Tattvasangraha Part 02

Author(s): Dwarikadas Shastri
Publisher: Bauddh Bharati

Page 18

४२२
तत्त्वसंग्रहे
ते हि यावन्त आकारास्तस्मिन् वस्तुनि भाविकाः।
तावन्त्येवोपजातानि' वस्तुनीत्येकतास्ति' न ॥१७४८॥ [G.495] 'एकं चित्रम्' इति परस्परविरुद्धमेतदिति 'यच्चित्रं न तदेकम्' (तत्त्व० १७२७) इत्यादिना प्रतिपादितम् । यतो विचित्रमित्यनेकत्वमुच्यते । एकत्वानेकत्वयोश्च परस्परपरिहारस्थितिलक्षणो विरोधः । तस्मान्नैकस्मिन् भाविका बहव आकाराः सम्भवन्ति।
__ अथापि स्युः, तथाप्येकस्यानेकत्वं न प्रतिपादितमेव। तथा हि-तावन्त्येवापराणि वस्तूनि जातानीति, यदि परं भाविकत्वेन प्रतिपादितं स्यात् । न त्वेकस्यानेकत्वम्; परस्परविरोधात् ॥ १७४७-१७४८॥ ।
- यदुक्तम्-"वस्तुनो हि निवृत्तस्य काऽन्या सम्भाविनी गतिः" (तत्त्व०- १७११) इत्याह
__ एकस्माद् वस्तुनोऽन्यत्वे तादात्म्यविकलं भवेत्।
नाकाशपुष्पसङ्काशं तद्धयप्यर्थक्रियाक्षमम्॥१७४९॥ .. यदि हि वस्तुमात्रात् परावृत्तिर्हेतुत्वेन क्रियते खपुष्पाविशेषत्वे साध्ये तदा हेतुरसिद्धः। न हि घटस्य वस्तुमात्राद् व्यावृत्तिः सिद्धा, किं तर्हि ? स्वस्वभावं मुक्त्वाऽन्यस्माद् वस्तुविशेषात् । अथ वस्तुविशेषाद् व्यावृत्तिहेतुत्वेनोपादीयते, तदाऽनैकान्तिको हेतुः । तथा हिं-एकस्माद् घटादेर्वस्तुनो व्यावृत्तं घटादिकं वस्तु यदि'. परं तादात्म्यविकलं सिध्येत्, न तु सर्वथा निःस्वभावम् तस्याप्यर्थक्रियाकारित्वात् ॥ १७४९॥.. शक्तमित्यादिनैतदेवानैकान्तिकत्वं समर्थयते
शक्तं रूपं न चैकस्य वस्तुष्वन्येषु वर्त्तते। कार्योपलम्भनिर्भासभेदादेरिति वर्णितम् ॥१७५०॥ अतद्वस्त्वात्मकत्वं तु तदश्लेषेण युज्यते।
नाविशेषमवस्तुत्वं वस्तुलक्षणभावतः ॥१७५१॥ यदि ह्यर्थक्रियासामर्थ्यलक्षणं वस्तुत्वं नामानुयायि स्यात्, ततो व्यावृत्तस्य निःस्वभावता स्यादर्थक्रियासामर्थ्यलक्षणत्वाद्वस्तुनः; यावता शक्तं रूपं यदेकस्य नीलादेस्तदन्येषु सितादिषु न वर्त्तत इति पूर्वमुक्तम्- "नीलाद्येव च वस्तुत्वमनुगामि यदीष्यते" (तत्त्व० १७३९) इत्यादिना । कस्मात्? कार्यभेदाद्, उपलम्भनि सभेदाच्च । उपलम्भः ज्ञानम्, तस्य निर्भासः = आकारः। आदिशब्देनोत्पादस्थितिनिरोधाद्या गृह्यन्ते। तस्मात्तदश्रेषेण [G.496] हेतुनाऽतद्वस्त्वात्मकमित्येव साधयितुं युज्यते, नाविशेषम् निर्विशेषणम्, अवस्तुत्वं साधयितुं युक्तम्। कुतः? तत्राप्यर्थक्रियाकारित्वस्य वस्तुलक्षणस्य भावात् ॥ १७५०-१७५१॥
ननु चात्यन्तभेदे सति कथमनुगामी 'वस्तु वस्तु' इति प्रत्ययो भवेत् ? कथं च खपुष्पानेदो वस्तुनः सिध्यति, यदि सादृश्यं न भवेत् ? इत्याह
तदप्यर्थक्रियायोग्यमिति वस्त्विति कल्पने। .. १. वा जातानि-पा०, वाथ जातानि-गा०।
२-३. ०तास्तिता-पा०, तास्थिता-गा। ३. पारमार्थिका इत्यर्थः।
४. पा०, गा० पुस्तकयो स्ति। ५. निरोधादयो-पा०, गा० ।