________________
વ્યાખ્યાન ૬૨]
પ્રથમ અણુવ્રત–પ્રાણાતિપાત વિરમણ કે નહીં? તપાસ કરતાં તે છ વણિક પુત્રો તેમના જોવામાં આવ્યા, તેથી તેમને દોરડાવડે બાંધીને રક્ષકો રાજા પાસે લાવ્યા. રાજાએ કોપ કરીને તેમનો વઘ કરવાની આજ્ઞા કરી. કહ્યું છે કે –
आज्ञाभंगो नरेंद्राणां, महतां मानमर्दनम् ।
मर्मवाक्यं च लोकाना-मशस्त्रवधमुच्यते ॥१॥ ભાવાર્થ- રાજાઓને આજ્ઞાનો ભંગ, મોટા લોકોને અપમાન અને લોકોને મર્મવચન તે શસ્ત્ર વગરનો વઘ કહેવાય છે.
રાજાએ કરેલા હુકમની વાત સાંભળીને તે છ પુત્રોનો પિતા શોકાકુલ થઈ રાજા પાસે આવીને કહેવા લાગ્યો કે, હે દેવ! મારા કુળનો ક્ષય કરો નહીં. મારું સર્વ ઘન લઈ લો, પણ મારા પુત્રોને છોડી મૂકો. તથાપિ રાજાએ કોઈ રીતે તેમને છોડ્યા નહીં. પછી પિતાએ સર્વનો ઘાત થતો જોઈ તેમાંથી પાંચ પુત્રોને છોડવાની પ્રાર્થના કરી. રાજાએ તેમ પણ કર્યું નહીં. પછી ચાર પુત્રોને માટે માગણી કરી, તો પણ રાજાએ માન્યું નહીં. પછી ત્રણ, બે અને છેવટે એક પુત્રને છોડવાની પ્રાર્થના કરી. તે વખતે સર્વ નગરજનોએ પણ વિજ્ઞપ્તિ કરી એટલે રાજાએ સર્વથી જ્યેષ્ઠ પુત્રને છોડી દીધો.
આ દ્રષ્ટાંતની યોજના એવી છે કે, રાજા તે સમકિતઘારી ગૃહસ્થ શ્રાવક છે. તે સર્વથા પ્રાણાતિપાતનો ત્યાગ કરવાને (છ પુત્રોને છોડવાને) અશક્ત છે, તેને છકાય જીવના પિતારૂપ સાધુએ તે છોડવાની પ્રેરણા કરી, તો પણ સર્વવિરતિ કરવાને તે અંગીકાર કરતો નથી. એ પિતારૂપ મુનિ છકાય જીવની હિંસાથી વિરતિ કરાવવા ઇચ્છે છે, પણ રાજારૂપ શ્રાવક તેને છોડી દેવા અશક્ત છે. છેવટે એક જ્યેષ્ઠપુત્રરૂપ ત્રસ કાયવધ (સ્થૂલ હિંસા) છોડી શકે છે, એટલે સ્કૂલ હિંસાની વિરતિ ગ્રહણ કરે છે અને તે પ્રમાણે પાળે છે. તેથી પિતારૂપ સાધુ પોતાના આત્માને કૃતાર્થ માને છે. જેમ કે શેઠની પાંચ પુત્રોને મારવામાં કાંઈ અનુજ્ઞા નથી, તેમ સાધુને પણ પાંચ સ્થાવરોની હિંસામાં અનુમતિ લાગતી નથી, પણ શ્રાવક વ્રત લઈને જેટલો સંકલ્પવડે સ્કૂલ જીવોના વઘમાંથી નિવૃત્ત થાય છે, તેટલાના નિમિત્ત કારણ થવાથી તે મુનિને ઊલટો કુશલાનુબંઘ (પુણ્યબંધ) થાય છે.
હવે ત્રસજીવ એટલે દ્વાંઢિયાદિ જીવો લેવા. જ્યારે ત્રસજીવનું આયુષ્ય ક્ષીણ થાય, તેમજ ત્રપણાની કાયસ્થિતિ પણ ક્ષીણ થાય, ત્યારે (તે કાયસ્થિતિ જઘન્ય અંતર્મુહૂર્તની અને ઉત્કૃષ્ટ બે હજાર સાગરોપમની છે) તે ત્રસ સંબંધી આયુષ્ય પૂર્ણ કરી તેમજ બીજા પણ ત્રસ જીવોના કર્મનો ત્યાગ કરી એટલે કસપણે ત્યજી સ્થાવરપણામાં પાછા આવે છે. તેમજ જે સ્થાવર છે તે સ્થાવરપણાનું આયુષ્ય પૂરું કરીને અને સ્થાવરપણાની કાયસ્થિતિ પણ પૂર્ણ કરીને (સ્થાવરની કાયસ્થિતિ જઘન્ય અંતર્મુહૂર્તની અને ઉત્કૃષ્ટ અનંતકાળની છે. તેમાં અસંખ્ય પુલ પરાવર્તન થઈ જાય છે) તે પછી સ્થાવરપણાની કાયસ્થિતિનો અભાવ છે, તેથી સામર્થ્યને લીધે તે ત્રાસપણામાં પાછા અવતરે છે. તે ત્રાણામાં પ્રત્યેક વગેરે નામકર્મથી યુક્ત થાય છે. ત્રપણામાં ઉત્કૃષ્ટ ભવસ્થિતિ તેત્રીસ સાગરોપમની છે. એ ઉપરથી સ્થાવરોથી ત્રસનું જુદાપણું સિદ્ધ થાય છે અને એથી જ શ્રાવકોએ ત્રસ જીવોની હિંસાથી નિવૃત્તિ કરેલી છે, સ્થાવર હિંસાથી નિવૃત્તિ કરેલી નથી. વળી આ ઠેકાણે નાગરિકનું દ્રષ્ટાંત પણ ઘટતું નથી, કારણકે જેનામાં નગરના ઘર્મ હોય તે બહાર
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
