Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ Jain Education muni zrIkAntisAgara ajamera samIpavartI kSetra ke katipaya upekSita hindI sAhityakAra bhAratIya itihAsa ke nirmANa meM ajayameru-ajayagar3ha ajamera kI apanI viziSTa dena rahI hai. isa bhUkhaMDa kA atIta atyanta gauravamaya rahA hai. madhyakAla Ate-Ate to yaha dillI AgarA ke sAtha hI sampUrNa bhAratIya rAjanIti aura saMskRti kA preraka kendra ho gayA. dhArmika dRSTi se ajamera kA mahatva akSuNNa hai. rAjA ajayapAla, AcArya zrI jinadattasUrijI aura sUphI saMta khvAjA muInuddIna ciztI se saMbaddha dharmamUlaka kathAeM Aja bhI janamAnasa meM anuprANita haiM. daragAha khvAjA sAhaba aura puSkarajI musalamAna aura hinduoM ke puNya tIrthasthala sthAnIya dhArmika vibhUti ke rUpa meM mAnya haiM. rAjapUta saMskRti aura Aryadharma kA gar3ha samajhA jAnevAlA yaha saMskRta evam hindI sAhityakAroM kI karmabhUmi rahA hai. hindI rAmro sAhityakA Adi graMtha pRthvIrAja rAso kI praNavanabhUmi evam antima AryasamrAT cauhAnakutatilaka pRthvIrAja kI krIDAsthalI ke rUpa meM ajamera hindI bhASA aura sAhitya ke itihAsa meM sarvajJAta rahA hai. kisI samaya parama sArasvatopAsakoM kA yahAM acchA saMgama thA, deza ke diggaja vidvAn zAstrArthArtha yahA~ AyA karate the. saM0 1236 kA kharatara gacchIya zrI jinapatisUri aura padmaprabha kA saphala zAstrArtha itihAsavizruta hai. prAcIna jaina saMskRti kI dRSTi se sUcita bhUkhaNDa viziSTa mahattva rakhatA hai. praznavAhnakulIya AcAryoM kI paramparA harSapura se saMbaddha rahI hai jo bAda meM caMdragaccha yA rAjagaccha ke nAma se prasiddha huI. pradyumnasUri isa zAkhA ke aise AcArya hue jinane sapAdalakSa aura tribhuvanagiri ke narezoM ko apanI cAritrika aura aupadezika zakti se prabhAvita kara jaina dharmAnuyAyI banAyA. inakI paramparA ne bhAratIya tattvajJAna kI gutthiyeM sulajhAne vAle dArzanika sAhitya kI sRSTi kI jisake pratIkasama 'vAdamahArNava' ko upasthita kiyA jA sakatA hai. yaha harSapura ajamera maNDala meM hI avasthita hai. kahA jAtA hai ise rAjA allaTa kI rAnI ne basAyA thA. kahane kA tAtparya hai ki ajamera jaba nahIM basA thA isake pUrva se hI jaina saMskRti kA saMbaMdha isa bhUmi se rahatA AyA hai. Age calakara yaha saMbaMdha aura bhI ghaniSThatara hotA gayA aura madhyakAla ke bAda to ajamera jaina zraddhAluoM kA kendra hI bana gayA. yadyapi Aja isa nagara kI vizeSa khyAti jaina samAja meM AcArya zrIjinadatta sUrijI ke nirmANasthala ke kAraNa hI hai, para yadi isakA samucita vaijJAnika dRSTi se punarmUlyAMkana kiyA jAya to aneka sAMskRtika navya tathya upalabdha kiye jA sakate haiM. yadyapi ajamera para sva0 haravilAsa zAradA ne AMgla bhASA meM eka kRti prastuta kI hai, para Aja navya zodha dvArA jo nUtana sUcanAeM prApta haiM, unake AdhAra para parimArjana apekSita hai. vyApaka dRSTikoNa se isa nagara aura tatsannikaTavartI bhUbhAgoM kA tathyapUrNa varNana adyatana zailI meM vAMchanIya hai. sImita anveSaNa ke AdhAra para kahA jA sakatA hai ki jJAta se bhI ajJAta mahAn hai. yaha to maiM kevala sAhityika apekSA se hI kaha rahA hUM, purAtAttvika dRSTi se to isa kA aura bhI mahattva ho sakatA hai. ajamera ke samIpa jayapura mArga para kizanagar3ha avasthita hai. vaha lagabhaga tIna zatAbdiyoM se bhAratIya saMskRti, sAhitya aura citrakalA kA anupama kendra rahA hai. AgAmI paMktiyoM se spaSTa hogA ki vahAM ke narezoM ne inake vikAsa ke liye Personale Only watelibrary.org
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ iiiiiiiiiiiiivinin 826 : muni zrIhajArImala smRti grantha : caturtha zradhyAya kitanA zrama kiyA thA. Azrita kavi aura citrakAroM ko protsAhita kara jo mUlyavAn sAMskRtika jyoti prajvalita kI usake prakAza se Aja bhI hama prakAzita ho rahe haiM. isa nagara kI khyAti hindI sAhitya meM kevala saMtapravara nAgarIdAsajI-sAMvatasiMha ke kAraNa hI rahI hai, para anveSaNa se siddha ho gayA hai ki vahAM kI sAhityika paramparA isase bhI prAcIna aura adhika preraka rahI hai. nAgarIdAsajI ke pUrvajoM ne jo sAhityika sAdhanA kI karavAI usakA samucita mUlyAMkana Ajataka hindI bhASA aura sAhitya ke itihAsakAroM ne nahIM kiyA hai, vaha sarvathA nirdoSa nahIM hai jaisA ki 'madhyakAlIna hindI kavayitriyAM" ke chatrakuMbaravAle prasaMga se pramANita hai. nAgarIdAsa kA sAhitya 'nAgara samuccaya' meM prakAzita hai, para zodha karane para inakI sphuTa racanA anya bhI upalabdha hai. kizanagar3ha ke hI eka muslima vidvAn zrI faiyAz2a alI sA0 ne nAgarIdAsa para vizada anusaMdhAna kara zodha-prabaMdha prastuta kiyA hai (yadyapi yaha racanA ina paMktiyoM ke lekhaka kI dRSTi meM nahIM AI.) jaina itihAsa ke sAdhanoM se patA calatA hai ki kizanagar3ha kA jaina dRSTi se bhI kama mahattva nahIM hai. jaba se vaha nagara basA tabhI se jainoM kA isase nikaTa kA saMbaMdha rahA hai. rAjakIya uccapadoM para jaina ArUr3ha rahe haiM. isase bhI mahattva kI bAta yaha hai ki kizanagar3ha kA rAjakIya sarasvatI bhaNDAra jaina sAhitya kI dRSTi se bahuta hI samRddha hai. upAdhyAya meghavijayajI, AcArya zrI jinaraMgasUrijI Adi udbhaTa munipuMgavoM ne vahAM nivAsa kara na kevala sAhitya sAdhanA hI kI, apitu apane ucca vicAroM se sthAnIya jana-mAnasa ko bhI anuprANita kiyA, rAjakIya parivAra ko bhI upakRta kiyA, yadyapi vahAM kA rAjaparivAra parama vaiSNava rahA hai tathApi vaha para matasahiSNu thA. jaba AcAryoM ko vijJaptipatra preSita kiye jAte the unameM rAja-parivAra ke mukhya sadasya ke bhI hastAkSara anivArya the. lokAgacchIya pravRtiyoM kA bhI kizanagar3ha kendra rahA hai. kaI jAcAyoM ke svargavAsa AcArya pada aura cAturmAsa hue haiM jinakA ullekha lekhaka ke 'lokAzAha paramparA aura usakA ajJAta sAhitya' nAmaka nibaMdha meM anyatra kiyA jA cukA hai. Aja bhI loMkAgaccha ke upAzraya sthAnaka meM avaziSTa jJAna bhaMDAra hai. kisI yuga meM yahAM unake tIna jJAnabhaMDAra the, para asAvadhAnI se unakA abhidhAnAtmaka astittva hI zeSa raha gayA. jise jo kRti prati pasanda AI, vahI uThAkara calatA banA, tijoriyoM kI cAbhI saMbhAlanevAloM kI dRSTi meM jJAnamUlaka sAmagrI kA mahattva hI kyA ho sakatA hai ? 1 adyAvadhi hindI sAhitya ke jitane bhI itihAsa likhe gaye haiM ve taba taka pUrNa nahIM kahe jA sakate ho sakate jaba taka hindI kSetra se saMbaddha sabhI aMcaloM kA vaijJAnika dRSTi se sAhityika sarvekSaNa na kara liyA jAya. Aja hamAre sammukha hindI aura graMthakAroM ke viSaya meM jo bhrAntiyAM haiM isakA kAraNa bhI isI AMcalika sarvekSaNa kA abhAva hI hai. pariNAmasvarUpa kaI mahattvapUrNa racanAeM aura racanAkAra Ajataka hamAre hindI sAhitya ke itihAsa ke nirmAtAoM kI dRSTi meM nahIM A sake haiM. parama pUjya upAdhyAya zrI sukhasAgarajI mahArAja sA0 aura sAhityapremI munivara zrI maMgalasAgarajI mahArAja sAhaba kI chatrachAyA meM jayapura se ajamera Ate hue AMcalika sAhityika sarvekSaNa kA uthalA-sA prayAsa kiyA to mujhe katipaya aise viziSTa graMtha aura graMthakAra mila gaye jo hindI bhASA aura sAhitya kI dRSTi se bar3e mahattva ke pramANita hue. Aja taka kisI bhI hindI zodhArthI kI nigAha nahIM gaI. sUcita aMcala ke jo do-cAra graMthakAra -- jaise rAjasiMha, brajadAsI, nAgarIdAsa Adi sAmane Aye unakI racanAeM bhI upekSita raha gaIM aura isa prakAra ve sahI mUlyAMkana se vaMcita raha gaye. yahAM una jJAta racanAkAroM ke ajJAta graMthoM kA tathA sarvathA ajJAta racanAkAroM ke ajJAta graMthoM kA vivaraNa prastuta karane kA prayAsa kiyA gayA hai. jJAta kRtikAroM meM AcArya zrI jinaraMgasUrijI mahArAjA rAjasiMha, brajadAsIbAMkAvatI, vijayakItti kA samAveza hotA hai aura ajJAta racanAkAra haiM mahArAjA rUpasiMha mahArAjA mAnasiMha, mahArAjA viDadasiMha, mahArAjA kalyANasiMha, mahArAjA pRthvIsiMha tatputra javAnasiMha, mahArAjA yajJanArAyaNasiMha, kavivara nAniMga, paMcAyaNa, jasarAja bhATa aura prema yA paramasukha. 1 jo vijJapti patra kizanagar3ha se preSita kiye jAte rahe haiM unakA samAveza svataMtra kRtikAroM meM nahIM kiyA hai, kevala ullekha mAtra kara diyA hai. yahAM prasaMgata: sUcita kara denA Avazyaka jAna par3atA hai ki ajamera samIpavartI rUpanagara, masaudA www.jary.org
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni kAntisAgara : ajamera - samIpavartI kSetra ke katipaya upekSita hindI sAhityakAra : 827 bhiNAya meM bhI kaI graMtha likhe gaye mile haiM jinakA ullekha nibaMdha - vistArabhaya se yahAM nahIM kara sakA hUM, viziSTa navopalabdha sAhitya aura sAhitkAroM kA saMkSepa meM paricaya isa prakAra hai : AcArya zrI jinaraMgasUrijI -- yaha kharataragaccha ke prabhAvazAlI AcArya the. inakA janma rAjaladesara meM huA, para sAhityika dRSTi se kizanagar3ha aura ajamera se ghaniSTha samparka rahA hai, balki kahanA cAhie kizanagar3ha to inakI dhArmika aura sAMskRtika sAdhanA kA kendra hI thaa| varSoM ve vahA~ rahe aura apanI cAritrika saurabha se jana-mAnasa ko prabhAvita karate rahe. Aja bhI kizanagar3ha meM inakA upAzraya vidyamAna hai jisameM hastalikhita pratiyoM kA acchA saMgraha hai, isakI tAlikA bAphaNA parivAra meM hai. varSoM se jJAna bhaMDAra na to khulA hai aura na kabhI kisI ne yahA~ taka ki saMrakSaka ne bhI- - dekhane kA kaSTa kiyA hai. nahIM kahA jA sakatA hai ki vaha Aja graMthoM kI dRSTi se samRddha bhI hai yA nahIM ? ina AcArya ke samaya meM kisI bAta ko lekara ApasI vaimanasya phaila gayA thA jisakA saMtoSakAraka samAdhAna ajamera meM huA aura vahIM para inako bhaTTAraka pada se abhihita kiyA gayA. isameM kharataragacchIya muni ratnasoma kA pramukha hAtha rahA. yadyapi samajhautA adhika samaya taka sthAyI nahIM raha sakA. kahA jAtA hai ki ajamera ke tAtkAlika zAsana ne inheM eka AjJApatra pradAna kiyA thA ki inakI mAnyatA 7 prAntoM meM banI rahe. yaha acche kavi aura prabhAvasampanna vAgmI the. inakI 'raMga bahuttarI' prabodha bAvanI ( racanAkAla saM0 1731 mRgazIrSa zukla 2 guruvAra) navatatva bAlAvabodha evam stutiparaka racanAyeM upalabdha haiM. do racanAoM kA sambandha kizanagar3ha se rahA hai. saubhAgya paMcamI caupAI kA praNayana saM0 1738 meM kizanagar3ha meM kiyA gayA thA jisakA vivaraNa 'jainagurjara kavio' meM diyA gayA hai. yahAM para inakI eka ajJAta aura anyatra anullikhita kRti kA vivaraNa prastuta kiyA jA rahA hai jisakA parigumphana saM0 1737 mAha zuklA 5 guruvAra ko kizanagar3ha meM huA thA. isa kI mUlaprati mere nijI saMgraha meM surakSita hai dharmadatta cutaH padI AdibhAga anta bhAga Jain Exucation temation zrIjinAya namaH zrI AdIsara Adi jina Adi sakala avatAra | vighana haraNa vAMchita karaNa praNamuM prabhu pada sAra // 1 // zrIkharataragaccha zrIjinadattajI yugapradhAna pada dhAra paMcanadI sAdhI bAdhA ghaNI kIrati kari vistAra // zrI jinakulasUrIsara mana parata ghara neha aTavI pAMNI pAvai Avinai atizaya deSiu eha || paTTAnukrama tehanai dehanai zrIjinacaMdrasUriMda | pAtizAha akabara pratibodhIyo mahimAvaMta muNiMda // tasu pATai vATai surataru samau zrIjinasiMhasUrIsa / manavaMchita phaladAyaka vAyake sevIjai nisadIsa // pATa prabhAkara sAkara sArasI mIThI jehanI vANi / zrIjinarAjamUrIsara jAMNIya paMDita catura sujANa / tasu sIsaI jinaraMgai raMgasuM kIdhau carita mati sAra / suNatAM bhaNatAM pahuijyo sadA zrIsaMghanai jayakAra | Personal e Or wwwiiviimin
