Nirgranthasampraday Jaintarkbhasha Gyanbinduparishilan

Author(s): Sukhlal Sanghavi, Nagin J Shah
Publisher: Jagruti Dilip Sheth Dr

Page 123

જ્ઞાનબિન્દુનું પરિશીલન શ્રીમલયગિરિનું કથન અભ્યપગમવાદની દૃષ્ટિએ છે અર્થાત્ સિદ્ધસેન દિવાકર વસ્તુતઃ અભેદપક્ષના પુરસ્કર્તા છે પરંતુ થોડા વખત માટે ક્રમવાદનું ખંડન કરવા વાસ્તે શરૂઆતમાં યુગપત્ત્પક્ષનો આશ્રય લે છે અને પછી છેવટે પોતાનો અભેદપક્ષ સ્થાપિત કરે છે. ઉપાધ્યાયજીએ અસંગતિનો પરિહાર ભલે ને ગમે તે રીતે કર્યો હોય પરંતુ અમારે તો અહીં ત્રણેય વિપ્રતિપત્તિઓના પક્ષકારોને દર્શાવનાર બધા ઉલ્લેખો ઉપર ઐતિહાસિક દૃષ્ટિએ વિચાર કરવો છે.
૧૧૮
અમે ઉપર બતાવી ગયા છીએ કે ક્રમ, યુગપત્ અને અભેદ એ ત્રણે વાદોની ચર્ચા કરનારા સૌથી પ્રાચીન બે ગ્રન્થ વર્તમાન સમયમાં આપણી સમક્ષ છે. તે હન્ને જિનભદ્રગણિ ક્ષમાશ્રમણની જ કૃતિઓ છે. તે બેમાંથી વિરોષાવશ્યકભાષ્યમાં તો ચર્ચા કરતી વખતે જિનભદ્રે પક્ષકાર તરીકે ન તો કોઈનું વિરોષ નામ આપ્યું છે અને ન તો ‘વિત્’ ‘અન્યે’ આદિ જેવા રાખ્ખો વડે નિર્દેશ કર્યો છે. પરંતુ વિશેષણવતીમાં ત્રણે વાદોની ચર્ચા કરતાં પહેલાં જિનભદ્રે ‘ચિત્’ રાખ્તથી યુગપત્પક્ષને પ્રથમ રાખ્યો છે. ત્યાર પછી ‘અન્ય’ કહીને ક્રમપક્ષને રાખ્યો છે અને છેલ્લે ‘અન્યે’ કહીને અભેદપક્ષનો નિર્દેશ કર્યો છે. વિશેષણવતીની તેમની સ્વોપજ્ઞ વ્યાખ્યા નથી, તેથી આપણે કહી શકતા નથી કે ‘ચિત્’, ‘અન્ય’ રાખ્તથી તે તે વાદના પુરસ્કર્તા તરીકે તેમને ક્યા કયા આચાર્ય અભિપ્રેત હતા. જો કે વિશેષણવતીની સ્વોપજ્ઞ વ્યાખ્યા નથી તેમ છતાં તેમાં મળતી પ્રસ્તુત ત્રણ વાદ સંબંધી ગાથાઓની વ્યાખ્યા સૌપ્રથમ આપણને વિક્રમીય આઠમી સદીના આચાર્ય જિનદાસગણિની ‘નન્દીચૂર્ણિ’માં મળે છે. તે વ્યાખ્યામાં પણ આપણે જોઈએ છીએ કે જિનદાસગણિ ‘ચિત્’, ‘અન્ય’ શબ્દથી કોઈ આચાર્યવિરોષનું નામ સૂચવતા નથી. તે એટલું જ જણાવે છે કે કેવલજ્ઞાન અને કેવલદર્શન ઉપયોગ અંગે આચાર્યોની વિપ્રતિપત્તિઓ છે. જિનદાસગણિ પછી થોડા જ સમયે થયેલા આચાર્ય હરિભદ્રે તે જ નન્દીચૂર્ણિના આધારે ‘નન્તીવૃત્તિ’ લખી છે. તેમણે પણ પોતાની આ નન્તીવૃત્તિમાં વિરોષણવતીગત પ્રસ્તુત ચર્ચાવાળી કેટલીક ગાથાઓ લઈને તેમની વ્યાખ્યા કરી છે. જિનદાસગણિએ ‘òવિત્’, ‘અન્ય’ રાખ્તથી કોઈ વિરોષ આચાર્યનું નામ સૂચવ્યું નથી જ્યારે હરિભદ્રસૂરિએ2 વિશેષણવતીની તે જ ગાથાઓમાં આવતા ‘વૈવિત્’, ‘અન્યે’ રાખ્તથી વિરોષ 21. केई भांति जुगवं जाणइ पासइ य केवली नियमा ।
अणे एगंतरियं इच्छंति सुओवएसेण ॥ १८४ ॥
aur चैव वसुं दंसणमिच्छंति जिणवरिंदस्स |
નવિય વતાળ તું વિય ટુરિસળ વિંતિ ।।૬૮।। વિરોષણવતી
22. ‘વેષન’ સિદ્ધસેનાનાર્યાલયઃ ‘મળતિ’ । વ્હિમ્ ? ‘યુગપત્’ સ્પિન્ ને નાનાતિ પશ્યતિ । : ? વતી, ન ત્યન્યઃ । ‘નિયમાત્’, નિયમેન ।। ‘અન્ય’નિનમાજિક્ષમાશ્રમળપ્રવૃતયઃ । ‘જાન્તરિતમ્’ जानाति पश्यति च इत्येवं 'इच्छन्ति' । 'श्रुतोपदेशेन' यथाश्रुतागमानुसारेण इत्यर्थः । 'अन्ये' तु वृद्धाचार्याः 'न चैव विष्वक्' पृथक् तद् 'दर्शनमिच्छन्ति' । 'जिनवरेन्द्रस्य' केवलिन इत्यर्थः । किं तर्हि ? ‘થયેલ વતજ્ઞાનં તવેવ’ ‘મે’ તસ્ય વતિનો ‘વર્શન’ ધ્રૂવતે ।। નન્દીવૃત્તિ હારિભદ્રીય, પૃ. 52.
।