Book Title: Anekantvad
Author(s): Sukhlal Sanghavi
Publisher: Z_Jaindharma_no_Pran_002157.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/249518/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAMtavAda anekAMta e jaina saMpradAyano mukhya siddhAMta che, je tattvajJAna ane dharmanA ane pradezamAM sabhAnapaNe mAnya thayela che. anekAMta ane syAdvAda e banne zabdo atyAre sAmAnya rIte eka ja arthamAM vaparAya che. mAtra jaine ja nahi, paNa notara samajadAra leke jaina darzana ne jaina saMpradAyane anekAMtadarzana ke anekAMtasaMpradAya tarIke oLakhe-oLakhAve che. hamezAMthI jena leke pitAnI anekAMta saMbaMdhI mAnyatAne eka abhimAnanI vastu lekhatA AvyA che ane enI bhavyatA, udAratA tema ja suMdaratAnuM sthApana karatA AvyA che. ahIM ApaNe jovAnuM e che ke anekAMta e vastu zuM che? anekAMtanI sAmAnya samajUtI anekAMta e eka jAtanI vicArapaddhati che. te badhI dizAothI, badhI bAjuthI khulluM evuM eka mAnacakSu che. jJAnanA, vicAranA ane AcaraNanA koI paNa viSayane te mAtra eka ja tUTelI ke adhurI bAjuthI jevA nA pADe che ane zakya hoya teTalI vadhAremAM vadhAre bAjuethI, vadhAremAM vadhAre vigatathI ane vadhAremAM vadhAre mArmika rIte te sarva kAMI vicAravA, AcaravAne pakSapAta dharAve che. A tene pakSapAta paNa mAtra satyanA pAyA upara ja baMdhAyela che. ane kAMtanuM jIvitapaNe agara jIvana eTale tenI pAchaLa, AgaLa ke aMdara sarvatra satyanuM-yathArthatAnuM vaheNa anekAMta e mAtra kalpanA nathI, Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharmane prANu paNa satyasiddha thayelI kalpanA hoI te tatvajJAna che ane vivekI AcaraNane viSaya te dharma paNa che. anekAMtanuM vitapaNuM emAM che ke te jema bIjA viSayone badhI bAjuthI taTasthapaNe jevA, vicAravA, apanAvavA prere che, tema e pitAnA svarUpa ane jIvitapaNuM vize paNa khullA manathI vicAra karavA pharamAve che. jeTaluM vicAranuM khullApaNuM, spaSTapaNuM ane taTasthapaNuM teTaluM ja anekAMtanuM baLa ke jIvana. [ aciM bhA. 1, pR. 873] keI paNa viziSTa darzana heya ke dharmapatha hoya, enA AdhArarUpa -enA mULa pravartaka puruSanI--eka khAsa daSTi hoya che, jema ke zaMkarAcAryanI pitAnA matanirUpaNamAM "atadaSTi' ane bhagavAna buddhanI pitAnA dharmapaMtha-pravartanamAM madhyamapratipadArdaSTi" e khAsa daSTio che. jaina darzana bhAratIya darzanemAM eka viziSTa darzana che; sAthe sAthe viziSTa dharma-paMtha paNa che; tethI enA pravartaka ane pracAraka mukhya puruSanI eka khAsa daSTi enA mULamAM hevI ja joIe, ane e che paNa kharI. A dRSTi ja anekAMtavAda che. jaina tatvavicAra hoya ke AcAra-vyavahAra hoya, game te hoya, e badhuMya anekAMtadRSTine AdhAre javAmAM Ave che. athavA ema kahI zakAya ke aneka prakAranA vicAre ane AcAramAMthI jaina vicAra ane jaina AcAra zuM che? e kevA heI zake?e nakakI karavAnI ane enI AkAraNI karavAnI ekamAtra kasoTI paNa anekAMtadaSTi ja che. [daauciM0 naM0 2, 50 149] anya dazAmAM dekhAtI anekAMtadaSTi ApaNe badhA jANIe chIe ke buddha pitAne vibhajyavAdI kahe che. jenA AgamomAM mahAvIrane paNa vibhajyavAdI kahyA che. vibha 1. majhimanikAca suva 99, 2. sUtrakRtAM 1-14-22. Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAMtavAda jyavAdane artha che pRthakkaraNa karIne satya-asatyanuM nirUpaNuM karavuM ane satyone egya samanvaya kare. vibhajyavAdanuM ja bIjuM nAma anekAMta che, kAraNa ke vibhajyavAdamAM ekAMta dRSTibiMduno tyAga heAya che. bauddha paraMparAmAM 'vibhAjyavAdane sthAne "madhyamamArga' zabda vadhAre rUDha che. aMte(cheDAo)ne tyAga karavA chatAM anekAMtanA avalaMbanamAM judA judA vicAranAM judAM judAM dRSTibiMdu hoI zake che. tethI ja ApaNe nyAya, sAMkhya-ga ane mImAMsaka jevAM darzanamAM paNa vibhajyavAda tathA anekAMta zabdanA upayogathI nirUpaNa thayeluM joIe chIe. akSapAdakRta nyAyasUtranA prasiddha bhASyakAra vAsyAyane 2-1-15, 16 nA bhAgyamAM je nirUpaNa karyuM che te anekAMtanuM spaSTa dyotaka che, ane "yathAnaM vimAnavana" ema kahIne te emaNe vibhAjyavAdane ja paDagho pADyo che. ApaNe sAMkhyadarzananI tatvaciMtananI samagra prakriyAne dhyAnapUrvaka joIzuM te jaNAze ke enuM nirUpaNa anekAMtadaSTithI karavAmAM AvyuM che. gadarzananA 3-13 sUtranA bhASya tathA tattvavaizAradI vivaraNane dhyAnapUrvaka vAMcanAra, sAMkhya-ga darzananI anekAMtadaSTine barAbara samajI zake che. kumArile paNa kavAtikamAM tema ja bIje pitAnI tattvavyavasthAmAM anekAMtadRSTine upayoga karyo che. mAtra upaniSadane ja AdhAra laIne kevalAdaita, viziSTAdvaita, daitAdata, zuddhAdvaita vagere aneka vAda sthApita thayA che, te kharI rIte anekAMtavicArasaranA judA judA prakAra che. tatvaciMtananI vAta bAjue mUkI ApaNe mAnavajAthAnA judA judA AcAra-vyavahAro upara dhyAna ApIzuM te emAM paNa ApaNane anekAMtadaSTi dekhAze. kharI rIte jIvananuM svarUpa ja evuM che ke je ekAMta daSTimAM pUrepUra abhivyakta nathI thaI zakatuM. mAnavavyavahAra paNa evo che ke je anekAMtadaSTinuM aMtima avalaMbana lIdhA vagara nabhI zakatuM nathI. daauciM khara, 50 500-501] 1. zvekArtika, AtmavAda 29, 30 vagere. Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 jainadharmane prANa anekAMtadaSTine AdhAra : satya jyAre samagra jaina vicAra ane AcArane pAyo anekAMtadaSTi ja che tyAre pahelAM e jovuM joIe ke anekAMtadaSTi kayAM tane AdhAre UbhI karavAmAM AvI che? vicAra karatAM tema ja anekAMtadaSTinA sAhityanuM avalekana karatAM jaNAya che ke anekAMtadaSTi satyanA AdhAre ubhI che. joke badhAya mahApuruSe satyane ja cAhe che ane satyanI ja zodha tema ja satyanA ja nirUpaNamAM pitAnuM jIvana vitAve che, chatAM paNa satyanA nirUpaNanI paddhati ane satyanI zodha badhAnI ekasarakhI nathI hotI. buddhadeva je zailIthI satyanuM nirUpaNa kare che ke zaMkarAcArya, upaniSadone AdhAre, je be satyanuM prakAzana kare che, enAthI bhagavAna mahAvIranI satyaprakAzana zailI judI che. bhagavAna mahAvIranI satyaprakAzana zailInuM ja