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 828 : muni zrIhajArImala smRti-grantha : caturtha adhyAya kIrati tehanI vijaya huvai ghaNauM sahajai ha saubhAga / sAdhu taNAM guNa gAvai je sadAM manamaI ANI rAga / / saMvata sataraI saiMtIse samai mAha pAMcamI guruvAra / sukulapakSa zrIkIzanagar3ha racyau carita bhalau suSakAra / / iti zrI dAnAdhikAre zrIdharmadatta catuHpadI samAptA / / saMvata 1738 varSe zrAvaNamAse kRSNapakSe dazamyAM tithau upAdhyAya zrIprItivijaya gaNi tatziSya paMDitapravara prItisuMdaramuni sahitena prItilAbhenAle khi, zrIkRSNagar3ha madhye, lekhaka pAThakayoriti / / (anya hastAkSaroM se) zrIbRhatkharataragacchAdhipati bhaTTAraka zrIjina rAjasUrirAjapaTTodayAcala sahasrakiraNAvatAra bhaTTAraka jinaraMgasUri viracitA zrI dhavalacandra bhUpAla zreSThi dharmadattacutaHpadI saMpUrNA jAtA sA vAcyamAnA jJAnaphaladA bhavatu / zreyaH sadA bhUyAt // -patra saM0 46. kizanagar3ha-rAja-parivAra ko hindI sAhitya sevA mahArAjA kizanasiMhajI ne saM0 1666 meM kizanagar3ha basAyA thA. prArambha se hI rAja-parivAra kA saMbaMdha vallabhakula se rahA hai. kahA jAtA hai ki vallabhAcArya kA mUla citra Aja bhI kizanagar3ha ke durgasthita maMdira meM zraddhA-kendra banA huA hai. saMgIta, sAhitya aura kalA ke unnayana meM rAja-parivAra kA ullekhanIya sahayoga rahA hai. kRSNabhakti kA prAbalya hone se yahAM eka samaya uccakoTi ke kaviyoM aura vidvAnoM kA khAsA jamaghaTa thA. nareza svayaM kevala sAhitya aura kalA ke pArakhI hI nahIM, apitu kavi, vidvAn aura citrakAra bhI the. hindI bhASA ke mAdhyama se yahA~ ke rAja-parivAra ne kRSNabhaktiparaka sAhitya pracura parimANa meM racA-racavAyA, jisakA samucita mUlyAMkana Ajataka nahIM ho pAyA hai. saca kahA jAya to jisa nareza yA mahArAnI kA sAhitya bAhara gayA usase to tAtkAlika vidvanamaMDalI prabhAvita huI, para jinakI kRtiyAM rAja-parivAra taka hI sImita rahIM unakA ullekha anyatra nahIM milatA. adyatana prakAzita hindI rAjasthAnI bhASA aura sAhitya ke itihAsoM meM jahA~ prasaMgavaza kizanagar3ha rAja-parivAra kI sAMskRtika sevAoM kA ullekha kiyA gayA hai vahAM kevala rAjasiMha, brajadAsI, nAgarIdAsa-sAMvatasiMha, banIThanI, suMdarakavarI aura chatrakuvarI ko hI yAda kiyA gayA hai. anya kavi-narezoM kA nAma taka nahIM hai. mujhe apanI gaveSaNA ke AdhAra para kahanA cAhie ki jina narezoM kI racanAoM kA ullekha sUcita kRtiyoM meM kiyA gayA hai vaha bhI truTipUrNa hai. kAraNa ki inakI anya racanAyeM upalabdha haiM jinakA sAhityika dRSTi se viziSTa mahattva hai. ajJAta racanAkAroM ke saMbaMdha meM kicit bhI na likhe jAne kA kAraNa yahI jAna par3atA hai ki ye andhakAra meM rahIM. nahIM kahA jA sakatA ki jJAta se bhI abhI aura kitanI ajJAta sAmagrI dabI par3I hogI ! yahA~ para kizanagar3hIya rAja-parivAra ke una vyaktiyoM kI racanAoM kA vivaraNa prastuta kiyA jA rahA hai jo jJAta sAhityika hote hue bhI jinakI kRtiyAM ajJAta haiM. ajJAta kavi-narezoM kI racanAoM para vicAra apekSita hai. jJAta racanAkAroM meM mahArAjA rAjasiMha, brajadAsI Adi haiM aura ajJAta kaviyoM meM rUpasihajI, mAnasiMhajI, bir3a dasiMhajI, kalyANasiMhajI, pRthvIsiMhajI, javAnasiMhajI, madanasiMhajI aura yajJanArAyaNasiMhajI pramukha haiM. kizanagar3ha ke Azrita kaviyoM meM abhI taka hama kevala bada se hI paricita rahe haiM, para anveSaNa karane para vidita huA ki vahA~ aura bhI kavi rahA karate the. jisameM nAniMga bhI eka the. yadi tatrasthita rAjyAzrita kaviyoM para vizada anuzIlana kiyA jAya to saralatAse eka svataMtra graMtha hI bana sakatA hai. mahArAjA rUpasiMhajI-(rAjyakAla saM0 1700-15) ina paMktiyoM ke lekhaka ke saMgraha meM 'kizanagar3ha rAjya ke mahArAjAoM ke banAye hue pada saMgraha' kI eka pANDulipi 1. bahuta kama vikSa jAnate haiM ki nAgarodAsajI-savitasiMha jI bhakta hone ke sAtha kuzala citrakAra bhI the. - HTAX ININNAININNINITENINNINNI ammemorary.org
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni kAntisAgara : ajamera-samIpavartI-kSetra ke katipaya upekSita hindI sAhityakAra : 826 surakSita hai. isameM kRSNasiMhajI se lagAkara yajJanArAyaNasiMhajI taka ke mahArAjAoM ke padoM kA suMdara saMkalana hai. mahArAjA rUpasiMhajI ke pUrvavartIya narezoM ke nAma ke Age sthAna rikta hai. isase jJAta hotA hai ki inakI racanAeM saMgrahIta nahIM ho sakI haiM, para ve kavi avazya rahe hoMge. kama se kama apane iSTadeva kI stuti to racI hI hogI ! isa saMkalana meM mahArAjA rUpasiMhajI ke kRSNabhaktiparaka 5 pada surakSita haiM. Age chUTe hue sthAna se kalpanA karanI par3atI hai ki aura bhI pada rahe hoMge jinheM saMgrahakAra na likha sakA thA. sUcita nareza ke pada bhale hI sAhityika dRSTi se vizeSa mahattva na rakhate hoM, para racanA kI zRMkhalA kI eka kaDI to haiM hI. eka pada uddhata kiyA jA rahA hai maiM kaise AUM dAmini mohi DarAvata jaba-jaba gavana karoM dizi prItama camakata cakra calAvata be cAtura Atura ati sajanI rajanI yoM biramAvata gAvata gavana pavana cali caMcala aMcala rahata na pAvata suni piya bacana catura cala Aye bhAmini soM mana bhAvata rUpasiMha prabhu nagadhara nAgara mili malAra sura gAvata mahArAjA mAnasiMha jI [rAjya kAla-1715-1763] --ye svAbhimAnI bIrapuMgava aura pUrvajoM ke prati pUrNa AsthAvAn the. bhagavadbhakti ke sAtha parama vyavahArakuzala aura vidvajjanoM ke prati pUrNa zraddhA rakhate the. inhIM kI preraNA se kavivara vRMda ne saM0 1762 meM "va ca ni kA" kI racanA kI thI. inako svatantra racanA upalabdha nahIM hai, para 100 se adhika sphuTa pada aura khyAla ina paMktiyoM ke lekhaka ke saMgraha meM surakSita haiM. kRSNabhaktimUlaka geya pada-sAhitya se patA calatA hai, inheM sAhitya se gambhIra anurAga thA, kAvyagata sauMdarya isa bAta kA paricAyaka hai. lAkSaNika graMthoM ke atirikta apane sampradAya ke sUkSma siddhAMtoM se bhI abhijJa the. kahIM-kahIM padoM meM siddhAMtoM kI carcA hai. yaha kahanA vyartha hai ki ye parama saMgItajJa bhI the. rAjasthAnI aura vraja bhASAoM para inakA samAna adhikAra thA. rAjasthAna meM pracalita lokagItoM kI deziyoM kA padoM meM Akasmika rUpa se acchA sA saMgraha ho gayA hai. jaisA ki Upara kahA gayA hai ki inheM pUrvagaurava kA bar3A khyAla rahatA thA. padasaMgraha meM bhaktimUlaka padoM kA dhArmika aura AdhyAtmika mUlya to hai hI, para sabase bar3A Avazyaka aMza hai.-vallabhAcArya aura unake paravartI AcAryoM kI aitihAsika stutiyAM. inakA kisa gharAne se sambandha thA, vallabhAcArya kI bhArata meM kahAM-kahAM kauna-sI zAkhAeM haiM aura unakI paTTaparamparA kyA rahI hai Adi bAtoM kA vistAra itihAsa ke sAdhana kI ora saMketa karatA hai. yahA~ prasaMgavaza sUcita kara denA Avazyaka jAna par3atA hai ki mahArAjA mAnasiMha ke samaya meM kizanagaDha kI sAMskRtika cetanA prabuddha vyaktiyoM ko AkRSTa kiye hue thI, bar3e-bar3e jaina vidvAn una dinoM yahA~ para sAhityika racanAeM kiyA karate the. upadhyAya meghavijaya jI kA to yaha sArasvata sAdhanA-sthAna hI thA. rAjasiMha jI taka baha rahe. mAnasiMhajI se inakA vaiyaktika sambandha thA jaisA ki tatrastha rAjakIya citra se vidita hotA hai. mahArAjA rAjasiMha- [rAjya kAla 1763-1805] ye mahArAjA mAnasiMha ke putra aura suprasiddha rAjarSi sAvaMtasiMhajInAgarIdAsa jI ke pitA the. abhI taka inakI tIna-bAhuvilAsa, rAjaprakAza aura rasapAyanAyaka racanAoM kA patA lagA hai, sAhityaka itihAsoM meM inhIM kA ullekha milatA hai. khoja karane para inakI aura bhI kRtiyAM upalabdha huI haiM. rAjasiMha kA janma saM0-1730 pauSa sudi 12 ko huA thA. inake samaya meM kisanagaDha sabhI dRSTiyoM se unnata aura AkarSaNa kA kendra thA. dUra-dUra taka khyAti thI. inake kavitAkAla para prakAza nahIM par3a sakA hai. jina itihAsalekhakoM ne inakI kRtiyoM kA saMketa diyA hai ve bhI ina para mauna hI haiM. para yaha saca hai ki inheM kavitA se gaharI abhiruci thI. inakI kRtiyoM kA racanA kAla bhI jJAta nahIM hai, eka kRti meM, jisakA ullekha Age kI paMktiyoM meM kiyA gayA hai, racanAkAla saM0 1788 hai, para vaha to inakI prauDhAvasthA kA paricAyaka hai. mujhe saM0 1760 kA eka hastalikhita guTakA MOROTO.de GDIA HAKIRATNA SHOENENANENESENOSYRPRENASENASISENENOSEN
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 830 . muni zrIhajArImala smRti-grantha : caturtha adhyAya milA hai jisake lekhaka haiM kavivara vRda ke suputra kavIzvara vallabha. DhAkA meM isakI pratilipi kI gaI thI. sUcita guTake meM mahArAjA rAjasiMha kI kumArAvasthA meM praNIta dohe likhe haiM jisake upari bhAga meM ina zabdoM kA ullekha hai "atha dUhA mahArAji kaMvara zrI rAjasiMha jI rA kahIyA cha." pratilipikAla se itanA to spaSTa hI hai ki saM0 1760 se pUrva hI inane kavitA likhanA prArambha kara diyA thA. inakI racanAoM ke eka bar3e copar3e meM kucha kavitta 'mAji sAhibAM rA kahIyA chai" mA~jI sA0 se tAtparya inakI mAtA se hI honA cAhie. inakI racanAoM kA vivaraNa isa prakAra hai. zrIgaNezAya namaH atha duhA mahArAjIkavAra zrIrAjasiMghajI rA kahIyA chai---- kAma subhaTa bAdara kahai virahani ke ura dAha / saMnAha bAri laiM siMdhu ta bhae seta te syAha / / 1 / / bUMda bAMda ghanayaMda ko capalA kara taravAra / gAja arAvA sAthi laiM virahanikU saji mAra / / 2 / / jaganU camakata jAmagI dhUvAMdhAra sau rAta / gAja arAvA chuTi sadhana, mAra-mAra ke jAta / / 3 / / rati manauMja tuma maiM kahUM paryo na aMtara oTa / duHkhadAI jAne kahA mere jiyakI coTa // 4 / / x 2 baja vilAsa yA rasapAyanAyaka-rasapAyanAyaka inakI anyatra ullikhita kRti hai, mere saMgraha meM isakI jo prati hai usameM prArambha meM to rasapAyanAyaka nAma AtA hai para anta bhAga meM aura madhyavartI bhAga meM kaI sthAnoM para isakA nAma 'brajavilAsa' AyA hai. ataH jaba taka rasapAyanAyaka kI anya prati sammukha na ho taba taka nizcita nahIM kahA jA sakatA hai ki donoM kRti eka hI hai yA bhinna ? Alocita kRti tIna bhAgoM meM vibhakta hai, prathama bhAga meM Avazyaka maMgalAcaraNa, kavivacana aura viveka-aviveka ke bAda kavi ne rukmiNIharaNa kathA kA vistAra kiyA hai. ise itihAsa kI saMjJA se abhihita kiyA gayA hai. dUsare bhAga meM nAyaka aura nAikA kA varNana prastuta hai. tIsare bhAga meM anya prAsaMgika viSayoM kA sphuTa varNana hai. graMtha meM kavi ne apanI bAta ke samarthana ke lie baMda ke putra vallabha racita "vallabha vilAsa" ke padya uddhRta kiye haiM. vallabha rAjasiMha ke samaya meM apanI javAnI para the. una dinoM vaha DhAkA se lauTa Aye the. kavi ne isa racanA meM itihAsa zabda ko itanA rUr3ha banA diyA hai ki sAmAnya varNana ko bhI itihAsa kI saMjJA dI gaI hai. isa kRti kA racanAkAla ina zabdoM meM likhakara bAda meM kATa diyA hai. satarAsai aru ThayAsiyai sudI dasamI sasivAra / caitamAsa purahutapura graMtha layau avatAra / / isa kRti kA Adi aura anta bhAga isa prakAra hai. zrIgaNezAya namaH dohA zrIgopAla sahAya haiM mahA chailapati rAja / gura ganapati sarasvati sunauM, dehu vidyA vara Aja // 1 // jAtauM hauM cAhata kahyau nAyaka bheda anUpa / graMtha rIti baranI kabina yaha nAyaka rasa bhUpa / / 2 / / REACHISARGANJ RRA A JainEdbcamera ForeDelibrary.org
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni kAntisAgara : ajamera-samIpavartI kSetra ke katipaya upekSita hindI sAhityakAra : 31 wwwwwwwwwwww zrotA sunahu sujAMna tuma, nAyaka kahata jatAya / vIra dhIra bina chaila tA nAyakatA nahIM pAya / / 3 / / anta bhAga carana kamala nagadharana ke raho sadA mo sIsa / rAjasiMgha kari bInatI mAgata hai braja Isa / / brajavilAsa rana raMga ko dIjai dRga hiya dhyAMna / jugala sarUpa anUpa chavi sundara parama sujAMna / / sarasa rIti girivara puhamI, taravara saghana tamAla / Saritu chAkai prema rasa rasamaya jugala rasAla / / guna baranana gopAla kai rasamaya bIra siMgAra / cita caMcala nihacala karahu samubhI yaha suSakAra / / sphuTa bhaktibhUlaka pada-rAjasiMha kavitva-pratibhA se maNDita rAjavI the, eka ora inakI jahA~ svatantra kRtiyAM milatI haiM, to dUsarI ora kRSNabhaktimUlaka sphuTa pada bhI pAye jAte haiM. 31 pada to eka hI guTake meM pratilipita haiM. janmASTamI vijayAdazamI, phUlaDola, holI, nRsiMha caturdazI, dIpAvalI, rAdhASTamI, rAma navamI aura govarddhana Adi prasaMgoM ko lakSita kara ina padoM kI racanA kI gaI hai. inakI pratibhA ko dekhate hue patA calatA hai ki aura pada hone cAhieM. upalabdha padasaMgraha se eka pada uddhRta kiyA jA rahA hai. canda te ita gokula candahi pragaTata hor3a parI utahi cakorI itakoM gaurI tana mana lakhi bisarI utakoM bhogI ita RSi yogI mahA moda mana mAne uta dai amRta ita paMcAmRta lakho pragaTa nahi chAna uta dujarAja itai brajarAjA doU sura rAja suhAI pApa karma ve dharma karma ye nigama purAnana gAI gopI bAla tahA~ saba bAlaka dUdha dahI vistAre rAjasiMha prabhu bajakI jIvana bhakti jagata nistAre jisa guTake meM mahArAjA rAjasiMha kI kRtiyAM pratilipita haiM usameM saM0 1787 kI likhI "rAjA paMcaka kathA' bhI Alekhita hai. para usameM kartA kA nAma nahIM hai. kevala hAziye para "mahArAji rAjasiMha krata kathA" ullekha hai. jabataka inakI dUsarI nAmavAlI prati nahIM mila jAtI tabataka ise rAjasiMha kRta mAnanA yukti saMgata nahIM. isa kRti meM pAMca prakAra ke---dharmapAla, siddha subhaTa, dhanasaMcaya, nArI kavaca aura adhama rAjAoM kI prakRti kA varNana hai, kathAoM kA vistAra aupadezika zailI kA paricAyaka hai. rAjAoM ko prajA kA pAlana kisa prakAra karanA cAhie aura kina-kina paristhitiyoM meM rAjA ko kyA-kyA kadama uThAne cAhiye Adi bAtoM kA vistAra hai. bhakti kA puTa itanA lagA hai jaise koI bhaktimUlaka racanA hI ho. vidvAnoM se anurodha hai ki isakI aura prati kahIM upalabdha ho to prakAza DAleM 1. isakA vivaraNa isa prakAra haiAdi bhAga dohA zrIguru ganapati sAradA sadA sahAya gupAla / dAsa bhAvasauM hari bhaje tinake prabhu pratipAla / / 1 / / WITH Jain Edu Non int forary.org
