / majhe jo bhI kAma sauMpA jAtA, maiM use khuzI se krtaa| mujhe cAhe jitanA parezAna kiyA jAtA, maiM use zAnti se sahana kara letaa| vikSobha evaM badalA lene kI vRtti vAle mere ahaM kA lopa ho cukA thA / mitroM ke sAtha bAhara khelane jAnA maiMne banda kara diyA aura ekAnta pasanda karane lgaa| adhikatara dhyAnAvasthA meM baiTha jAtA aura AtmA meM lIna ho jAtA / ' merA bar3A bhAI merI majAka ur3AyA karatA thA aura vyaMgya se 'sAdhu' athavA 'yogI' kahakara mujhe bulAtA, evaM prAcIna RSiyoM kI taraha vana meM cale jAne kI salAha diyA karatA thaa| mujhameM dUsarA parivartana yaha huA ki bhojana ke sambandha meM merI koI ruciaruci nahIM rhii| jo kucha bhI mere sammukha parosA jAtA-svAdiSTa yA asvAdiSTa, acchA yA burAmaiM use udAsIna bhAva se nigala jaataa| "eka aura parivartana mujhameM yaha huA ki mInAkSI ke mandira ke prati merI dhAraNA badala gii| pahale maiM mandira meM kabhI-kabhI mitroM ke sAtha mUrtiyoM ke darzana karane tathA mastaka para pavitra vibhUti evaM 1. isa ghaTanA ke karIba do mahIne bAda ghara kA tyAga karake ve aruNAcala gye| vahAM dhyAna meM bAhara kA koI vikSepa na rahe, isalie ekAnta sthAna DhUr3hate hue mandira kA eka talaghara unakI najaroM meM car3hA, usameM ghusakara baiTha gaye / isa vIrAna talaghara meM jIva-jantuoM ne unakI jaMghAoM ko kATa khAyA / unameM jakhma ho gaye, tathA una se rakta evaM pIva bahane lge| yaha hote hue bhI unheM isakA jarA-sA bhI bhAna na huaa| isase yaha pratIta hogA ki usa samaya ve dehabhAvanA se pare hokara AtmA meM kitane lIna rahate the| :
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa 4 : dharma, darzana evaM adhyAtma cintana sindUra lagAne ke lie jAyA karatA thA aura binA kisI AdhyAtmika prabhAva ke maiM ghara vApasa A jAyA karatA thaa| kintu jAgaraNa ke bAda maiM prAyaH pratidina sandhyA ke samaya vahA~ jAne lgaa| maiM mandira meM akelA jAtA aura ziva, mInAkSI yA naTarAja evaM tirasaTha santoM kI mUrtiyoM ke samakSa avicala bhAva se khar3A ho jAtA / mere hRdaya-sAgara meM bhAvanA kI lahareM uThane lagatIM"..."prAyaH maiM kisI bhI prakAra kI prArthanA nahIM karatA thA, kintu nija kI atala gaharAiyoM meM vidyamAna amRtapravAha ko ananta sattA kI ora pravAhita hone detaa| merI A~khoM meM se A~suoM kI ajasra dhArA bahane lagatI aura AtmA ko usameM sarAbora kara detii| ...."yaha anubhava mujhe prApta huA, isake pahale bhava-bhramaNa se mukta hone kI athavA vAsanAzUnya hone kI koI utkaTa icchA mujhameM nahIM uThI thii| maiMne brahma, saMsAra athavA aise kisI anya tattva ke viSaya meM kabhI kucha sunA nahIM thaa| bAda meM tirUvanna-malAI meM jaba maiMne vibhu gItA aura anya dhArmika grantha par3he, taba mujhe jJAta huA ki dhArmika granthoM meM usa avasthA kA vizleSaNa evaM nAmollekha hai, jise maiM binA kisI bhI vizeSaNa yA nAma ke