bIjuM nAma anekAMtavAda che. enA mULamAM be tatva cheH pUrNatA ane yathArthatA. je pUrNa hoya, ane pUrNa hovA chatAM yathArtha rUpe pratIta thAya ene ja satya kahevAmAM Ave che. koI paNa vastunuM saMpUrNarUpe trikAlAbAdhita yathArtha darzana thavuM muzkela che ane koIne e thaI paNa jAya to paNa enuM e ja rUpe zabdomAM yathArtha varNana karavuM e satyadraSTA ane satyavAdIne mATe paNa bahu muzkela che. koI e muzkela kAmane keTaleka aMze karavAvALA nIkaLI paNu Ave topaNa deza, kALa, paristhiti, bhASA, zailI vagerenA anivAya bhedane lIdhe e badhAnA varNanamAM kaMIka ne kaMIka virodha ke bheda dekhAI Ave, e anivArya che. A te thaI e pUrNadI ane satyavAdI gaNyAgAMThayA manuSyonI vAta ke jemane ApaNe kevaLa kalpanA ke anumAnane AdhAre samajI ke mAnI zakIe chIe. ApaNe anubhava te sAmAnya mANasa sudhI maryAdita che, ane e kahe che ke sAdhAraNa mANasomAM paNa ghaNAkharA yathArthavAdI hovA chatAM paNa apUrNadarzI Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAMtavAda 209 hoya che. AvI sthitimAM yathArthavAdIpaNuM hovA chatAM paNa pitAnuM darzana apUrNa hovAne lIdhe ane ene pragaTa karavAnI sAmagrI paNa apUrNa hevAne kAraNe satyapriya mANasanI samajaNamAM paNa kyAreka kyAreka pharaka paDI jAya che, ane saMskArabheda emanAmAM parasparamAM savizeSa saMdharSa pedA karI de che. A rIte pUrNadarzI ane apUrNadazI badhAya satyavAdIo mAraphata chevaTe bheda ane virodhanI sAmagrI ApoApa rajU thaI jAya che athavA bIjA leke emanA nAme AvI sAmagrI pedA karI le che. bhagavAna mahAvIre zeAdhelI anekAMtadaSTi ane enI zarato AvI vastusthiti joIne bhagavAna mahAvIre vicAryuM ke evo zo rasto kADhI zakAya ke jethI vastunuM pUrNa ke apUrNa satyadarzana karavAvALAnI sAthe anyAya na thAya. bIjAnuM darzana apUrNa tema ja pitAnA darzananuM virodhI hovA chatAM je e satya hAya, ane e ja pramANe pitAnuM darzana apUrNa tema ja bIjAnA darzananuM vizadhI heya, chatAM je e satya hoya to e bannene nyAya maLe ene paNa zo ilAja che ? -AvI ja ciMtanapradhAna tapasyAe bhagavAna mahAvIrane anekAMtadaSTi sujhADI, ane emane satyanI zodhano saMkalpa saphaLa thayA. emaNe pitAne sAMpaDelI e anekAMtadaSTinI cAvIthI vyaktigata tema ja sAmUhika jIvananI vyAvahArika ane pAramArthika samasyAonA tALAne ughADI nAkhyuM ane samAdhAna meLavyuM, tyAre emaNe jIvanamAM upayogI vicAra ane AcAranuM ghaDatara karatI vakhate, e anekAMtadaSTine, nIce pramANenI mukhya zaratathI prakAzita karI, ane pitAnA jIvana dvArA enuM anusaraNa karavAne e ja zaratee upadeza Apyo. e zarato A pramANe che (1) rAga ane dezamAMthI pedA thatA saMskArone vaza na thavuM, arthAta tejasvI madhyasthabhAva dhAraNa kara. (2) jyAM lagI madhyasthabhAvane pUrNa vikAsa na thAya tyAM lagI Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 217 jainadharmane prANa e dhyeya tarapha dhyAna rAkhIne kevaLa satyanI jijJAsA rAkhavI. (3) game tevA virodhI dekhAtA pakSathI gabharAvuM