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ Jain Educ wwww wwww ww 832 : muni zrIhajArImala smRti grantha : caturtha adhyAya sphuTa kavitta - isameM saMdeha nahIM ki mahArAjA rAjasiMha naisargika kavi the. bAlyakAla se hI kavitA meM pravRtti rahI haiataH anumAna thA ki eka ora jahAM inakI svatantra racanAe~ milatI hai vahAM dUsarI ora inakA sphuTa kavitAdi kA sAhitya bhI milanA cAhie, kyoMki kavi hRdaya aura urvara mastiSka sAmAnya nimitta pAkara bhI phUTa par3atA hai. vRMda ke vaMzaja aura apane yuga ke kizanagaDha ke pratibhAsampanna kavi khuzarAma yA maganIrAma dvArA saM0 1878 meM pratilipita unhIM ke pUrvaja evam rAjasiMha ke samakAlIna kavi vallabha racita " vallabhavilAsa " kI prati surakSita hai. isake aMtima bhAga meM 30 kavitta Alekhita haiM jinake zIrSa sthAna para "zrI mahArAjAdhirAja zrI rAjasiMgha jI rA kahyA kavitta" yaha paMkti likhI hai. para kavitta meM kahIM bhI na to inakA nAma hai aura na hI inakI chApa hai. udAharaNa svarUpa eka kavitta uddhRta karane kA lobha saMvaraNa nahIM kiyA jA sakatA hai karo jina sora vaha ThADho cita cora erI pema phema jora jora Daro dina cora maiM / phira cahuM ora yahahI pora gaho karA jora pAyo Aja bhora paryo sabIna kI jora maiM | mAna ko mora yaha nanda ko kizora jaba bhujana sauM jora rASo ghara mAra maiM / dehUM phora ko tumheM kahata nihora sapI koraka marora yAkI deSo naiMna korameM ||1|| isI guTake meM Age 21 kavitta aura haiM jinake Age TippaNI hai " zrImAjI sAhibAM rA kahyA dohA " saMbhavataH ye padya brajadAsI ke ho ? brajadAsI - bAMkAvato - mahArAjA rAjasiMha kI dharmapatnI aura kachavAhA saradAra bAMkAvata Ananda siMha kI putrI thIM. inakA janma lagabhaga saM0 1760 meM huA thA. bAMkAvata kI putrI hone ke kAraNa inheM bAMkAvatIjI bhI kahate haiM. yoM to inane apane Apako svaracanAoM meM brajadAsI ke nAma se abhihita kiyA hai, para katipaya padyoM meM 'bAMkI' chApa bhI pAI jAtI hai. jaisA ki AgAmI paMktiyoM se phalita hogA. inakA pANigrahaNa saMskAra vRndAvana meM mahArAjA rAjasiMha ke sAtha saM0 1778 meM huA thA jaisA ki vaha svayaM svakRti 'sAlava juddha' meM ina zabdoM meM svIkAra karatI hai : anta bhAga vRndAvana ke mAMhi jahAM cainaghATa kI Thaura | pAMnigrahna tihi ThAM bhayo bAMdhi rIti muSya kRpA guru jAMniyeM bahuracauM purI pAMnigrahana subha Thaura bhI su bhauM sabai sauM maura / / 162 / / prabhAva / subhAya / / 163 / / sAlava juddha, sva-saMgrahastha prati se uddhRta harijana harikoM bhajata hai rasanAM nAMma mahesa / zravana kathA satasaMga maiM nija tana namra bisesa // 2 // kula mAraga jo veda gati caliye soI cAla / bhUThi jhUThi taji jagata kI tabai kRpAla gupAla / / 117 / / paMca nRpanakI yaha kathA sUchima kahI banAya / zrInagadhara ura dhAriye so hai sIsa // iti zrI paMcama rAjA adhama sahAya / / 118 / saMpUrNa | saMvata 1887 mAgasara sudi 3 candrabAsare lipikRtaM svetAmbara nAniMga || zubhaM bhavatu // zrI // pratilipikAra nAniMga svayaM kavi aura sulekhaka the. inake dvArA pratilipita sAhitya kizanagar3ha ke rAjakIya sarasvatI bhaNDAra meM vidyamAna hai. www.orary.org
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni kAntisAgara : ajamera-samIpavartI kSetra ke katipaya upekSita hindI sAhityakAra: 833 . brajadAsI kizanagar3ha kI pAramparika sAMskRtika jyoti kI eka kiraNa thIM. unheM sAhityika adhyayana meM ullekhanIya abhiruci thI. kizanagar3ha ke rAjakIya sarasvatI bhaMDAra meM zatAdhika hastalikhita pratiyAM haiM jinakI puSpikAoM meM sUcita kiyA gayA hai ki ye saba inhIM ke liye likhI gaI haiM. yadyapi aisI kRtiyoM meM adhikAMzataH dhArmika haiM, para nAikA bheda, cikitsA, lakSaNa graMtha, piMgala Adi viSayoM kA bhI inameM antarbhAva ho jAtA hai. bhAgavata aura ujvalanIlamaNi, rAmAyaNa aura bhaktamAlA jaisI kRtiyoM ko sundara citroM se susajjita karavAyA gayA hai jo unakI kalAtmaka abhiruci kA pramANa hai. kizanagar3hI zailI ke citroM kA, rAjasthAnI citroM meM apanA svatantra sthAna hai, balki spaSTa kahA jAya to sarvAdhika AkarSaNazakti isI zailI ke citroM meM haiM. vallabhAcArya aura unakI paramparA ke lagabhaga sabhI AcAryoM, bhaktoM aura tadanuyAyI saMtoM ke prAmANika aura nayanAbhirAma citroM kA jaisA saMgraha kizanagar3ha meM hai vaisA anyatra durlabha hI hai. jo citra brajadAsI ke lie vizeSa rUpa se kalAkAroM ne taiyAra kiye the una para citra-kAla aura bhAvasUcaka TippaNI vidyamAna hai. brajadAsI kI sAhityika sAdhanA ke pariNAma svarUpa abhI taka kevala bhAgavatAnuvAda kI hI carcA rahI hai. mizrabaMdhu vinoda, madhyakAlIna hindI kavayitriyA~ (le0 DA0 sAvitrI sinhA) aura anya tathAkathita itihAsoM meM inakI yahI racanA sthAna pAtI rahI hai. hindI kaviyitriyoM meM yahI prathama anuvAdikA hai jisane bhAgavata kA anuvAda geya paramparAnusAra na kara prabandhAtmaka zailI ko apanAyA hai. DA0 sAvitrI sinhA ne apane zodha graMtha meM brajadAsI aura bhAgavatAnuvAda para saMkSepa meM, para sAra gabhita prakAza DAlA hai. mathurAvAsI paM. javAharalAlajI caturvedI ne bhI 'sammelana patrikA" ke varSa 46, saM0 1, pRSTha 75-81 meM brajadAsI bhAgavata para vicAra vyakta kiye haiM. para caturvedIjI ne isa lahaje meM bhAgavatAnuvAda kA ullekha kiyA hai jaise sarvaprathama hI yaha kRti prakAza meM A rahI hai, para bAta aisI nahIM hai. itaH pUrva kaI sthAnoM meM ullikhita ho cukI hai. sammelanapatrikA meM bhAgavata ke anuvAdakoM kI jo sUcI dI hai usameM nAgarIdAsa kA nAma nahIM hai, jaba ki honA cAhie thA. astu. navya kRtiyA~-yahAM brajadAsI kI ajJAta kRtiyoM kA vivaraNa prastuta kiyA jA rahA hai. ina paMktiyoM ke lekhaka ko apanI sAhityika-zodhayAtrA meM sAlava juddha, AzISa saMgraha evam sphuTa kavitta upalabdha hue haiM. sAlava juddha meM paurANika prasaMga ko lekara inane apanI kAvyapratibhA kA pradarzana kiyA hai. racanA bhaktirasa se otaprota hai. isase patA calatA hai ki vaha na kevala saphala anuvAdikA hI thIM apitu svatantra graMthakartI bhI thIM. sUcita kRti kA vivaraNa isa prakAra hai zrIgaNezAyanamaH, zrIrAdhekapNa jayati, zrIgurubhyo namaH __ atha sAlavajuddha liSyate guru dayAla kIjai kRpA nija Azrama mo jAMni / bhaI icchA jasa kahana kI jo hari jasakI SAMni / / 1 / / hari guna ko kahikai sakai kauMna kahana sAmartha / saisa mahesa suresa hU ajahaM lahata na artha / / 2 / / paMga cahata parabata caDhyau sUra divya draga pAya / cuhA siMdhu cAhata tiryo hUM ju cahata guna gAya // 3 // jihako jasa cAhata kiyau sau aba hohU sahAya / guru muSa tai AjJA lahaiM taba hauM karauM upAya / / 4 / / gavarI naMda Ananda juta siva suta siddhi ganesa / jaya jaya suragana namata hUM jaya jaya sabeM riSesa / / 5 / / zrIvraSabhAnakumArI tuma naMdalAla tuma prAMna / yaha icchA pUrana karau mo mati maMda hi jAMna / / 6 / /
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 834 : muni zrIhajArImala smRti-grantha : caturtha adhyAya guna ananta gopAla ke koU na pAvata pAra / maiM mati apanI samajha kachu kahUM saMbhAri bicAra / / 7 / / chappaya bhae sirI harivyAsa avatAra pragaTa jaga / lAla lADilI prema raMga rasa hiya maiM jagamaga / / sevata kuvara gupAla lAla mahA rUpa rasAlA / nisa dina kAnha sujAMna hiye vAsyau pratipAlA / / dura gAhi tAhi dicchA daI kite pAra kari kari daye / brajadAsa dAsI tuma sarana hai zrIharivyAsa jaya jaya jae // 8 // parasarAma guru mahAsakala gopAla laDAyau / zrIsarcesura nAma rahai hiya nita prati chAyo / rAMma-rauMma kI jAta bhUli sudhi prema raMga maiM / jhalakata jugalakizora mAdhurI aMga aMga maiM / / nihaca pratIti rasa rIti soM laSi sarabesura rasa rasameM / vraSabhAna lalI braja lADalI aru gupAla hiya meM vasa / / 6 / / dohA tinakai pATa prasiddha mahiM joti jagata harivaMsa / raMga raMge gopAla ke suragana karata prasaMsa / / 10 / / zrInArAyanadeva jaga pragaTa rasika sira maura / lAla lADilI raMga bina hiya maiM dhyAna na aura / / 11 / / mahA madaMdha jaga ke nRpati tinake aMkusa riSirAja / kare sAdha parabodha kari yaha jaga jagI avAja / / 12 / / kAma krodha ko daMDa hai tajI lobha kI ttev| jaya jaya jaga meM saba bhaI jayata narAMinadeva // 13 // chappai tinake riSa riSarAja sirI bRdAvana pragaTe / jyauM tinukA dhanasAra tuhI kari manasulapaTa / / tana mana prANa gupAla naina dhana rUpa rasAlaM / baMdhyau rahata nita nita carana hari prIta hi jAlaM / / subha jJAna dhyAna pUjana jugati bhagati bhAva mana vaca kiyo / tina baira tIna kalijuga mAMhi sarabesura paracA diyau / / 14 / / beda smRti je aMga bahuri sAsatra saba ganiya / ganIya sabai purAna sabai krama juta nita bhaniya / / saMdhyA sumarana maMtra taMtra jo kachu cali Avai / lAla laDatI ruMga sujasa hita sauM hiya chAvai // jaga jIva jite uddhAra ko zrIvRdAvana avatare / bAMke kRpAla gopAla hari pragaTa jagata apane kare / / 15 / / * * * * * * * * * * 0000 H !!!! !! !! !! For Private !!!!!!! Personal use only ! !!!!!! !!!! ! ! !!!
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ suni kAntisAgara : ajamera-samIpavartI kSetra ke katipaya upekSita hindI sAhityakAra : 835 anta: dohA yaha prasaMga aisau kahyau maiM mo mati upamAMna / kRSNa sujasa kauM kahi sake aisau kauMna sujAna // 166 / / tAmaiM mo mati maMda hai aru ati citta ajAna / 170 / / yaha vicAra kInoM su maiM guru kRpA ura A~na / kRpAsiMdhu tuma jugala ho kIjai mo hiya bAsa / brajadAsI binatI karata yaha dhari hiya meM Asa // 171 / / nigamaboda yamunA taTe uttara disi ke ThAMhi / yaha pothI kInI likhI indraprastha ke mAMhi / / 172 / / saMvata satarA sai samaiM barasa tiyAsyo mAna / maMgasara vadi ekAdazI mAsa caita subha jAna / / 173 / / // iti zrI sAlavajuddha sampUrNa / / isakI racanA saM0 1783 meM dillI meM nigamabodha ghATa para huI. isa pratilipi kA kAla saM0 1787 hai. AzISa saMgraha : yaha nAma maiMne diyA hai. vastuta: isakA nAma kyA rahA hogA ? nahIM kahA jA sakatA, kAraNa ki kRti apUrNa hI upalabdha huI hai. isameM vivAha ke prasaMga para bhinna-bhinna jAtiyoM dvArA dI jAnevAlI AzIrvAdamUlaka vacanAvaliyoM kA saMgraha hai, isIlie yaha nAma rakha liyA gayA hai. khaNDita prati meM mAlanI, citrakAra, citerI, gaMdhI, gaMdhinI, nAyaNa, darajaNa, taMbolaNa, DhADhI, DhADhaNa, gvAlana, bhAMDaNa, raMgarejana, kuMbhArI, manihArana aura mehatarAnI kI AzISoM kA saMkalana hai. katipaya padyoM meM brajadAsI kA nAma bhI AyA hai brajadAsi prAMna kiya vArana, kaha ju bajadAsiyaM baso ju dhyAna vAsiyaM, --mAlaNa kI AzIsa, bhaI vAranai kuvari pada bAra-bAra brajadAsI, -caterA kI devA kI AzISa, dAsI nija sundara mana, -DhAMDhaNa ke devA kI AzISa, brajadAsI pAvai yahai jugala bhagati kI cAhI -DhADhI ke paDhavA kI vaMzAvalI, pAThakoM kI jAnakArI ke lie eka AzISa udgha ta karanA samucita hogA---- atha catere kI devAkI zrAzISa chaMda bhujaMgI nRpaM bhAMnakai Aja uchava apAra bhaI haiM kuvAraM laDetI udAraM / lajeM megha aise jabe haiM jisAnaM tihu lauka Ananda chAyo amAnaM / / badhAI badhAI barasAMna chAI lalI hota sobhA ravi baMsa paaii| dae dAMna aise mahArAja bhAnaM bhae haiM kaMgAlaM nRpAlaM samAnaM / / abenavigowan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . JainEdugandhntirora..... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..nirgfrinaeefergne . . . . . . . . . . . . . n . . e . . . . . . . . . . . . . . . . ... . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . ... . . . . . . ... . . . . . . . . . . . varanelibrary.org . . . . . . . . .
