Vyutpatti Dipikabhidhan Dhundikaya Samarthitam Siddha Hem Prakrit Vyakaranam Part 01

Author(s): Vimalkirtivijay
Publisher: Kalikal Sarvagya Shri Hemchandracharya Navam Janmashatabdi Smruti Sanskar Shikshannidhi Ahmedabad

Page 16

अष्टमाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
[ बहुलं ] बहुपूर्व० 'लांक् आदाने' (१०६८) ला । बहून् अर्थान् लातीति बहुलम् । 'क्रियाविशेषणात् ' (२।२।४१ ) अम्। ‘क्वचित्’ (५।१।१७१) डप्र० अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) आलोप: । 'लोकात् ' (१।१।३) बहुलम् । 'मोऽनुस्वारः ' (१।२३) अनुस्वारः बहुलं ||२||
ऋषीणामिदम् विकल्प्यन्ते ॥
=
=
( ६ | ३ | १६० ) अण्प्र०
[ आर्षं ] ऋषीणामिदम् आर्षम् । 'ऋषि - वृष्ण्यन्धक- कुरुभ्यः' (६।१।६१) अण्प्र० अ । ('तस्येदम् ' अ०) । 'वृद्धिः स्वरेष्वा०' (७|४|१) वृद्धिः - ऋ० आ० । अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) इलुक् । प्रथमा सि । 'अतः स्यमोऽम् ' (१|४|५७) सि० → अम्० । ‘समानादमोऽतः ' (१।४।४६ ) अलुक् । 'मोऽनुस्वारः ' (१।२३) अनुस्वारः आर्षं ।
आर्षे हि सर्वे विधयो वैचित्र्येण प्रवर्तन्ते इत्यर्थः ||३||
→
आर्षम् ॥ ८|१|३ ॥
आर्षम् । आर्षं प्राकृतं बहुलं भवति । तदपि यथास्थानं दर्शयिष्यामः । आर्षे हि सर्वे विधयो
वृत्तौ समासे स्वराणां दीर्घ- ह्रस्वौ बहुलं भवतः । मिथः- परस्परम् ॥ तत्र ह्रस्वस्य दीर्घः अन्तर्वेदिः → अन्तावेई । सप्तविंशतिः क्वचिद्विकल्पः-वारीमई वारिमई । भुजयन्त्रम् → भुआयन्तं भुअयन्तं ।
पतिगृहम् पईहरं पइहरं । वेणुवनम्
दीर्घस्य ह्रस्वः -
-
← 05 -:1312
दीर्घ - ह्रस्वौ मिथो वृत्तौ ॥ ८१ ॥४ ॥
→
• वेलूवणं वेलवणं ॥ निअम्बसिल- खलिअ - वीइ - मालस्स ॥
३
क्वचिद्विकल्पः -जउँणयडं जउँणायडं । नइसोत्तं नईसोत्तं । गोरिहरं गोरीहरं । वहुमुहं वहूमुहं ॥
[ दीर्घस्वौ ] दीर्घश्च ह्रस्वश्च = दीर्घहस्वौ । प्रथमा औ ।
[मिथो वृत्तौ ] मिथस् । 'क्रियाविशेषणात् ' (२।२।४१) अम् । 'अव्ययस्य' ( ३।२७) अम्लोपः । 'वृतूङ् वर्त्तने' (९५५) वृत् । वर्तनं = वृत्तिः । 'स्त्रियां क्तिः' (५/३/९१) क्तिप्र० ति । सप्तमी ङि । 'ङिडौं' (१।४।२५) ङि० → sto
औ० । 'डित्यन्त्य०' (२|१|११४ ) इलुक् ।
सत्तावीसा ॥ क्वचिन्न भवति - जुवणो ॥
=
[ अन्तावेई ] अन्तर्मध्ये वेदिः
अन्तर्वेदिः । 'सप्तमी शौण्डाद्यैः' (३।१।८८) समास: । 'अन्त्यव्यञ्जनस्य' (१|११ ) लुक् । अनेन ह्रस्वस्य दीर्घः - त० → ता० । 'क-ग-च-ज०' (१।१७७) लुक् । प्रथमा सि । 'अक्लीबे सौ' (३|१९) ई० । 'अन्त्यव्य० ' (१।११) स्लुक् अन्तावेई । अन्तर्वेदिः समस्थलीत्यर्थः ।
[ सत्तावीसा ] सप्तन् - विंशति । 'सप्त च ते विंशतिश्च = सप्तविंशतिः । ' अन्त्यव्य०' (१।११) न्लुक् । 'क-ग-टड-त-द-प०' (२।७७) प्लुक् । 'अनादौ शेषाऽऽदेशयोर्द्वित्वम् ' (२२८९) द्वित्वं त० त० । अनेन ह्रस्वस्य दीर्घः - त्त० → त्ता० । 'विंशत्यादेर्लुक्' (१।२८) अनुस्वारलुक् । 'ईजिह्वा-सिंह- त्रिंश० ' (१।९२) त्या सह वि० वी० । 'शषोः सः' (१।२६०) श० स० । 'शेषं संस्कृतवत्सिद्धम्' (४।४४८) इत्युक्तत्वात् 'आत्' (२|४|१८) इत्याप्प्र० → आ । प्रथमा सि । 'अन्त्यव्य० ' (१।११) स्लुक् सत्तावीसा ।
१. D. सप्तभिरधिका विंशतिः ।
-