________________
૧0૨
રાજાઓને ૧. ન્યાય ૨. રાજ્યવ્યય. ૩. નૃપકુટુંબ ઉત્તમ નૃપતિની દ્રષ્ટિમાં પોતાનું કુટુંબ એ એક માત્ર મહાન શ્રીમંતનું ઘર હોવું જોઈએ. એટલે કે ઊંચા પ્રકારનાં સંસારી જે જે સુખો તે ભોગવે તેમાં વૈશ્યબુદ્ધિ અને રાજ્યબુદ્ધિ બન્ને હોવી જોઈએ.
રાજ્ય સંબંધી વયની વ્યવસ્થા એક સમજણું શિશુ પણ જોઈને ઊલસે એવી સરસ હોવી જોઈએ.
રાજ્યમાં અગત્યના નોકરો, યથાયોગ્યતા સહિત રાજ્ય વિભવ, અને ઉપર દર્શિત કર્યા પ્રમાણે સ્વકુટુંબવ્યય એમ થવું જોઈએ. એ માટે ઉત્તમોત્તમ નિયમ નીચે કહી જઉં છું.
જે કરથી પ્રજાનું કોઈ પણ પ્રકારનું હિત નથી એવો કોઈ કર આપત્તિકાળ વિના સત્રાજવીઓ નાંખતા નથી.
કર નાંખીને ઊપજ વઘારવા કરતાં પ્રજાની સંપત્તિમાં વૃદ્ધિ થાય એવાં સાઘનો યોજવાં કે જે વડે સ્વાભાવિક રાજયમહત્તા અને વૈભવ વધે.
પ્રજાની સંપત્તિમાં વૃદ્ધિ કરવાની યોજના સિવાય જે કર નાંખવામાં આવે છે તે રાજ્યનીતિજ્ઞ નૃપતિઓનું કર્તવ્ય નથી. કારણ, એ મૂડી ખાવા બરાબર છે. જે પ્રમાણમાં ખાણ આપીએ તે પ્રમાણમાં દૂધ લઈએ.
પ્રજા પર જેમ બને તેમ નવા કરની ઉત્પત્તિ કરવી ઉચિત નથી. પરંતુ કદાપિ કરવી પડે તો કર નાંખતાં તે