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 : muni zrIhajArImala smRti-grantha : caturtha adhyAya wwamannawwwww paDhe cAraNaM bhATa bAhaM ubhAraM lahai nega negI vinA vAra pAraM / sunI bAta yehaM jaba naMdarAya sabai gokalaM harSa bADhyau athAhaM / / raNaMbAsa juktaM barasAMna Ae bhayau citta cAhyau baje hai badhAe / juthaM-juttha gopI nRpaM dvAra Avai karaM bheTa lInai mahA sobha pAvai / / calai dhAya dhAyaM suraMjI lagAvai citaM moda chAI hasa~ au hasAvai / mile naMda bhAnaM bhae haiM SasAlaM milyo mela cAhyau raMgInaM rasAlaM / / barasAMna mAMnI dudhaM meha varSe dhanyaM kIttikuSetihu loka harSe / dadhi dUdha ko doma cyoM bhAna ThAma, ramaiMka jamakai kareM khela SAmaM / / bar3e bhAga negI yaha dyausa pAyau lalI dvai kulaM ko kalasaM caDhAyau / bhaI syAMma te hai lalI kI sagAI sunauM sAsare pIharaM sobha pAI / / aba ha vibAhaM lalI lAla kero vRSabhAMni hoM sukRtaM janma kero| dohA aba vaha dina kaba hoya jaba mahAraMga kI bhIra / baiThe daMpati seja paM deSi racauM tasabIra / / sphuTa kavitA-saM0 1787 ke guTake meM "bAMkI" chApa ke katipaya kavitta pratilipita haiM. ye saba bAMkAMvatI ke hI jAna par3ate haiM. inakI saMkhyA 6 hai. Age sthAna chuTA huA hai. saMbhava hai pratilipi karate samaya chUTa gaye hoM, eka kavitta uddhRta kiyA jA rahA hai naina piyA ke lage tita hI utahI abalaM mana Apa ddhrauNgii| kAjara TIkI karauM tihaMkI saSi sautina sauM kachu lAji DarogI / / 'bAMkI' rahau saba hI jagasauM laSi prItama kauM nita citta TharauMgI / vAhi racI surucI hama hUM hautau pyAre kI pyArI sauM pyAra krauNgii| sudarakuvarI bAI-ye uparyukta bAMkAvatI kI putrI thI inakA janma saM 1761 kArtika zuklA 6 ko huA thA. yaha bhI apane mAtA pitA ke samAna kavitva-pratibhA se maMDita thI. tAtkAlika rAjakIya vaiSamya ke kAraNa 21 varSa taka avivAhita rahIM. saM0 1812 meM inakA vivAha rUpanagara ke khIcIvaMzIya rAjakumAra balavaMtasiMha ke sAtha sampanna huA. para durbhAgya ne inakA sAtha nahIM chor3A. pitRgRha to kleza kA sthAna thA hI para aba to svasura-gRha bhI azAnti kA kendra bana gayA, kAraNa ki inake (pati ?) siMdhiyA saradAroM dvArA bandI banA lie the. bAda meM mukta karavA diye gaye the. inakI prApta samasta racanAoM kA vivaraNAtmaka paricaya DA0 sAvitrI sinhA ne apane 'madhyakAlIna hindI kavayitriyA~' nAmaka zodha praMbaMdha meM diyA hai. vahA~ grantha-racanA kAla viSayaka katipaya bhrAMntiyAM ho gaI haiM jinakA parimArjana prasaMgavaza kara denA Avazyaka jAna par3atA hai. isake pahile maiM sUcita kara dUM ki san 1954 meM jaba gvAliyara meM thA taba vahA~ ke sAhityAnurAgI zrI bhAlerAvajI ke saMgraha meM eka bar3A caupar3A dekhane meM AyA thA jisameM sundarakuMvari bAI ke samasta graMtha pratilipita the. maiMne unakA vivaraNa le liyA, usI ke AdhAra para yahA~ saMzodhana prastuta kiyA jA rahA hai. uparyakta zodha-prabandha meM bhAvanAprakAza kA racanAkAla saM0 1845 mAnA gayA hai jo ThIka nahIM jAna par3atA, gvAliyara vAlI prati meM praNayana samaya saM 1846 batAyA gayA hai saMvata yaha nava danasaiM guNaMcAsa uparaMta / sAkai satrahasairu puni caudaha lahau ganaMta // 25 WO INirahu ORDDITIES DI Fro nu MIT O Jain Educsi Gavatta
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni kAntisAgara : ajamera-samIpavartI kSetra ke katipaya upekSita hindI sAhityakAra : 37 mAgha mAsake sukala paSa titha paMcami budhavAra / saMpUrana yaha graMtha kiya sundarakuvari vicAra // 83 / / sAra saMgraha kA racanAkAla bhI sUcita zodha prabandha meM saM0 1845 batAyA gayA hai jaba ki sva0 bhAlerAvajI kI prati sa0 1847 sUcita kiyA hai saMvata subha SaTa traguna se saitAlIsa uparata / prema saMpuTa kA nirmANa-kAla bhI DA0 sAvitrI sinhA ne saM0 1848 mAnA hai jaba ki vastutaH isakA srajana samaya saM0 1845 hai. saMvata aThAraha sai ju hai paiMtAlIsA jAnU / sAkai satrahasai ru dasa siddhAratha supramAna // 54 / / mahA mAsa vaisASa suda pUrnavAsi titha jAsa / vAra maMgaliya bhauMmamo pUrana graMtha prakAsa / / 55 // chatraku vari bAI-ye suprasiddha saMtapravara zrI nAgarIdAsakI pautrI aura saradArasiMhajI kI putrI thIM. kizanagar3ha rAjaparivAra kI kRSNakItigAyikA kanyAoM meM inakA sthAna bhI pramukha hai. premavinoda inakI sundara kAvya-kRti hai. DA. sAvitrI sinhA ne ina para bhI AlocanAtmaka prakAza DAlA hai, parantu pramAdavaza saMvatoM meM aisI bhrAntiyA~ ghara kara gaI haiM jinakA saMzodhana Avazyaka hai, varnA bhrAmaka paramparA Age phaila sakatI hai. bAta yaha hai ki ukta zodha prabandha pR0 168 para inakA paricaya dete hue sUcita kiyA hai'chatrakuvari bAI nAgarodAsajI ke putra saradArasiMha kI putrI thIM. inakA vivAha saM0 1731 meM kAMThaDe ke gopAlasiMha jI khIcI se huA thA. vivAha meM inakI Ayu lagabhaga solaha varSa kI to avazya rahI hI hogI, ata: inakA janma saM0 1715 ke lagabhaga mAnA jA sakatA hai ..... -madhyakAlIna hindI kavayitriyA~ pR0 168 uparyukta paMktiyoM meM jo saMvat prayukta hue haiM, sarvathA asatya haiM. kAraNa inakA janma saM01715 meM kaise mAnA jA sakatA hai. una dinoM to mahArAjA rAjasiMha kA bhI janma nahIM huA thA jo nAgarIdAsajI ke pitA the. rAjasiMha ke saM0 1805 meM svargavAsI ho jAne para to rAjaparivAra meM sattA ke lie mahAn saMgharSa chir3a gayA thA, saradArasiMha kA rAjyatvakAla saM0 1812 se saM0 1823 taka kA rahA hai. 1725 aura 1731 meM rAjasiMha ke pUrvavartI mahArAjA mAnasiMha kA kA zAsana thA. saMvatoM kI yaha bhUla viduSI lekhikA se na jAne kaise ho gaI hai. saca bAta to yaha jAna par3atI hai ki 18 ke sthAna para sarvatra 17 aMka likha diyA hai. thor3I sI asAvadhAnI se kitanI bar3I bhrAnti phaila jAtI hai. isI bhUla ke pariNAma svarUpa hI zodha-prabandha meM chatrakuMvari racita 'prema vinoda' kA racanA samaya bhI 1745 de diyA hai jaba ki honA cAhie thA saM0 1845, jaisA ki kavayitrI svayaM svIkAra karatI hai saMvata hai nava dana sai paiMtAlIsa vaDhaMta / sAkai satraha sai ru dasa siddhAratha su kahaMta // mAsa asADha sukula paSa tIja bRhaspatavAra / saMpUrana yaha vAratA kInI mana anusAra / / ina paMvitayoM ke Upara kA bhAga zodhaprabandha meM uddhRta kiyA gayA hai, yadi lekhikA svalpa dhyAna detIM to yaha bhramapUrNa bAteM likhane kA avasara na AtA. yahA~ para eka bAta kA spaSTIkaraNa Avazyaka jAna par3atA hai ki yoM to kizanagar3ha kA rAja-parivAra vallabhakulIna rahA hai para mahArAniyoM dvArA racita kRtiyoM meM sarvatra maMgalAcaraNa meM nimbArka sampradAya ke AcAryoM ke nAma Ate rahe haiM. Palam AWARDOyA TOPINIATTAimum I ndianhitraTRTS SOMDIDI HALININATA N DARI HASMITATUS Jain Educa
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 838 : muni zrIhajArImala smRti-grantha : caturtha adhyAya isase vidita hotA hai ki puruSa varga vallabhakulIna thA aura nArI samudAya salemAbAda sthita nimbArka gaddI kA upAsaka thA, vaiSNava zAkhA meM yaha paramparA rahI hai ki puruSa aura nAriyoM kA guru-gharAnA eka nahIM ho sakatA. mahArAjA bir3adasiMhajI-(rAjya kAla saM0 1838-1845) inake sphuTa padyoM ke atirikta gItagoviMda kI gadya-padyAtmaka TIkA pAI jAtI hai. 300 patroM kI vizad hindI TIkA ke dekhane se patA calatA hai ki zAyada hI koI itanI vizada vRtti ho. inake nirmANa meM mahArAjA ne tatkAla meM vahA~ nivAsa karanevAle bihAra pradeza ke suprasiddha vijJa aura vivecanakAra zrI haricaraNadAsa se praryApta sahAyatA lI hai. eka raghunAtha bhaTTa kA nAma bhI AtA hai jo saMbhavataH 'goviMda lIlAmRta' ke praNetA hoM ?. vir3adasiMha ke samaya meM bhI vidvAn aura kavi samAhata hote the. eka aura vRnda ke vaMzajoM kA sAMskRtika dRSTi se kizanagar3ha meM prabhutva thA to dUsarI ora bAhira ke vidvAn bhI Akara vahAM nivAsa karane meM apane ko gauravAnvita samajhate the. cAhe rAjanaitika utpAta kitane hI Aye hoM para sAhityika saritA ke pravAha meM zaithilya nahIM AyA. kheda kI bAta itanI hI hai ki vahA~ ke anya kavioM para anveSaNa nahIM ho pAyA hai. yadi vahA~ kA rAjakIya sarasvatI bhaNDAra viziSTa dRSTi se TaTolA jAya to saMbhava hai vahA~ kI sAMskRtika cetanA ke darzana ho sakeMge. kalyANasiMhajI-(rAjya kAla saM0 1854-65) mahAmahopAdhyAya zrI vizvezvaranAtha jI reU racita 'mAravAr3a ke itihAsa' meM pradatta inake kAla meM aura munzI devIprasAdajI kRta meM 'rAja rasanAmRta' meM sUcita samaya meM vaiSamya hai, para usa para vicAra kA yaha sthAna nahIM. kalyANasiMhajI ke sphuTa pada mile haiM. eka uddhRta kiyA jA rahA hai rAga vasaMta, tAla dhamAra rati pati de dukha kari ratipati sauM tU to merI pyArI aura pyAre hU kI pyArI uThi cali gajagati sau dUtI ke vacana suni-suni musakyAnI bhUSana vasana sauMdhauM liyo baho bhAMti sauM kalyANa ke prabhu giradharana dharaka dhAya laI ati ura sauM mahArAjA pRthvIsiMhajI-(rAjyakAla saM0 1897-1936) ye phatahagar3ha kI zAkhA se goda Aye the. inakA kevala eka hI pada prApta hai jisameM vallabhAcArya kI paramparA kA ullekha hai. mahArAjA kA vizad varNana prApta nahIM hai, para anyAnya aitihAsika sama sAmayika sAdhanoM se siddha hai ki usa samaya rAja-parivAra meM jJAna kI cetanA unnati ke zikhara para thI. mahArAja kumAroM ko bhI sAhityika zikSA dilavAne kA viziSTa prabaMdha thA, tabhI to vaha Age calakara svataMtra graMthakAra pramANita hue. mahArAjA pRthvIsiMha kA eka pada isa prakAra hai : vaMzAvalI zrImahAprabhu vallabha pragaTa tina suta viThalanAtha / jinake giradharajI pragaTa unake gopInAtha / zrIprabhujI jinake bhaye viThThalanAtha pramAna / una suta vallabhajI bhaye phira zrI viThThalanAtha / kari karuNA yA karana mahIM mokU kiyo sanAtha / jinake suta raNachoDajI haiM kuMvarana siramaura / inako vaMza vadho bahuta yaha AziSa karU kara jora / javAnasiMhajI--yaha uparyukta mahArAjA pRthvIsiMhajI ke dvitIya putra the. inakA kavitAkAla saM0 1945-46 lagabhaga hai. ye parama kRSNa bhakta rAjavI the. inakI tIna racanAeM-'rasa taraMga' 'nakhazikha-zikhanakha' aura 'jalvaye zahanazAha izka' VOJAN ARE GNATAARAMINATA LACE INNINANINNARENENIbAravaNINNINNINE Jain Education Interational www.jamendrary.org
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 Jain muni kAntisAgara : ajamera - samIpavartI kSetra ke katipaya upekSita hindI sAhityakAra : 836 maulika aura eka saMgrahAtmaka'mAra saMgraha ina paMktiyoM ke lekhaka ke saMgraha meM surakSita hai. racanAoM meM kavi ne apanI chApa 'nagadhara' yA 'nagadharadAsa' rakhI hai.' kavivara javAMnasiMhajI kA adhyayana atyanta vizAla aura talasparzI thA. jayalAla yA jayakavi inake mitra aura sAhityika sahayogI the. yaha svAbhAvika hI hai jaba do sahRdaya kavi ekatra hokara sArasvatopAsanA karane lageM to uttama phala prApta hote hI haiM. sacamuca una dinoM kizanagar3ha kA sAhityika vAtAvaraNa kitanA pariSkRta aura preraNAdAyaka rahA hogA ? rasataraMga -- jaisA ki nAma se hI spaSTa hai isa meM kRSNa bhaktimUlaka rasa kI AdhyAtmika taraMgoM kA bAhulya hai. kavi hRdaya kI mArmika anubhUtiyoM kA suMdara aura sahaja paripAka sUcita racanA meM huA hai. kavi ne Atma nivedana meM jina bhAvoM kI saphala sRSTi kI hai, vaha anupama Ananda kA anubhava karAtI hai, aisA pratIta hotA hai mAno ananta mAnavoM kA svara eka kaNTha se dhvanita ho rahA ho. zAnta, bhakti aura vAtsalya rasoM kI dhArA pUre vega se pravAhita ho rahI hai. bhaktirasa hai yA nahIM ? isakI vivecanA yahAM aprastuta hai, para itanA kahanA par3egA ki kRSNabhakti ke madhuropAsaka kaviyoM ne ise rasa ke rUpa meM pratiSThita avazya kiyA hai. koI bhI bhAva - cAhe sthAyI ho yA vyabhicArI - prarUr3ha athavA pravRddha hone para rasa kI koTi meM A jAtA hai. bhagavAn ke guNoM kA satatacintana, zravaNa evam manana karate rahane se AtmA svAbhAvika rUpa se antarmukhI Ananda kA anubhava karatA hai aura isakA cAritra ke sAtha saMbaMdha pravRddha hone para to tadAkAra bhI ho jAtA hai. Alocya kRtikAra cAhe saMta yA bhakta koTi meM na Ate hoM, para unakI abhivyakti bhakta kI pUrvapIThikA ke sarvathA anukUla hai. premabhakti kA pravAha rasataraMga kI apanI nijI vizeSatA hai. graMtha ke aMtaHparIkSaNa se vidita hotA hai ki kavi ne kevala apane sahaja sphurita bhAvoM ko hI lipibaddha nahIM kiyA, apitu etadviSayaka Avazyaka adhyayana ke anantara zAstrIya paramparA ko dhyAna meM rakhate hue bhAvabhUmi kA sRjana kiyA hai. tabhI to vaha iSTadeva ke prati pUrNa samarpaNa kara sakA hai. prastuta rasataraMga ko adhyayana kI suvidhA ke liye tIna bhAgoM meM vibhAjita karanA hogA. prathama bhAga meM badhAiyAM jinakA saMbaMdha kRSNacarita se hai, dvitIya bhAga meM ve badhAiyAM AtI haiM jo vallabhAcArya aura unake vaMzajoM se sambaddha hai. isameM vallabhAcArya svayaM, viTThalanAthajI, ( koTAvAle) gopInAthajI dIkSita, tIsare giradharalAlajI Adi AcAryoM kA samAveza hotA hai. tIsare bhAga meM kavi ne dIpAvalI, cIraharaNa, holI Adi prasaMgoM ko lekara bhagavAn kRSNa kI jIvana 1. isa kI spaSTatA kavi ne anyatra kaI sthAnoM para ko hI hai, para inakI racanA 'jalvaye zahanazAha izka' kI TIkA meM vRnda ke vaMzaja kavivara jayalAla ne bhI isa para isa prakAra prakAza DAlA hai kavi manabhAva varNana nagara lakhi cita aTaka ke paryo girayo madhi phanda | jyauM bAlaka laDa vAvaro cahata khilaunA canda ||36|| TIkA nagara iti -- yA maiM kavi mana bhAva varnana haiM, 'naga' jo girarAja jinake dhAraNa karanevAle jo prabhU jinako lakhi dekhikai meM boca phaMdA ke paDa gayau, arthAt mero citta haiM so pabhUna maiM Asakta huyo so prabhU jagadIza acintyAnaMda brahmA zivAdika kauM dhyAnAgamya aise prabhU kahAM, tahAM para dRSTAMta jaiseM jo bAlaka caMdramA ko khilaunA karake mAMgeM, yaha kaheM jU yaha khilaunAM mAkauM lAya do, vaha khilaunAM kaise AveM, kahAM to bAlaka arU kahAM vaha candramA aise jAMnI aru yahAM 'nagadhara' pada haiM so kavi ko kAvya racanA ko nAMma bhI hai. dRSTAMta alaMkAra hai. bhASA bhUSana jahAM viMva pratibiMva sauM duhU vAkya dRSTAnta / iti, yahAM upameya vAtraya kavi mana phaMda meM paDanauM prativiMva aru upamA vAkya bAlaka ko candramA khilaunAM mAMganoM biMba hai ||36|| jalvaye zahanazAha izka kI TIkA kI nija saMgrahastha prati se uddhRta patra 123-4, www SANENEMASEINE282122NNAINONENTINENANANA rary.org