nahIM ane pitAnA pakSanI jema e pakSanI paNa AdarapUrvaka vicAraNA karavI ane pitAnA pakSa tarapha paNa virodhI pakSanI jema AkarI samAcaka daSTi rAkhavI. (4) pitAne tema ja bIjAonA anubhavomAMthI je je aMze sAcA lAge-bhale pachI te virodhI ja kema na lAgatA hoya-e badhAne vivekabuddhithI samanvaya karavAnI udAratAno abhyAsa karavo ane anubhava vadhatAM pahelAMnA samanvayamAM jyAM bhUla dekhAya tyAM mithyAbhimAnane tyAga karIne, sudhAro karavo ane e ja krame AgaLa vadhavuM. anekAMtadaSTinuM khaMDana ane tenI vyApaka asara jyAre bIjA vidvAnoe anekAMtadaSTine tasvarUpe svIkAra karavAne badale sAMpradAyika vAda rUpe svIkAra karyo tyAre enA upara taraphathI AkSeponI jhaDIo varasavA lAgI. bAdarAyaNa jevA sUtrakAree enA khaMDana mATe satra racI dIdho ane e sUtronA bhASyakAroe e ja viSayane anulakSIne pitAnAM bhASyonI racanA karI. vasubaMdhu, didbhAga, dhamakIrti ane zAMtarakSita jevA moTA meTA prabhAvazALI bauddha vidvAnee paNa anekAMtavAdanI pUrepUrI khabara laI nAkhI! A bAju jaina vicAraka vidvAnoe paNa emane sAmane karyo. A pracaMDa saMgharSanuM anivAryuM pariNAma e AvyuM ke eka bAju anekAMtadaSTino tarkabaddha rIte vikAsa thayo ane bIjI bAju ene prabhAva bIjA virodhI saMpradAyanA vidvAne upara paNa paDyo. dakSiNa bhAratamAM pracaMDa digaMbarAcAryo ane pracaMDa mImAMsaka ane vedAMtI vidvAnonI vacce zAstrArthanuM Kddha thayuM; ethI chevaTe te anekAMtaSTine prabhAva ja vadhu phelA; te eTale sudhI ke rAmAnuja jevA jena tatvanA sAva virodhI prakhara AcAryuM zaMkarAcAryanA bhAyAvAdanA virodhamAM potAne matanuM sthApana karatI Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAMtavAda 211 vakhate ke AdhAra te sAmAnya upaniSadane lIdhe, paNa emAMthI viziSTadaitanuM nirUpaNa karatI vakhate anekAMtadaSTine upayoga karyo, athavA ema kahe ke, rAmAnuje pitAnI be anekAMtadaSTine viziSTAdvaitanI racanAmAM pariNata karI ane ene paniSada tatvane jAme paherAvIne anekAMtadRSTimAMthI viziSTAdvaitavAda Ubho karIne anekAMtadaSTi tarapha AkarSAyelI janatAne vedAMtanA mArgamAM sthira karI. puSTimArganA puraskartA vallabhAcArya, jeo dakSiNa bhAratamAM thaI gayA, emanA zuddhAdvaitaviSayaka badhAM tava jeke che te upaniSadanA AdhAravALAM, paNa emanI samagra vicArasaraNI anekAMtadaSTine ApavAmAM AveluM navIna vedAMta varUpa che. A bAju uttara ane pazcima bhAratamAM bIjA vidvAna sAthe thatAMbara saMpradAyanA mahAna vidvAnonuM khaMDanamaMDanaviSayaka je dUdha thayuM enA pariNAme anekAMtavAdane prabhAva janatAmAM phelAya ane sAMpradAyika Dhabe anekAMtavAdano virodha karavAvALA paNa jANatA-ajANatAM anekAMtadaSTine apanAvavA lAgyA. A rIte jo ke eka vAdarUpe anekAMtadaSTi atyAra sudhI jenenI ja lekhAya che, to paNa ene prabhAva kaI ne kaI rUpe, ahiMsAnI jema vikta ke ardhavikRta rUpe, bhAratanA dareka bhAgamAM phelAyelo che. AnI sAbitI badhA bhAgonA sAhityamAMthI maLI zake che. diauciM khaM, 2, 50 151-15ra, 155-156]