mujha meM sphuraNa rUpa se anubhava kara rahA thA / "1, 2 zrI ramaNa maharSi ke anubhava kI eka vilakSaNatA yaha thI ki unakA anubhava kSaNika nahIM thaa| sAmAnya rUpa se jaba aisI anubhUti milatI hai, taba sAdhaka paramAnanda kA anubhava karatA hai, kinta yaha Ananda kucha kSaNa hI TikatA hai / una kSaNoM ke bAda vaha punaH sAmAnya manuSya kI bhA~ti saMsAra ke dvandvoM meM ulajha jAtA hai, jabaki zrI ramaNa maharSi ne batAyA hai ki isa anubhava ke bAda unheM AtmA kA anusandhAna nirantara rahane lagA thaa| aisA kSaNika anubhava milanA bhI koI nagaNya prApti nahIM / isakA prabhAva bhI vyakti ke samagra jIvana ko cha jAtA hai| anubhava prApti ke samaya kI dhyeya sAtha kI tanmayatA, Ananda, Azcarya, kRtakRtyatA tathA Atmadarzana dvArA prApta mohavijaya kI khumArI kI kucha jhalaka upAdhyAya zrI yazovijaya jI mahArAja ke nimnalikhita udgAroM meM se pAThaka prApta kara pAyeMge hama magana bhaye prabhu dhyAna meM, dhyAna meM prabhu dhyAna meN| bisara gaI duvidhA tana-mana kI, acirAsuta guNa-gAna meM // 1 // harihara brahma purandara kI riddhi, Avata nAhiM koI mAna meM / cidAnanda kI mauja macI hai, samatA-rasa ke pAna meM // 2 / / itane dina tUM nAhiM pichANyo, mero janama gayo so ajAna meM / aba to adhikArI hoI baiThe, prabhuguNa akhaya khajAna meM // 3 // 1. Arthur Osborne, 'Raman Maharshi And the Path of Self Knowledge., pp. 18-24 (Rider and Co. London and Jaico Publishing House, Mahatma Gandhiji Road, Bombay). [hindI anuvAda : vedarAja vedAlaMkAra, 'ramaNa maharSi evaM AtmajJAna kA mArga', pRSTha 6-12 (zivalAla agravAla eNDa kampanI aspatAla roDa, AgarA 3)] 2. zrI ramaNa maharSi ne 'apane' ke sthAna para 'mere' zabda kA prayoga kiyA hai| unhIM ke zabda yahA~ diye haiM, isalie, paribartana nahIM kiyA, jaise-'mere aMgoM ko sthira rakhakara leTa gayA'.-ke sthAna para apane aMgoM ko sthira karake leTa gayA' honA caahie|
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ anirvacanIya Ananda kA srota : svAnubhUti : munizrI amarendravijaya jI gaI dInatA aba sabahI hamArI, prabhU ! tujha samakita dAna meM / prabhu guNa anubhavarasa ke Age, Avata nAhi kou mAna meM // 4 // jinahI pAyA tinahi chipAyA na kahe kou ke kAna meN| tAlI lAge jaba anubhava kI, taba samajhe koI zAna meM // 5 // prabhuguNa anubhava candrahAsa jyoM, so to na rahe myAna meM / vAcaka 'jaza' kahe moha mahAari, jIta liyo hai maidAna meM // 6 // anubhUti se AtA huA mlpaparivartana bahadhA prArambhika anubhava thor3e hI paloM kA hotA hai-mAnoM bijalI kI kauMdha kI bhA~ti eka kSaNa meM paramAtmA ke darzana hote haiM aura usI prakAra ve alopa ho jAte haiN| kintu ye thor3e-se hI kSaNa vyakti kI mAnasika vatti meM krAMti lA dete hai / 'aMze hoya ihAM avinAzI, pudgala jAla tamAzI'-isa ukti meM upAdhyAya zrI yazovijayajI mahArAja anubhavayukta