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 840 : muni zrIhajArImala smRti grantha : caturtha adhyAya ghaTanAoM para prakAza DAlA hai. SaT RtuoM ke sAtha bhagavAn kI tulanA karake kavine jo prAkRtika zobhA kA varNana prastuta kiyA hai vaha to kavi hRdaya kI carama pariNati hai. kavi vicAroM meM udAra pratIta hotA hai, vaha parama kRSNopAsaka hote hue bhI usane bar3I hI zraddhA se maryAdA puruSottama rAma kI bhI eka badhAI likhI hai. kahIM-kahIM svamatapoSaNArtha mahArAjA nAgarIdAsa, svAmI haridAsa Adi saMta pravaroM ke pada uddhRta kiye haiM. bhASAbhUSaNa aura kizanagar3ha pravAsI kavi haricaraNadAsa kRta sabhAprakAza kA upayoga kiyA hai. pUrA graMtha rAga-rAganiyoM meM hI nahIM hai, kavitta, savaiyA, dohA Adi bhI prayukta hue haiM. ina racanAoM meM jahAM kahIM kAThinya hai una sthAnoM kI kavi ne TIkA bhI sAtha hI sAtha samAviSTa kara kRti kA gaurava dviguNita kara diyA hai. jaisA ki Upara sUcita kiyA jA cukA hai ki javAnasiMha-nagadhara kA adhyayana bahumukhI thA, viSaya pratipAdana meM vaha dakSa haiM to anekArtha sAhitya ke prati bhI udAsIna nahIM. eka udAharaNa diyA jAnA upayukta jAna par3atA hai.--- harita kadaMba bhUmi hariyArI harI' amAvasa harayo samAja / harI savArI sAja calyo hai harI' gAja savahi na mana rAja / / hari tanayA praphulita hari guMjata hari sobhA sukha dhAma / harita latani meM harita hiMDaurA hari saMga bhUlata harimukhadeg vAma / / hari" kuMja gahara12 hariyArI hari sobhA baranI nahIM jAta / hare ratana tana vasana hare raMga harIya pahupamAlA5 sarasAta / / harI16 harI para sobhita adbhuta, hari varasata hari lAyo / harI'6 rAga gAvata muralI meM madhuraM mana20 hari21 bhAyau / / harivaranI 22 harigaminI23 rI tUM harilocani24 madamAtI / harikaTi25 lacakata saMga jhUlana meM haribainI26 ucharAtI / / harakhi-harakhi27 gAvata madhurai sura bhaI harI raMga rAtI // 'nagadhara'28 hari harakha 6 hariyArai harI harI3deg savahina mana bhAtI / / kavi ne rasataraMga meM jahAM eka ora braja bhASA kA upayoga kiyA hai vahIM dUsarI ora apanI mAtRbhASA DhuMDhADI ko vismRta nahIM kiyA hai. racanAkAla kavi ne nahIM diyA hai, para pratilipi kAla aura kavi kI anya kRtiyoM se siddha hai ki saM0 1945 ke lagabhaga rasataraMga racA gayA hai. jalvaye zahanazAhe izka-36 padyAtmaka yaha laghutama racanA sAhityika sauMdarya kA bhavya pratIka hai. kavi ne isameM Atmastha sauMdarya ko sAkAra kara apanI kAvyakalA kA ullekhanIya paricaya diyA hai. sampUrNa racanA pratIkAtmaka hai. bhagavAn kRSNa ko zahanazAha mAnakara usakI sRSTi kA eka rAjya ke rUpa meM varNana kiyA hai. zahanazAha, rAnI, maMtrI, nagara, durga, siMhAsana, nyAyAlaya aura usake adhyakSa, jallAda, chatra, caMvara, dhanuSa-bANa, dhvajA naubata, musaddI, kotavAla, senA, viSayaka upakaraNa, zastrAstra koza, khemA, naubata Adi kA vizad paricaya dete hue bhATa kA sthAna nAgarIdAsa ke yahAM jo TippaNa diye gaye haiM ve saba kavi ke hI haiM 1. hariyArI amAvasa, 2. prasanna saSI ganAdika, 3. kAma kI savArI, 4. indra ko gAja. 5. jamunAjI, 6. praphulla, 7. guja he bhramara, 8. harivallarI, 6. zrIkRSNa, 10. caMdravadanI, 11. savaja kuja haiM, 12. gahavara haiM, 13. vana, 14. pannA, 15. kamala puSpa kI mAlA, 16. iMdra dhanuSa, 17. AkAza para, 18. jala varase hai, 16. pavana calyo haiM, 20. mana ko 21. harika, 22. kanakavaranI, 23. gajagamanI, 24. mRganainI, 25. siMhasI, kaTi, 26. sarpaso bainI, 27. prasanna bhaI, 28. rAjA, nagara kavi kau nAna, harI rAjA, 26. hari kI prIta, 30. harI-harI yaha pUrvokta jamaka zabda kI ukti sarva ke mana bhAvatI huI hai| VAL Jain Education Intemat S .ainelibrap.org
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni kAntisAgara : ajamera-samIpavartI kSetra ke katipaya upekSita hindI sAhityakAra : 841 wwwwwwwwwwwww ke liye surakSita rakha liyA jAna par3atA hai. rAjasthAna meM bhATa kA sthAna atyanta mahattvapUrNa mAnA jAtA rahA hai. bhagavAn ke bhATa nAgarIdAsajI-sAMvatasiMha haiM jisane unakA yaza caturdika phailAyA. kavi ke hI zabdoM meM par3hie--- bhATa varNana bhATa nAgarIdAsa nRpa izaka zAnazA heta / saba jaga maya jAhira kiyA izkacimana rasa keta // 22 // bhATa iti--yAmaiM bhATa ko varNana haiM. izka jo zahanazAha rAjAdhirAja haiM tAke heta kahiye, siMha ke kAraNa nAgarIdAsa nRpa jo kRSNagaNa ke mahArAja sAMvatasiMhajI dvitIya hari saMbaMdha nAma nAgarIdAsajI so bhATa hai, so yaha mahArAja bar3e mahAnubhAva parama bhagavat bhakta so inakI mahimA to laghu pustaka meM laghu buddhi sauM kahAM taka varnana karai, arU Apake kavitvachaMdAdi to bahuta haiM parantu tina meM doya prAcIna chappaya likhate haiM suta kauM dai yuvarAja Apa dRdAvana aaye| rUpanagara patibhakta vRnda bahu lADa laDAye / / sara dhIra gaMbhIra rasika rijhavAra amAnI / saMta caranAmRta nema udadhi lauM gAvata vAnI / / nAgarIdAsa jaga vidita so kRpAThAra nAgara Dharisa / sAMvaMtasiMha nRpa kali viSa sata traitA vidhi Acariya' / / 1 / / punaH raMga mahala kI Tahala karata nija karana sudhara vara / jugala rUpa avaloka mudita AnaMda hiauM bhara / / lalitAdika jihiM samaiM rahata hAjara sukharAsI / tahA~ nAgarIdAsa jugala kI karata khavAsI / / zrIlADa laDaitI kari kRpA parikara apanauM jA~na kiya / zakrAdi IzahUkauM agama so dRdAvana vAsa diya // 2 // kRSNa kRpA guna jAta na gAyo manahu na parasa kari sakai so sukha ina hI dRgani dikhAyo / gRha byauhAra bhuraTa 2 ko bhAro zira para tai utarAyo / / nAgariyA kauM zrIbadAbana bhakta takhta baiThAyo / / aise mahArAja nAgarIdAsajI izka mahArAja ko suyaza bahuta banana kiyo haiM. soI uttarArddha meM kaha haiM. saba jagamaya kahiye sarva saMsAra meM "izkacimana" nAma graMtha "rasa keta" kahiye rasa kI dhvajA jaiso jAhira kiyA kahiye pragaTa kiyo haiM. izka mahArAja ko suyaza varNana kiyo yA te bhATa kahaiM. "bhA" nAma sobhA tAke artha "aTa" kahiye phira tAko nAma bhATa haiM. aru bhATa sauM jAti kI uttamatA aru utpatti kI zuddhatA jagata maiM jAnI jAya haiM, taiseM "izkacimana" sauM izka kI uttamatA, aru izka ko zuddha svarUpa jAnyauM jAya haiM tAtai bhATa kahaiM ....... 1. kahA jAtA hai ki nAgarIdAsa kA jo smAraka vRdAvana meM banA hai usa para yaha padya aMkita hai. 2. rAjasthAna ke retIle pradeza meM "bhUraTa" nAmaka kATevAlA khAdya padArtha hotA hai. Perso MINiprary.org
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ smrthr smrmrthththrth 842 : muni zrIhajArImala smRti - prantha : caturtha adhyAya prastuta kRti kavi ne saM0 1945 caitra meM taiyAra kI aura usI varSa vRMda ke vaMzaja kavivara jayalAla ne vistRta TIkA"izka prakAzikA" racI. yahAM itanA spaSTIkaraNa kara denA cAhie ki katipaya padyoM kI -- jaise anna saMbaMdhI -- TIkA svayaM javAnasiMhajI ne kI hai. eka padya kI uddhRta TIkA se hI isakI upAdeyatA samajha meM A sakatI hai. TIkA meM svamatapoSaNArtha- gItagoviMda, bhAnudatta racita rasataraMgiNI, vAtsyAyana sUtra kI jayamaMgalA TIkA, bihArI satasaI, nAgarIdAsa kA samasta sAhitya, haricaraNadAsa kA sabhAprakAza, ujjvala nIlamaNi, govarddhana kRta saptazatI, sUrasAgara, paramAnandasAgara, bhAgavata, rasaprabodha, vidvanmaMDana, amarakoza, 84 vasNavana kI vArtA, bhASAbhUSaNa, subodhinI aura manusmRti Adi aneka prAmANika graMthoM se uddharaNa dekara kRti ke sauMdarya ko nikhAra diyA hai. aisI mUlyavAn racanA kA prakAzana nitAnta vAMchanIya hai. isakA vivaraNa isa prakAra hai : anta bhAga :-- soraThA braja jana jIvana prAMna haiM ilAhi mahavuva nita / kRSNa kareM jihi dhyAna hai adhIna jinake sadA ||1|| hari rAdhA hita rIta maiM viprayoga rasa sAra / tahAM prIta soi prema haiM soi izka nirdhAra // 2 // paiMtAlIsa - uganIsa seM prathama caitra kajavAra / Rtu vasaMta pUnyauM su tithi, kInoM graMtha ucAra ||37|| iti zrImahArAja javAnasiMhajI kRta jalavaya zahanazAha izka saMpUrNa // nakhazikha-zikhanakha - hindI sAhitya meM kaI kaviyoM ne nakhazikha kA bhavya varNana prastuta kiyA hai. javAnasiMha ne bhI isa viSaya ke graMthoM meM abhivRddhi kI hai. 104 padyoM kI kRti meM bhagavAn kRSNa aura unake samIpa rahanevAle upakaraNoM kA vizada varNana bhAvapUrNa bhASA meM kiyA gayA hai. isa racanA kA mahattvapUrNa aMza hai - haribhakta nAma mAlA - isa meM baiSNava sampradAya ke sabhI kRSNabhaktoM kA nAmollekha hai. anveSakoM kI suvidhA ke lie nAmAvalI prastuta kI jA rahI hai : sUradAsa, paramAnandadAsa, kRSNadAsa, kuMbhanadAsa, govindasvAmI, chItasvAmI, nandadAsa, caturbhujadAsa, gadAdhara, haridAsa, harivaMza, bihArinadAsa, zrIbhaTTa, mAdhaudAsa, vRMdAvanadAsa, gopAladAsa, rAmarAya, rAmadAsa, janari, ghanazyAma, rAghaudAsa, kizorIdAsa, viSNudAsa, raghunAthadAsa, viThThala, sUrakizora, harivallabha, hRSikeza, mAnacanda, sUradAsa, madanamohana, tulasIdAsa, kalyAnadAsa, kRSNajIvana lacchIrAma, tAnasena, govindadAsa, viThThaladAsa, jana kRSNa, ThAkuradAsa, jana tiloka, candrasaSI, ziromaNi caturabihArI, bAla, haranArAyana, svAmIdAsa, saguNadAsa, brajapati, jananAtha kavirAya, dAmodaradAsa, garIbadAsa, dhIrajaprabhu, vyAsa, agrasvAmI, harijasvana, mukuMda prabhu caranadAsa, rAjArAja ballabhadAsa, suMdaravana raghuvIra, laghu gopAla vallabharasika, Asakarana, tAjakhAna, dhA~dhI, rUpasiMha (kizanagaDa nareza) bajadAsI (kizanagar3ha nareza rAjasiMha kI rAnI) sAMvatasiMha nAgarIdAsa, Anandaghana, jaMgatarAya, sudhararAya, jagajou, murAri ghAsIrAma, paeNma rasika, jugaladAsa, kavi kizora, abhilASI, hita anUpa, vijayasaSI, barasAMniyA nAgarIdAsa, dayAsaSI, naraharidAsa, rasika saSI, Adi. nakhazikha kA vivaraNa isa prakAra hai : nRtyagopAla jayati atha nakhazikha - zikhanakha mahArAjA zrI javAMnasiMhajI kRta liSyate Jain Education rational val & Personal Only www.elibrary.org
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ anta bhAga : muni kAntisAgara : ajamera-samIpavartI kSetra ke katipaya upekSita hindI sAhityakAra 843 dohA jaya jaya mohana muralikA adhara sudhAkara dAna | nakhazikha kauM vanarna karauM dharikai tero dhyAMna // graMtha prazasti varNanam nagadhara kavi baranana kiyo nakhazikha-zikhanakha lAga / prati bhUSana baranana kiyo mAnahuM upamA bAga / / 103 / / dipAlI uganIsa se saMvata Azvina tithi pUnyauM vanarna kiyo yaha zRMgAra surAsa || 104 | mAsa / iti zrImanmahArAjAdhirAja zrI pRthvIsihajI udvitIya putra mahArAjA zrIjavAhinI kRta nakhazila zilanala varNana saMpUrNam. saMvata 1946 kA pIsa mAse zubhe zuklapakSe tithI 6 vAsare likhitaM brAhmaNa mathurAdAsena kRSNagaDa madhye zrIrastu dhamAra saMgraha -- prastuta kRti kA saMkalana javAnasiMha ne kiyA hai. isa meM nimna kaviyoM kI 100 dhamAreM saMkalita haiM : "kRSNajIvana, gokulacanda, caturbhujadAsa, govindasvAmI, mAdhaudAsa, jagannAtha kavirAja, sumati, gadAdhara bhaTTa, janakRSNa, Asakarana, ziromaNi paramAnanda, sUradAsa, janatiloka, gopAladAsa, chItasthAmI, viThThala, murAridAsa, jana rasikadAsa, kRSNadAsa, rAghaudAsa,. jisa prakAra jainAcAryoM kI padyamaya paTTAvaliyA~ pAI jAtI haiM ThIka usI prakAra inameM se katipaya dhamAroM meM vallabha kula kI paTTAvalI dI gaI hai. ina meM se katipaya to vallabha kula ke kramika itihAsa para prakAza DAlatI haiM." yajJanArAyaNa siMha jI [rAjya kAla saM0 1983.65] - ye kizanagaDha kI sAMskRtika paramparA ke aMtima mahArAjA the. inake bAda rAjavaMza meM kavitva pratibhA kA anta sA ho gayA. ye svayaM bar3e acche kavi aura pratibhAvAn vyakti the. inane kaI sphuTa pada, rasiyA aura sarvayA Adi likhe haiM. inakI kRtiyoM meM kevala bhaktipakSa pradhAna nahIM hai, sAtha hI saiddhAMtika bhAvabhUmi bhI bahuta hI puSTa rahI hai. zAvalI inakI sundara aura jJAtavyapUrNa kavitA hai, munA gayA inake samaya meM utsavAdi khUba huA karate the, bAhara se bhI kalApremiyoM ko apane yahAM Amantrita kara unakA samucita Adara karate the. saMgIta aura sAhitya meM inakI vizeSa abhiruci rahA karatI thI. inake do rasiyA isa prakAra haiM : Dapha kAhe ko bajAvai chailA ghara nero jaba hauM milauMgI rasiyA mohi laregI kalaha karegI bahutero / sAsa nanada suna lakha pAvegI chailA bharama dharegI // milana meM bahuta parego uramero || yajJa puruSa prabhu tihArI nero mohi rAkha palaMgavAre Ava jo poDho maiM pAMva paloToM vidhanA DhorUM ratanA re / apane hAthana tumahi jimAUM bIca jhapaTa le nandavAre || yajJa puruSa vallabha yahI sukha de aura lagata phIke sAre / nArniMga - inakA paricaya prApta nahIM hai. kevala anumAna lagAyA jA sakatA hai ki ye kizanagaDha ke Azrita yA nivAsI rahe hoMge. kyoMki inane saM0 1787 meM kizanagar3ha nareza rAjasiMha kRta [?] "rAjA paMcAnaka kathA" kI pratilipi kI thI wwwww wwww ww Dainelibrary.org
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ www wwww wwwww : muni zrIhajArImala smRti grantha : caturtha adhyAya aura unakI kRti kA sambandha bhI aMzataH kizanagaDha se jAna par3atA hai. nAma ke Age zvetAmbara zabda kA prayoga bhI inheM isI bhUkhaNDa kA pramANita karatA hai. AgAmI paMktiyoM meM dekheMge ki paravartI kavi paMcAyaNa ne bhI isa zabda kA upayoga AtmAbhidhAna ke Age kiyA hai. para vaha jaina dharmAvalaMbI pratIta nahIM hote jaisA ki graMthoM kI prazastiyoM se siddha hai. kavi nAniMga kI ajJAta racanA hai 'majalisa zikSA' sabhA samitiyoM kA vyAvahArika jJAna ima meM saMcita hai. kisa prakAra kI sabhA meM kaise logoM kA praveza honA cAhie aura jaisI maMjalisa ho vaisA apane ko banAne kA prayatna karane kI ora kavi kA saMketa hai. sabhAoM ke niyamoM se anabhijJa eka mohaNota parivAra kA sadasya devIdAsa [jo sambhavataH kizanagaDha kA hI nivAsI ho ] kavi ke sAtha DhAkA kI eka mahafila meM sammilita huA aura beadabI se lAtoM kA zikAra ho gayA. isa prasaMga para kavi ne apane baMgAla ke anubhavoM kA rocaka varNana kiyA hai. baMgAla kI sAmAjika sthiti kA sundara citra upasthita kiyA hai batAyA gayA haiM baMgAla deza ke DhAkA nAma ke nagara meM eka sundara upavana haiM jisake madhya meM vizAla sarovara hai, AlIzAna makAna bane hue haiM jina para citroM kA kAma rAjasthAna ke bhavanoM kI citrakalA kA smaraNa karAte haiM. majalisa zikSA ke antaH parIkSaNa se patA calatA hai ki saMbhavataH kavi kA vRMda se yA unake putra se avazya hI sambandha rahA hogA, asaMbhava nahIM unhIM ke sAtha DhAkA gayA ho, kAraNa ki vRdane apanI satasaI vahA~ hI saM0 1760 meM samApta kI. una dinoM inakA putra vallabha bhI DhAkA meM hI thA jaisA ki mere saMgrahastha eka unhIM ke hAtha se pratilipita guTake se pramANita hai. mohoNota parivArIya vyakti kI carcA nAniMga ne kI hai, kizanagaDha meM una dinoM yaha parivAra ucca sthAna para pratiSThita thA jaisA ki saM0 1786 ke jaina vijJapti patra se siddha hai. kizanagaDha ke rAjakIya sarasvatI jJAna bhaNDAra meM inake hAtha se likhe graMthoM kI saMkhyA paryApta hai. inakI racanA kA vivaraNa isa prakAra hai : Jain Education in 844 antaH bhAga gaNezAya namaH atha majalasa sichA liSyate dohA jai jai zrIbrajarAja jai jai jai nandakumAra / jai jai zrIrAdhAravana jai jai madana murAra // 1 // jai jai zrIganapati sadA jaM je sarasvati bAMni / jai jai zrIgurudeva mama jai jai kavi jaga AMni ||2|| sabhA sichA kI bAratA hauM kachu kahata jatAya / *** burau na mAMnahiM sughara nara, samajhata bhalai batAya || 3 || kavi nAniMga aise kahaiM zrotA sunahu sujAna / burI ju mAnauM bAta sauM ve mUraSa ajJAMna ||4|| saMvata satarAse nivai bhAdava mAsa punIta / tithi cavadasi sasibAra kauM, racyauM graMtha juta nIta // 168 // iti zrImajalasa sichA kavi nAniMga kRta saMpUrNa || zubhaM bhavatu / / saM0 1760 meM kavi ne kRti samApta kI. paMcAyaNa- ye ajamera ke nivAsI jAna par3ate haiM. inakI ajJAta kRti milI hai "muhUrtta koza" isa laghutama racanA meM sAmAnya muhUrtto kA paricaya diyA gayA hai. kRti hindI kavitA meM nibaddha hai. prAcIna kaI aisI racanAeM mila jAtI haiM unakA sambandha to apane-apane viSaya se rahatA hai, para kabhI-kabhI unakI antya prazastiyoM meM aitihAsika saMketa bar3e kAma ke mila jAte haiM. muhUrtta koza yadyapi jyotiSa se saMbaddha hai, para isameM anta ** *** *** *** 2 www.agelibrary.org
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni kAntisAgara : ajamera-samIpavartI-kSetra ke katipaya upekSita hindI sAhityakAra : 845 Www bhAga meM kavi ne ajamera ke nikaTavartI sthAnoM kA acchA paricaya de diyA hai. vahA~ kI prAkRtika suSamA aura prekSaNIya sthAnoM ke atirikta tatrastha purAtana jala vyavasthA para bhI saMketa kiyA hai. tArAgar3ha ke Upara jo pAnI pahuMcAne kI vyavasthA thI, usakA kavitAbaddhasajIva aura sAMgopAMga varNana isa racanA ko chor3a anya kahIM bhI dRSTigocara nahIM huA. ataH prazasti kA bhAga pUrA uddha ta kara diyA hai. kRti kA pUrA vivaraNa isa prakAra hai : muhUrta koza Adi bhAga zrIgaNezAga namaH dohA vidhana viDArana suSakarana sevita sakala jinesa / ridha sidha bara de ridhu gavarIya nanda gaNesa // 1 / / guru sArada nArada samara sidha sanakAdi sahAya / saha gaNa paMDita paya praNava mo dyau ukata upAya / / 2 / / chaMda bhaMga dIragha laghu na dharo mo para rosa / kavi iNasuM laghutA karai karihUM mahUrata kosa // 3 // lagana vAra graha sAta hai riSa haiM aThAvIsa / tinake nAma jU pherava tau hU ma karau rosa // 4 // anta atha grantha aopamA kathana savaIyA giraha maiM mera jaise grahAM pajayara jaise nAgana maiM sai jaise danana maiM krItA haiM / devana meM indra jaise nASita maiM candra jaise jatiyana maiM hana jaise satInamaiM sItA haiM / / rUpa maiM rAma jaise karatAmaiM brahma jaiseM dhyAnanamai Isa jaise jJAnanameM gItA hai / tIrathamaiM gaMga jaisai sAsattamaiM jaisa---------ta vadItA hai / / 14 / / bAla buddhi piMgala jU lADa riSa tAmeM riSanAma hU~ teM dekha DarA dharo hai / vasana jU varNa cyAra pavana aThAra dUne meM jatanA koya AMkoM porasa meM bharA hai|| rAvata savAI AMna prata apaMDa bhAna sUrana subhaTa thATa dhanI jinavarI hai / / koTa gaDha nAMhi SAI berI saba trAsa jAI aisauM jU nagara yArau aMbara aro hai / / calI nagara ajamera hU teM pati milana calI nAla SAla pUta leke calI eha lUnI hai| Soha draha nIra valeM cAlata jU vega cala rUSa na ubere mUla mAre dhara dhUMnI hai / / sAgI phuni sUkarI jU dohU soka Aya dilI rosa jaba dharyo tAma bhaI rela dUnI hai| nadI ke jU eka pAra sivako suthAna sohai baiThe jaDadhAra saMbhU devala patAla jU / vaDe vana vADI bAga dhuni hota jA lyAvata aneka loka phUlana kI mAlA jU / / AThauM gina AThauM yAMma sevita sakala tAma devana ko deva eha praNameM bhUpAla jU / gorI puMni gaMga sIsa cAMda para caDhyau Isa meTata anaMda aMga TalaheM javAla jU / / 17 / / nagara sauM pacchima nauM vanako saghana thAMna mArana aDhAra vRccha bar3I rAjadhAnI hai| vanakai jU madhya Thaura Sala nAla tAla bharai jhIla nara nArI jU jihAM vimala pAMnI hai| * Son * * * * * a * * was aire * * * Jain EdurenTTI . .. iiiiiiiiiii .... .... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . OPIGBAR . . . . . . . . . . . . .10 . . . . . . .1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . dy.org . . . . . . ... . . . . . . ... T . . . . . . .
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ wwwwwwwwwwwwwwww 846 : muni zrIhajArImala smRti-grantha : caturtha adhyAya tinake jU tIra pareM sohata subhaga ghorai car3hatA jU nAMhi sore TraeNka asamAMnI hai| dhUrako pahAra ehamAMnauM girameM ranasauM tAhika jU sIsa para SImaja bhavAnI haiM ||18|| acala sobha darSe abara jU sata ra Agama ke bheda arSe je kIrata sarajU jU / sASa jasa kIrata jU bAvana hI vIra sAdha AMnata miThAI vega TAla duSa dUra jU / / kIrata karamacanda paNDita jU govarddhana sIsa bhae rAja mAMnI sAdhu guna pUra jU / donU sIsa doya paMca jU anopacanda rAma hI gopAla bhrAta vAdhe nita nUra jU // 66 // brahmA ke vaMzamAMhi baDe riSa bhAradvAja tAhU ke pravara tIna mAdhana kI sASa hai / paDhe haiM jajUraveda tinake jU gota puni rAghava se bhaTa bhae veda muSa AMSa hai / / tAsa suta narabada jU sivakI jU bAMcahU teM raheM jAya kAzImeM par3heM guna lASa hai|| goviMda suta calo jU josI jagarUpa suta haradatta hIra vIra jotaSa ko oNSa hai // 200 / / gana bAMna sasi nAga sasi saMvata 1815 zrAvana jU seta paSa bIja sanIvAra hai| maghA varIyAMna joga bAlava karana mAMhi sUraja udai kAla ghara hI aThAra hai / / patra pala upara jU tAhi sase lagna alI kurkaTa saMkrAnta gata rudra puni vAra hai| pUrana pramAna kIyau paMDita jU deSa dIyau maurata ko kausa eka maurata apAra hai / / 201 // dohA setAMbara paMcAiNe joe sagalai josa / vIracaMda rai vAsata kIyau maurata kosa / / 202 / / -iti zrI bhASA moharata kosa kavi paMcAyaNa kRta samApta. vijayakIrti - isa nAma ke digambara jaina-paramparA meM aneka vidvAn hue haiM. udAharaNArtha eka to 'sarasvatI kalpa' ke praNetA malayakItti ke guru. inakA anumita samaya 14 vIM zatAbdI meM hai.' 'zRMgArArNava candrikA' ke racayitA vijaya varNI ke guru jinakA samaya saMdigdha hai. tIsare rAjasthAna ke hI suprasiddha kavi kAmarAja dvArA 'jayakumAra AkhyAna' meM smRta. isa prakAra aura bhI vidvAnoM kA patA 'jaina siddhAnta bhavana, ArA (bihAra) se prakAzita 'prazasti saMgraha' se calatA hai. parantu yahA~ jina vijayakatti kA ullekha kiyA jA rahA hai. vaha sUcita sabhI vidvAnoM se bhinna haiM. inakA saMbandha svarNa giri kI bhaTTAraka paramparA se rahA hai. bhaTTAraka munIndrabhUSaNa ke ye brajalAla nAmaka ziSya the. svarNagiri kA saMbandha gvAliyara kI gaddI se rahA hai. dIkSita hone para brajalAla vijayakItti nAma se abhihita kiye gaye. inake vaiyaktika jIvanapaTa ko Alokita karanevAle pramANabhUta sAdhana anupalabdha haiM. kavi ne bhI apanI racanAoM meM sva-paricaya ke prati upekSA bhAva hI rakhA hai. inake ziSya dayAcanda aura gokala muni ne apane guru kI prazaMsA meM eka-eka gIta likhA hai jisase kevala 1. prazasti saMgraha, saMpA0 bhujavalIjI zAstrI, prakAzaka jaina siddhAnta bhavana, ArA. 2. svarNa giri viSayaka spaSTatA apekSita hai kAraNa ki rAjasthAna meM jAlora kA nAma bhI varNagiri rahA hai, para sacita sthAna madhyapradeza meM avasthita hai. sonAgiri ke nAma se prasiddha hai. yaha siddhakSetra hai. naMga anaMgakumAroM kA nirvANa sthAna yahI hai. prAcIna digambara jaina sAhitya meM isa kSetra kI mahimA gAI gaI hai, vijayakIrti ke ziSya paM0 bhAgIratha mizra ne isa tIrtha kI prAkRtika chavi aura usake dhArmika mahattva ko prakAzita karanevAlI 'sonAgiri pacca sI' kA saM0 18 meM praNayana kiyA thA. eka samaya yaha budelakhaMDa kA sarvajanamAnya tIrtha thA. mahArAjA chatrazAla kA bhI yaha zraddhAkendra rahA hai. 3. gIta isa prakAra hai atha jakhaDI lipyate zrIjI sArada mAta manAvarayAM kAMI lAgU gaNadhara pAya sahelI mAhArI ho / guNa gAvu zrI guru taNAM vijayakotti rikharAya sahelI mAhArI ho| Aji meMha sadguru vAMdasyAM / / Jain Education Intemational For private & Personal use only