vyakti kA citra spaSTa rUpa se ubhArate haiM / kisI bhayAnaka sapane meM bhayabhIta bane soye hue vyakti kI mAnasika avasthA evaM nIMda khula jAne para bhaya rahita hokara svayaM meM halkApana anubhava karate usa vyakti kI mAnasika avasthA meM jo antara hai, ThIka vahI antara anubhava prApta karane vAle vyakti kI, anubhava ke pUrva kI evaM anubhava ke bAda kI mAnasika sthiti meM par3a jAtA hai / nIMda se jage hue vyakti ko yaha jJAna ho jAtA hai ki svapna kI saSTi mAtra apanA mAnasika bhrama thA, yaha hote hI usake mana meM svapna kI ghaTanA kA koI mahattva nahIM rhtaa| isI prakAra AtmA ke jJAna-Anandamaya zAzvata svarUpa kI svAnubhavasiddha pratIti milate hI bhava kI bhrAMti miTa jAtI hai evaM bAhya jagata svapna ke tamAze-jaisA hI nissAra pratIta hotA hai| zakla alaga : 'birAdarI' eka - anubhava meM gaharAI evaM sthAyitva kA tAratamya hotA hai / kisI kA anubhava gaharA evaM sthAyI hotA hai, to kisI kA kSaNajIvI hotA hai / AtmAnubhava milane ke bAda kisI ke bAhya jIvana meM jabardasta parivartana AtA hai, to kisI kA bAhya jIvana pahale kI taraha hI vyatIta hotA haA dRSTigocara hotA hai| anabhava ke bAda vyakti ke bAhya jIvana meM koI parivartana Aye yA na Aye, kintu usakA Antarakalevara avazya badala jAtA hai; jIvana evaM jagata viSayaka usakI dRSTi meM to jar3amUla parivartana hotA hI hai, kSaNika anubhava bhI vyakti ke mAnasa para apanA prabhAva acUka chor3a jAtA hai / anubhava prApta vyakti anubhava ke parva kI aura usake bAda kI apanI dRSTi meM itanA bhArI pharka anubhava karatA hai ki usane mAno nayA hI janma liyA ho, aisA anubhava karatA hai| ___ yaha nahIM ki anubhava dhyAna ke samaya hI prApta ho; ho sakatA hai ki koI bhavya hRdayasparzI kAvya, ucca saMgIta yA jJAniyoM ke kisI vacana kA manana karate hue citta stabdha ho jAe, deha kA bhAna jAtA rahe evaM Atmajyoti jhilamilA uThe / aisA bhI hotA hai ki manuSya kisI bhayAnaka vipatti meM pha~sA huA ho 1. yogazAstra, prakAza-12, zloka-13 / isa prakAra kA eka prasiddha udAharaNa aruNAcala, tiruvannamalAI, tamilanADu (dakSiNa bhArata) ke AtmaniSTha saMta zrI ramaNa maharSi kA hai| yaha asAdhAraNa anubhUti unheM acAnaka hI kaise milI, yaha vRttAnta Apa pahale paDha cuke haiN|
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa 4 : dharma, darzana evaM adhyAtma-cintana nirAzA, viSAda evaM udAsInatA se vaha betaraha ghira gayA ho-usa daramyAna yaha anubhava akasmAt Aye, ekAeka nirAzA, viSAda, udAsInatA ityAdi sabhI haTa jAe~ evaM vaha apanI paristhiti kA nirlepa sAkSI raha jaae| janmAntara kI sAdhanAoM ke saMskAra jAga jAne para, kisI ko isa jIvana ke kucha bhI prayatna, binA kisI pUrva taiyArI athavA binA kisI bAhya nimitta ke hI tattvadarzana kI prApti ho jAtI hai / kaI bAra to jisakA bAhya jIvana pApa evaM anAcAra ke paMkila mArga meM agrasara rahA ho, aise vyakti ko bhI, isa taraha ekAeka hI AtmAnubhava milatA hai evaM usake jIvana kI dizA badala jAtI hai, aura bhayaMkara gunahagAra mahAna santa bana jAtA hai| cAhe jisa prakAra se anubhava milA ho, kintu sabhI anubhaviyoM kI birAdarI eka hI hai| deza, kAla evaM mAnava dvArA racita jAti, raMga yA mata-paMthoM ke bAhya bhedoM ko bIMdha kara ve eka dUsare kI anubhava ko bhASA ko pahacAna lete haiM / kisI ucca zikhara para pahu~cane ke lie, talahaTiyoM se bhinna-bhinna mArgoM se jAne vAle yAtrI; udAharaNArtha kadambagiri kI ora se, gheTI kI talahaTI kI ora se athavA pAlItANA ke pAsa kI talahaTI se siddhagiri para calane vAle-jyoM-jyoM Upara car3hate jAte haiM, tyoM-tyoM ve eka dUsare ke karIba Ate-jAte haiM, evaM zikhara para pahu~cane para to sabhI eka hI sthala para Akara mila jAte haiM, ThIka vaisA hI AdhyAtmika patha para bhI hotA hai / jina-jina ko Atmatattva kA aparokSa anubhava prApta hotA hai, unauna meM eka mUlabhUta sAdharmya A jAtA hai / apanI tAttvika sattA deha evaM jagata se pare hai aura isa sattA meM avasthita honA yahI mukti hai-yaha bAta pratyeka 'anubhavI' ke antar me basa jAtI hai / ataH paribhASA ke bheda ko chor3akara, ve eka-dUsare ke mantavyoM meM rahA huA sAmya parakha sakate haiN| isase koI adRzya tantu inake bIca bandhubhAvanA kI gA~Tha bA~dha detA hai / apanI svAyattasattA ke anubhava ke pariNAmasvarUpa jIvanadRSTi kA prabhAva prAyaH unake samagra jIvana-vyavahAra para par3atA hai| naye unnata AdarzoM ke kSitija unake samakSa khulate haiM / dRSTi kI vizAlatA evaM AzAvAdI jIvanadRSTi anubhavazIla vyakti kA pramukha lakSaNa bana jAtA hai| unakI dRSTi chichalI na rahakara tattvagrAhI bana jAtI hai, bAhya pradarzanoM se bharamAtI nahIM, aura na vaha aMdhAnukaraNa karatI hai / vaha dharma, nIti, deza-prema, jIvana-paddhati Adi kisI bhI bAta-viSayaka pracalita mAnyatAoM aura vyavahAroM ko apanI viveka-buddhi se kasakara dekhatI hai| zAstravacanoM ke rahasya ko bhI vaha zIghra grahaNa kara pAtI hai / nirarthaka vAda-vivAdoM meM use rasa nahIM rahatA / ataH anya loga jahA~ ugra carcAoM meM ulajha jAte haiM, vahA~ vaha zAnta rahatA hai| AtmajJAna kI uSA jaise sUryodaya se pahale rAtri ke andhakAra kI gahanatA ko cIratI huI uSA AtI hai, vaise hI AdhyAtmika sAdhakoM ke jIvana meM, anubhava ke Agamana se pahale bahirAtma-bhAva ko manda karatI huI, Atma jJAna kI prabhA phailatI hai / isa jhalamala prakAza meM bhI mumukSa ko svarUpa kA kucha bhAna jarUra hotA hai, parantu jaba anubhava ke dvArA use svarUpa kI pakkI pratIti milatI hai, tabhI usakI bahirAtmadRSTi pUrNa rUpa se nirAdhAra banakara haTatI hai evaM antardRSTi khila uThatI hai / kahA gayA hai jJAnataNI cAMdaraNI pragaTI taba gaI kumati rayaNI re / akala anubhava udyota huo jaba sakala kalA pichANI re //