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ wwwwwwwwwwww muni kAntisAgara : ajamera-samIpavartI kSetra ke katipaya upekSita hindI sAhityakAra : 847 itanA hI patA calatA hai ki ye mUlataH gvAliyara maMDalAntargata syaupura ke nivAsI chAvar3A gotrIya sA0 hemarAja ke putra the. inakI mAtA kA nAma veNI bAI thA. gItakAra ke kathanAnusAra inane vidhivat locakara muni dIkSA aMgIkAra kI thI. pAMDe dayAcanda ne prastuta stuti saM0 1824 meM rcii| isa samaya meM vijayakItti kA yaza:sUrya madhyAhna meM thA. aba taka inane kaI kRtiyoM kA sRjana kara liyA thA. 200 se adhika sphuTa pada likha cuke the. kaI ziSyoM ke gurutva ke saubhAgya se maNDita ho gaye the. inake eka ziSya devendrabhUSaNa bhI the jinake banAye stavana milate haiM. kahIM-kahIM gurujI kA bhI svalpa ullekha kavi ne kara diyA hai. do sUcana mahattva ke mAlUma diye. eka to yaha ki vijayakIttijI ne saM0 1821 meM vaDavAI ke nikaTa bAvanagajAjI kI aura muktAgiri kI yAtrA kI thI, usa samaya devendrabhUSaNa inake sAtha the. donoM tIrthoM ke tAtkAlika varNana usa samaya kI sthiti kA sundara citraNa samupasthita karate haiM. inake itane vidvAn ziSyoM ke rahate hue bhI kisI ne sahI jAnakArI nahIM dI ki ye bhaTTAraka aura bAda meM muni kaba bane ? aura ajamera kI gaddI para kaba ArUr3ha hue ? ina paMktiyoM ke lekhaka ke saMgraha meM vRttaratnAkara kI eka hastalikhita prati hai jo saM0 1816 meM vijayakItti ke ziSya sadArAma dvArA kizanagar3ha ke samIpa rUpanagara meM pratilipita hai, isakI lekhanapuSpikA se itanA to taya hai ki saM0 1816 se pUrva gvAliyara se ajamera padhAra gaye the, aura inakA dhArmika zAsana ajamera pradeza meM bhalI prakAra jama cukA thA. vijayakItti ajamera aura nAgaura se saMbaddha the. ye parama sArasvatopAsaka rahe jAna par3atA hai. pariNAmasvarUpa jahAM kahIM bhI ye svayaM yA unakA ziSya parivAra pahuMcatA vahAM jJAna bhaMDAra kI sthApanA avazya hI ho jAtI thI. kAraNa ki ziSya varga bhI sulekhaka aura parizramI thA. ajamera kA jo digambara jaina bhaNDAra hai, asaMbhava nahIM vaha vijayakIti kI sArasvatopAsanA kA pariNAma ho, kAraNa ki adhikatara pratiyoM kA lekhana dayArAma, bhAgIratha, sadArAma aura gokala muni dvArA huA hai jo sabhI vijayakIrti ke hI ziSya the. prazastiyoM meM vijayakIti kA bhI ullekha pramukha jJAnAgAroM ke saMsthApakoM ke rUpa meM kiyA hai. rUpanagara, bhiNAya, masUdA aura cittaur3a meM jJAna-bhaNDAra sthApita kiye the. adyAvadhi vijayakItti praNIta ina kRtiyoM kA patA lagA hai zrIjI syaupura zobhato sAha hemarAja suta sAra | sahe. loca karAyo jugata suzrIjI chAvar3A vaMza varmANa sahe0 / / 2 / / zrIjI maMDala vidha pUjA racI rahA hemarAja suta sAra / sahe. kara paharAvaNI guru taNI phuni deya bhalI jamaNAra sahe0||3|| kara vahaNa bhagavaMtI ko kaI mAla laI tiNa vara sahe0 / sAM sAhi mUlasaMga zobhato kAI pUjyAM jinaavatAra sahe0 ||4|| zrIjI lAhaNa dInhI bhAvasaM bAI veNi kara adhakAra she| chAvaDA kula maiM apanI kAMI kAlA gharavara nArI sahe. / / 5 / / zrIjI saMvata aThArAsai caubIsameM kAI jeSTha vadi AThasAra | she| paMDita dayAcanda ima bInavai kAMI saMgha sadA jayakAra / / sahe. ||6|| nija saMgrahastha guTake se uddhRta. 4. syaupura eka samaya jaina saMskRti kA aura vizeSakara digambara-paramparA kA suprasiddha kendra thA. vahA~ ke nivAsI racizIla jainoM ne jaina sAhitya ke nirmANa meM ullekhanIya yoga diyA hai. yadyapi vahA~ kI sAhityika evam sAMskRtika pragati kA mUlyAMkana samucita rUpeNa nahIM ho pAyA hai, para jo bhI vahA~ kI racanAeM prApta huI hai unase hindI jaina sAhitya para nUtana prakAza par3A hai. gvAliyarI bhASA kA sAhitya adhikatara yahA~ para hI likhA gayA hai. syaupura ke golApUraba rAjanaMda ke putra dhanarAja yA dhanadAsa ne saM0 2614 meM bhaktAmarastrota kA padyAtmaka hindI anuvAda prastuta kiyA thA aura isakA citraNa saM0 1615 meM karavAyA gayA thA. jaina stotra sAhitya meM sacitra kRti yahI eka mAtra mAnI jAtI hai. isa kRti kA jitanA dhArmika dRSTi se mahattva hai usase bhI kahIM tAtkAlika lokakalA kI dRSTi se anupameya hai. MRID OF ANGO COM JainEduce ww.jamanorary.org
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ wwwww wwww 848 : muni zrIhajArImala smRti grantha : caturtha adhyAya 1. citra (racanAkAla saM0 1827) 1526) 2. karNAmRtapurANa 33 3. caMpakazreSThi vratodyApana 31 4. sarasvatI kalpa 5. nemicanda jIvana merI sAhitya - zodha - yAtrA meM nimna kRtiyAM upalabdha huI haiM jo adyAvadhi ajJAta thIM. bharata bAhubalI saMvAda - vastutaH yaha vijayakItti kI maulika racanA nahIM haiM. saM0 1704 bhAdoM sudi 13 bhusAvara ( rAjasthAna) meM vizvabhUSaNa muni dvArA racita "bharata bAhUbalI rAyokA susaMskRta rUpa hai jaisA ki vaha svayaM hI ina zabdoM meM svIkAra karate haiM Jain Educatoremations e saMvAda sudhAri liSyI hai zrImunirAI / vijayakIrtti bhaTTAraka nAgaura savAI || gar3ha ajamera supATa thATa racanA iha kInI / vizvabhUSaNa gati junati viratA kari sahi // bharaNe bhaNAve bhavi suNa zrIAdIzvara bhAMNa / bharatha avara bAhubalI ho kaDakhau suNata kalyANa ||44 || gajasukamAla caritra - yaha vijayakIrtijI kI dUsarI maulika racanA hai. isameM gajasukagAla muni kA Adarza caritra varNita hai. bhale hI yaha eka vyakti kA caritra ho, para mAnavatA ko kavi ne sAkSAt khar3A kara diyA hai. Atmaupamya kI prazasta ora audArya bhAvanAoM kA jo citraNa eka sarvajanakalyANakAmI saMta ke mAdhyama se samupasthita kiyA gayA hai, vaha Aja bhI anukaraNIya abhinandanIya hai. AdhyAtmika sAdhanA meM anurakta sAdhaka ko kitanI yAtanAoM kA sAmanA karanA par3atA hai ? para antarmukhI jIvana vyatIta karanevAloM para bAhya utpIDana kA kyA prabhAva par3a sakatA hai ? jIvana meM ahiMsA aura satya kI pUrNa pratiSThA hone para saMsAra kI bhautika zakti aisI nahIM jo sva mArga se vicalita karA sake. gajasukamAla mahAmuni isakI pratimUrti the. ahiMsA-- unake jIvana meM sAkAra thI. tabhI to mastaka para Aga rakhe jAne para bhI munivara ne upha taka na kiyA, aisI thI unakI AtmalakSI tapazcaryA. kavivara vijayakIttijI ne AdhyAtmika aura bhautika dvandoM kA sAmayika paristhitiyoM ke prakAza meM jo vizleSaNa prastuta kiyA hai vaha eka zabdazilpI kI smRti dilAtA hai. kRti kA vivaraNa isa prakAra hai 1. vizvabhUSaNa muni praNIta ajJAta rAsa kA aMtima bhAga isa prakAra hai sahara bhusAvara madhi rAju jApharaSAM sohai / sohi kAma sau prIti rAha rAMnAM mana mohe || tA maMtrI bhagavAnadAsa sabake suSadAI | nyAi nIti vara nRpana jaiNasAsana adhikAI || vasai mahAjana loga jI dAna mAna sanamAna eka eka te Agale rASai sabakau mAMna ||37|| mUlasaMga kula pragaTa gaccha sArada maiM rAje / jagatabhUSaNa munirAja vAda vidyApati chAjai || tApaTa kahI sujAna vizvabhUSana munirAI / tina yaha racyo prabandha bhavi suniyo manu lAI || satraiharu ciDottarA bhAdau sudi subhavAra / sukala paccha terasi bhalI gAyau maMgalavAra || -nija saMgrahastha hastalikhita guTake se uddhata / vizvabhUSaNajI apane samaya ke vidvAn graMthakAra the. inakA vizeSa paricaya maiMne apane "rAjasthAna kA ajJAta sAhitya vaibhava" nAmaka graMtha meM diyA hai. 1 www.janmaniban.org
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhanta :--- muni kAntisAgara : ajamera - samIpavartI kSetra ke katipaya upekSita hindI sAhityakAra : 846 natha gajasukamAla caritra lipyate karasana rAja pada bhaugava kAnuDA deSi devakI mAta re giradhArIlAla, mosama pApiNa ko nahI kAnuDA bAlaka nahi nahi mAta re gira0 / / dhana-dhana naranAri jike kAnuDA guNa gAvaya vijayakIti ima uccaraM bhaNatAM navaniddhi munirAya re / thAya re // gira0 // uparyukta kRti meM kavi ne racanA samaya sUcita nahIM kiyA hai, para isakA pratilipi kAla saM0 1823 hai ataH itaH pUrva kI racanA asaMdigdha hai. sphuTa pada- digambara jaina paramparA meM rAtri ke svAdhyAya ke anantara eka pada gAyA jAnA Avazyaka hai. yadi koI parama svAdhyAyazIla vidvAn hoM to unase apekSA rakhI jAtI hai ki vaha nitya navya pada banAkara svAdhyAya sabhA ko alaMkRta kareM. vijayakIti kI padasaMkhyA ko dekhate hue aisA pratIta hotA hai ki vaha nitya navIna pada banAkara zraddhAluoM ke samyagdarzana kI puSTi meM maMgalamaya yoga dete rahe hoMge. kAraNa ki inakA pada sAhitya lagabhaga 500 taka vyApaka hai. bhakti, nIti, saMyama, sadAcAra, tIrthavaMdanA, gurubhakti Adi aneka viSayoM kA isameM samAveza kara apanI sAdhanA meM auroM ko bhI sahabhAgI banAyA hai. Azcarya isa bAta kA hai ki itanA virAT jinakA pada sAhitya ho aura vaha jainoM kI dRSTi se abhI taka ojhala kaise rahe ? siddhAnta aura bhakti ke mUla svarUpoM kA saphala pratinidhitva karanevAlA inakA padasAhitya prakAza meM AnA cAhie. yahAM para maiM eka bAta vizeSa rUpa se kahanA cAhatA hUM. vaha yaha ki jaise kavivara, vidvAn, graMthakAra aura saMyamazIla vRtti ke pratIka the vaise hI bhAratIya saMgIta ke bhI parama anurAgI the. unakA zAyada hI koI pada aisA hogA jo zAstrIya rAga-rAginiyoM meM nibaddha na hogA. padoM kA saMgraha inake ziSya pAMDe dayAcaMda ne saM0 1823 meM jisa guTake meM kiyA hai vaha vijayakIti kA nijI guTakA jAna par3atA hai. isameM rAgamAlA evam saMgIta ke prasiddha 24 tAloM kA vizada cArTa bhI pratilipita hai jo kavivara ke saMgIta viSayaka anurAga kA paricAyaka hai. kavi ne svayaM bhI eka rAgamAlA kA praNayana kiyA hai. udAharaNoM meM jinacarita kA samAveza kiyA gayA hai. kavi ke sAMskRtika aura Adarza vyaktitva kA AbhAsa ina padoM se mila jAtA hai. yadi zodha kI jAya to inake pada aura bhI mila sakate haiM. yadi kahA jAya ki digambara jaina paramparA meM yahI eka aise sAhityasAdhaka aura rucizIla vyakti ajamera meM hue haiM jinakA sthAna bAda meM rikta ho rahA to koI atyukti na hogI. Jai Erucation item o sampradAya ke muni bhI jasarAja bhATa - 18-19vIM zatAbdI meM ajamera kI apekSA kizanagar3ha adhika samRddha thA. vahAM jainoM kA prAbalya thA. sabhI sampradAya Arthika aura sAmAjika dRSTi se sampanna the. yahAM ke lUNiyA parivAra ne pAlItAnA siddha kSetra kA vizAla saMgha nikAlA thA. jisameM upAdhyAya kSamAkalyANa ke atirikta anya sammalita the. rAjArAma tiloka zA saMghapati the jasarAja bhATa ne saMgha kA vistRta varNana apanI nIsAMnI meM kiyA hai. isakA racanAsamaya jJAta nahIM hai| para saMgha yAtrA kara vApasa kizanagar3ha saM0 1866 meM A gayA thA. prati kA lipikAla saM0 1866 aura 1878 kA madhya kAla hai. jasarAja bhATa ke vaiyaktika jIvana se sambaddha ullekha upalabdha nahIM hue. vidvatparicayArtha nIsAnI kA vivaraNa diyA jA rahA hai 1. isa guTake meM harSakorti sUri racita yoga cintAmaNi saTIka (TIkAkAra muni narasiMha) pratilipita hai. una dinoM bhaTTAraka aura inake ziyoM para samAja ke svAsthya aura zikSA kA dAyitva rahatA thA. ataH Ayurveda kA jJAna unake lie nitAnta vAMchanIya thA. wwww~~~~n Privats & Personal Use Only:
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 850 : muni zrIhajArImala smRti-grantha : caturtha adhyAya rAjArAma tilokasA luNiyA saMgha varNana Adi bhAga prathama patra vilupta haicar3hata praNAMmi saMghamaiM Aye SimAkalyANa / mukha maMgala amRta vacana gItAratha guNavaMta / / sUtrasiddhAMta jAMNa sakala, bhASyA jyaM bhagavaMta / vAcaka taSata virAjiyA, zrAvaka thA so AyA / vANI amRta sravanI jaladhara barasAyA / / cAla gajalanI prarUpyo dharma zrIjina bhAMNa vidhasa hota hai vyAkhyAna / bharama hara kharatarA bharapUra kInhaiM karma ALu dUra / / sAgaracanda vidha maiM sAra bhavyakU karata hai upagAra / jJAnI bahota hai gambhIra niramala jaima gaMgA nIra / / pAyacandagaccha ro paramAraNa rAkhe jema rAjA raann| caracyA kAraNa meM lakhadhIra jaise boliyA mahAvIra / / anta AyAM gharo ati nIkau tapai osavaMza meM TIko / phirUM kizanagar3ha AyA ke guNIyaNa bahota guNa gayA / chAsaTha varasa caittara mAsa ANaMda bhayau pUgI Asa / Aya saMghapati ghara Aya japatA jinezvara ko jApa / / dharamI dharama kA dhorI ke jaise guNa taNIyorI ke / jaipUra kapUracanda AyA ke paramAnaMda sukha pAyA ke / siMghavI Adi dai sava saMgha AyAM gharAM ucharaMga / sIdhAM sabI vachati kAja japa ema kavi jasarAja // kalaza sakala kAja bhae siddha riddha vRddhi ghara AyA / rAjArAma tilokasI saMghapati pada pAyA / / parce dravya siddhaSetra lAho jagata meM likho| jagaDu bhAma tejapAla jaima dAna supAtre diddho / naNa vaSatamala sarUpa taNAM ketAM dAMna pUraba kIyo / tIrthakara pacIsamo raghu nAma avi avicala rahyo / iti zrI rAmarAja tiloka sA lUNiyA rA saMgharI nIsAMNI krata bhATa jasarAja kI kAjIsa / / saMvata 1878 magasIra vadi 11 laSatuM jasarAja ajamera madhye / / nija saMgrahastha guTake se uddhRta * * * * * * * salee 3000 OMMONOMela . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Jain Educa!!! . . . . . . . . . . " . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... . . . . . . .. . . . / . . . . . . . ....... . . . . . . . . . . Indilv.org . . . . . . . . . .
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni kAntisAgara ajamera-samIpavartI kSetra ke katipaya upekSita hindI sAhityakAra 1 prema-premasukha paramasukharAya eka hI vyakti ke vibhinna nAma haiM jaisA ki kRti ke antaH parIkSaNa se vidita hai. paramasukharAya to racanA ke prArambha meM, kRti ke aMtima bhAga meM premasukha aura madhya meM prema' nAma se kavi ne nAmAbhivyakti kI hai. Jain Education m : ye saTorA nivAsI kAyastha mAthura dhagaroTiyA kisunacanda ke putra the. kAyastha hone ke nAte inheM arabI aura phArasI bhASA kA pAramparika jJAna thA, viziSTa sAhityika ruci ke kAraNa sUcita bhASAoM ke gambhIra graMthoM kA bhI pArAyaNa kiyA karate the. rAja-karma meM pravINa hone ke kAraNa ajamera meM rahakara kampanI sarakAra meM vakAlata kA pezA karate the. kavi ne AtmavRtta dete hue yaha svIkAra kiyA hai ki bar3e ar3e aMgreja inake bauddhika kauzala kA lohA mAnate the. tAtkAlika variSTha mukadamoM meM inakI upayogitA samajhI jAtI thI. ajamera meM rIyAMvAle seTha ke kisI gumAzte ne prapaMca racakara seTha para 2 lAkha rupayoM kA dAvA dAyara kiyA jisameM graMthakAra ne vakAlata kara yazopArjana kiyA thA. hAtamacaritra kI Adima kucha paktiyoM meM kavi ne aMgreja sarakAra kI-- kaMpanI - rAja kI bahuta prazaMsA kI hai aura ajamera meM una dinoM laukika tyauhAroM para nikalanevAlI zobhAyAtrAoM ko bhI khUba sarAhA hai. ajamera kI masjideM, maMdira samIpasya puSkararAja tIrtha sarovara aura kRpAdi kA bhavya varNana prastuta kara tAtkAlika ajamera kI sAmAjika, 3 dhArmika evam rAjanaitika paristhitiyoM kA citraNa kiyA hai. sUcita " hAtamacaritra" aura bhAgavata - "dazamaskaMdha " anuvAda paramasukharAya kI do ajJAta racanAeM haiM jinakA paricaya sarva prathama isa prabaMdha meM karAyA jA rahA hai. kavi ne hAtamacaritra meM sUcita kiyA hai ki unake kisI mitra ne Agraha 1. bUTI viTapAdidhaneM phala-phUla lage sabake mana bhAe / varSeti bheva sugarja prasaMna carAcara jovana ke hita Ae / pAna aneka suvastu bhareM dharanI dadhi ratna sumukti suhAe ! prema kaheM satpuruSani ko dhana iso huve saba hI supa pAe || 2. isa nagara ko avasthiti kA ThIka-ThIka patA nahIM calA hai, para 17-18 vIM zatI ke hastalikhita granthoM kI puSpikAoM meM 'sa TorA' kA nAma avazya AtA hai. sthAnakavAsI sampradAya ke muniyoM kI adhikatara racanAoM kA sambandha isa nagara se rahA hai. sambhAvanA to yahI kI jA sakatI hai udayapura aura koTA maMDala meM hI isakA astitva ho. 3. acchA hotA yadi kavi ne seTha kA nAma bhI aMkita kiyA hotA, yAMvAle seTha kA sambandha sthAnakavAsI paramparA se rahA hai. munzI devIprasAdajI ne apane 'saMvat 1668 ke daure meM rIyAMvAle seThoM kA ullekha isa prakAra kiyA hai. 'pIpADa se eka kosa para khAlase kA eka var3A gA~va rIyAM nAmaka hai. isako seThoM ko rIyAM bhI bolate haiM kyoMki yahA~ ke seTha pahale bahuta dhanavAn the. kahate haiM ki eka bAra mahArAjA mAnasiMha jI se kisI aMgreja ne pUchA thA ki mAravAr3a meM kitane ghara haiM to mahArAja ne kahA thA ki DhAI ghara haiM. eka ghara to yAM ke seThoM kA hai, dUsarA sabalADe ke dIvAnA kA hai aura Adhe ghara meM sArA mAravAr3a. ye seTha mohota jAti ke osavAla the. inameM pahale rekhAjI bar3A seTha thA, usake pIche jIvanadAsa huA, usake pAsa lAkhoM hI rupaye saiMkar3oM hajAroM sikke the. mahArAjA vijayasiMhajI ne usako nagaraseTha kA khitAba aura eka mahIne taka kisI AdamI ko kaida kara rakhane kA adhikAra bhI diyA thA. jIvanadAsa ke beTe harajImala hue, harajomala ke rAmadAsa, rAmadAsa ke hamIramala aura hamIramalla ke beTe seTha cA~damala ajamera meM haiM. ** *** jIvanadAsa ke dUsare beTe goravanadAsa ke sobhAgamala, sobhAgamala ke beTe dhanarUpamala kucAmaNa meM the. jinakI goda meM aba seTha cAMdamala kA beTA hai. seTha jIvanadAsa kI chatrI gAMva ke bAhara pUraba ko tarapha popADa ke rAste para bahuta acchI banI hai| yaha 16 khambhoM kI hai. zikhara ke nIce cAroM tarafa eka lekha khudA hai jisa kA sArAMza yaha hai seTha jIvanadAsa mohota ke Upara chatrI suta goradhanadAsa harajImala karAI nIMva saMvata 1841 phAguna sudi 1 ko dilAI. kalasa mAha sudi 15 saM0 1844 guruvAra ko caDhAyA. nAgarI pracAriNI patrikA saM0 2677, pRSTha 167-8 inake vahA~ para eka pratApajI nAmaka kavi ke rahane kA ullekha bhI kiyA gayA hai. ** ** * wwwww ~ ~ ~ ~ ~
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 852 : muni zrIhajArImala smRti grantha : caturtha adhyAya kiyA ki koI kRti kI racanA karo jisase ApakA yaza sthAyI ho jAya. itane meM hAtimatAI kI pustaka kavi ke hAtha laga gaI aura "hAtamacaritra" nAma se anuvAda prastuta kara DAlA. kRSNacaritra-bhAgavata ke dazamaskaMdha ke anuvAda ke liye koI aisI bAta nahIM kahI, saMbhava hai yaha kavi kI svAntaHsukhAya pravRtti kA pariNAma ho. hAtamacaritra ke Adi bhAga ke AThaveM padya meM paramasukha rAya ne bIkAnera ke osavAla kulAvataMsa mehatA mUlacaMdajI ke putra hindUmala kA na kevala ullekha hI kiyA hai, apitu unake prati hArdika sadbhAva bhI vyakta kiyA hai. inake pUrvaja rAjakIya kArya meM parama nipuNa the. hindUmalajI svayaM kuzala prazAsaka aura pratibhAzAlI vakIla the. saM0 1884 meM bIkAnera rAjya kI ora se vakIla ke rUpa meM dillI meM rahA karate the. inakI buddhimattA se na kevala bIkAnera nareza hI prabhAvita the, apitu AMgla zAsaka bhI apane priya aura vizvasta vyaktiyoM meM inheM mAnate the. aba prazna yaha upasthita hotA hai ki hAtamacaritra aura dazamaskaMdha ke anuvAda kA kAla kyA ho sakatA hai ? kavi para bhI thor3A Azcarya hotA hai ki jaba usane graMthAnuvAda kI pIThikA meM 50 se adhika chaMda likhe haiM, varNana bhI vistAra se kiyA hai to racanAkAla para mauna kaise dhAraNa kara liyA ? para prati meM pratilipikAla vidyamAna hai jisase racanA samayaparaka kiMcit anumAna ko avakAza hai. isakA pratilipikAla saM0 1893 hai. kavi kI hindUmala se kaba aura kahA~ bheTa huI yaha tathya timirAtRta hai. donoM samAnadharmA vyavasAyI the ataH anumita hai ki ajamera meM hI paricaya huA ho aura yaha ghaTanA saM0 1863 se pUrva meM ghaTita huI hai. anyAnya aitihAsika sAdhanoM se pramANita hai ki udayapura ke mahArANA ne bIkAnera nareza ratnasiMhajI (rAjya kAla saM0 1885-1908) se viziSTa kAryavaza hindUmalajI ko vi0 saM0 1866 meM mAMgA thA, para paramasukharAya kA paricaya itaH pUrva ghaniSTha ho cUkA thA jaisA ki hAtamacaritra se spaSTa hai. hindUmala dvArA nAMvAsara meM ekalakSa mudrA vyaya kara maMdira aura durga nirmANa karavAne kA ullekha hAtamacaritra meM hI milatA hai. kRSNacaritra aura hAtamacaritra kA racanAkAla saM01863 se pUrva kA hai. AgAmI paMktiyoM meM donoM kRtiyoM kA vivaraNa diyA jA rahA hai : hAtamacaritra dohA zrIgaNapati sidhi karana heM vighna harana suSadAya / tinake carana nivAi sira kahata paramasuSarAya // 1 // puna pada sarasija sAradA baMdauM prIta sameta / kahauM rucira pada hita sarasa para upakArini keta / / 2 / / savaiyA locana lolasujyota karahi rasanA rasa svAda racaya savai / puna jJAna doyeM hari rUpa larSe pada-paMkaja baMda anaMdamai / / zrava jIva tave cuna Adi kyio kuci-kSIra bhare jaba peTa bhaI / asisa bhyarthanAthako nAma liye muda maMgala hota jinheM nitaI / caupAI mAlama yaha mulaka sakala suSarAsI, nayara saTorA ke hama vaasii| kAyatha mAthura jAta hamArI dhagaroTIyA alla ati pyArI / / SANpal T imro Jain Ede A Ubrary.org
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni kAntisAgara : ajamera-samIpavartI kSetra ke katipaya upekSita hindI sAhityakAra : 853 kisunacaMda pitu dharma dhuraMdhara sadAvartta hari-bhajana dayAkara / ati susIla budhivaMta ghanerA hIrAcaMda bhrAta vaDa merA / / amila ratna jimi ara gunasAgara jagata vidita jasa kIti ujAgara / mahamadasAhi navAba su laSakara kaMpU sAta savArA bahAdara / / potadAra to kate bhae mAravAra duDhArahi geN| aha mevAr3ahu desa visesA jAnata sakala seTha bhA aisA / / ati husayAra subuddha pravInAM syAmalAla suta bhagavatI dInhauM / bIkAnera surAja suhAyo hindamala vakIla mana bhAyo / / kare naukarI tinakI manase raSa na aura vAsatA kina sai| mana vaca karma kAja kara soI svAmi dharma aisA nahi koI / / nAMvAsera maMdira karabAyo ekalASa maiM kilA vaNAyo / dujA gaDha ToMka su tAmeM savAlASa laga rUpA suvAmeM / / sAMbhara maiM tIratha dai dAMnI tahA~ maMdara dvijarAja bhavAnI / satya sidhu mana kapaTa na tAke deI na saka.... . . . . . . . / / dohA suSada bhrAta maMjhale sarasa mAnakacanda sunAma / gharako kAraja te kare saba sidhi rasapa tamAma / / caupAI meM par3ha hindI aura phArasI sera kavita milI aarsii| sava kAmina maiM sajI tyArI jvAba svAla meM ati husyArI / / vaDanAMmI asi seTha rIyAMke vasa ajamera suvAsa hyAMke / rAja kaMpanI sava suSadArI ajA-siMgha jala piya ika ThAI / / doIlASakA dAvA tina pRra kIyau gumAstA jAla vaNAMkara / tA kAraNa hamakoM bulavAye bhayo nisApha seTha suSa pAye / / lApanikera mukadamA kInAM raheM adAlati maiM jasa lInAM / sAhiba loga raheM nita rAjI je insApha mArga suSa sAjI / / hAtama kI kitAba hama pAI liSI phArasI bAta suhaaii| karoM hindavI yoM mana AvA carita nIra jimi hoi talAvA / / anta bhAga para hita Apana duSa sahai kare aura ko kAja / tAko sASIM graMtha yahI kahA vanauM tihi rAja / / varanahuM kahA tihi rAjakoM sASI su sava yaha graMtha haiM / jo sunahIM para hita nAM kara pASAMna Ura matimaMda haiM / / kaha praima jagamaiM sAra doIka nAma hari UpagAra haiM / ika va jIbha se ika saktisoM jAnai na musakala bhAra haiM / / soraThA leve to lehu rAma nAma sodA sarasa / deta vane to dehu dAna mAMna upigAra / / iti zrIhAtamacaritra premasuSakRte saptama savAla. miti bhAdravamAse suklapakSe doja somavAsare saMvata 1863 smpuurnn| (OM Jain Ed Kahilary.org
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ Jain Educ www www nu nu 854 : muni zrIhajArImala smRti grantha : caturtha adhyAya bhAgavata dazamaskaMdha kRSNacaritra Adi anta bhAga chaMda gaNapati ju siddhikara riddhi suSa navanidhya maMgaladAyakaM / jihike sumira kAja subha asi deva heva sava lAyakaM // pada kaMja baMda anaMda manakahUM kRSNacaritra manoharaM / bhavasiMdhU tArana karana pAvana deta soM sadagati paraM // dohA sarasvati caranani nAi sira mAMgoM buddha rasu suddha / kahA~ carita zrIkRSNa ke navarasa sarasa prasiddha || sarvA parvata nIla sakala kara kajjala siMdhunikI dAvAta banAve | deva virakSani DArani leSini bhUmi supatra vizAlau jAve / / sArada tAsa liSe hinisivAsara to pi na tAko pAra na Ave / neti kahe te veda purAna su vasnacaritra paramasuSa pAve || dohA deSI mahimA prathama jo sumira su vAra vAra / uTha draga Sole deSa taba, zrImukuMda karatAra // soraThA puna- puna mAtha navAi hAtha jor3a gadagada girA / prema magana mana bhAi lAgai astuti kirana kau // iti zrI bhAgavatamahApurAne dazamaskaMdhe paramahaMsa saMhitAyAM vatsAMharaNau nAma trayodasaudhyAya. upasaMhAra jaisA ki isa nibaMdha ke prArambhika aMza meM kahA jA cukA hai ki vijJapti aura Adeza patroM ko svatantra racanA ke rUpa meM sthAna nahIM diyA hai. kizanagar3ha masUdA aura rUpanagara jaina-saMskRti ke kendra rahe haiM. jo bhI vidvAn munirAja ke sUcita sthAnoM meM cAturmAsa hote the ve apane pUjya guruvaryoM ko apanI orase yA zrIsaMgha kI orase vistRta AmaMtraNa-patra bhijavAte the. ye patra bhAratIya sAhitya kI amUlya nidhi haiM. Aja to patra bhI sAhitya kI vyAkhyA meM samAviSTa haiM, para una dinoM ke patra to sAhitya, saMskRti aura kalA ke anyatama pratIka samajhe jAte the. tAtkAlika mahattvapUrNa rAjanaitika, sAmAjika aura dhArmika bAtoM kA prAmANika ullekha aise patroM meM milatA hai. katipaya patra to mahAkAvya kI saMjJA se abhihita kiye jA sakate haiM. ajamera samIpavartI kSetra se saMbaddha aise do patroM kA ullekha karanA Avazyaka jAna par3atA hai. prathama patra mahopAdhyAya zrI meghavijayajI kA hai jinake jIvana kA bahumUlya bhAga kizanagar3ha meM hI vyatIta huA thA. inane kumArasaMbhava kI pUrti svarUpa eka pANDityapUrNa vijJapti patra saMskRta bhASA meM apane AcArya ke pAsa saM0 1756 meM bhejA thA, F Salsal elalsas SPIES 7Th 1dy.org
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni kAntisAgara : ajamera-samIpavartI kSetra ke katipaya upekSita hindI sAhityakAra : 855 isakI ekamAtra prati mere saMgraha meM surakSita hai. isakA Ajataka kahIM ullekha nahIM huA hai. patra svalikhita hai, isase isakA mahattva aura bhI bar3ha jAtA hai. dUsarA patra hai kalyANamaMdira samasyApUrti svarUpa. yaha bhI vijJapti patra hai jo masUdA se saM0 1778 meM AcArya zrI kSamAbhadrasUri kI sevA meM ajabasAgara, IzvarasAgara, anUpasAgara, tathA gokala, godA aura vaSatA kI ora se bhejA gayA hai. uparyukta munivara adhikatara sathANA aura masUdA meM rahe haiM. inakI likhI aura racI kRtiyAM upalabdha haiM. sathANA se bhI ajabasAgara ne saM0 1777 meM eka saMskRta bhASA meM racita vArSika patra preSita kiyA thA, jo mere saMgraha meM hai. rUpanagara ke bIsoM Adeza patra tathA udayapura ke yatiyoM para samaya-samaya para vahAM ke rahanevAle yatiyoM dvArA likhita patroM kI saMkhyA kama nahIM hai. ye patra usa samaya kI paristhiti ke acche nidarzana to haiM hI, sAtha hI bhASA vaijJAnika dRSTi se bhI upAdeya hai. uparyukta paMktiyoM meM yathAzakya jo kucha bhI ajJAta sAhityakAra aura unakI racanAoM para prakAza DAlA gayA hai, merA vizvAsa hai ki hindI bhASA kI vyApakatA ko dekhate hue yadi zodha kI jAya to aura bhI pracura aura navya sAhityika sAmagrI milane kI pUrNa saMbhAvanA hai. vijJoM se nivedana hai ki ve svakSetra ke upekSita sAhityikoM para anusaMdhAna kara nUtana Aloka se sArasvatoM kI ujjvala kItti ko prazasta banAveM. nibaMdha meM ullikhita kavi aura unakI racanAeM jinaraMgasUrijI dharmadatta catuHpadI racanAkAla saM0 1737, kizanagar3ha meghavijayajI gaNi meghIyapaddhati mAnasiMhajI sphuTa-pada rAjyakAla saM0 1700-1763 rAjasiMhajI brajavilAsa racanAkAla saM0 1788 rAjA paMcaka kathA racanAkAla saM0 1787 ke pUrva sphuTa-pada, sphuTa kavitta brajadAsI-bAMkAvatI sAlavajuddha, AzISa saMgraha racanAkAla saM0 1783 sphuTa kavittAdi bir3adasiMhajI gItigoviMda TIkA rAjyakAla saM0 1838-1845 kalyANasiMhajI sphuTa-pada rAjyakAla 1854-98 pRthvIsiMhajI " 1897-1936 javAnasiMhajI rasataraMga jalvaye zahanazAha izka racanAkAla saM0 1945 nakhazikha-zikhanakha "saM0 1946 dhamAra zataka (saMkalana) yajJanArAyaNasiMhajI sphuTa pada, rasiyA rAjyakAla saM0 1983-65 nAniMga majalisa zikSA racanAkAla saM0 1760 paMcAyaNa muhUrta koza racanAkAla saM0 1815, ajamera vijayakIttijI bharata bAhubalI saMvAda racanAkAla saM0 1823 ke pUrva ajamera gaja sukamAla caritra jasarAja bhATa rAjArAma tilokasI saMgha nIsAnI racanAkAla saM0 1878 ke pUrva nibaMdha meM prayukta sabhI hastalikhita granthoM ko pratiyAM lekhaka ke nijI saMgraha kI haiM. Jain Education Intemational