________________
: ૮૫૦ : જ્ઞાન-વિજ્ઞાનની તેજછાયા :
સિધ્ધાંતની રચના યુક્તિના પાયા પર હાય છે. જ્યાં યુક્તિને પાયા જ ન ડાય એવી રચના સિધ્ધાંત કઈ રીતે કહેવાશે ?
વિચારમંથન પછી યુક્તિના સ્થિર થયેલા નિર્ગુચા જીવનમાં
ઉપાય અને છે.
પાયા પર સરળતાથી
જો સત્યને સાધાર સભ્યભાવામાં—સાધાર શબ્દોમાં વ્યક્ત કરી શકે તે યુક્તિ સાથક. હેતુ અને પ્રમાણુ-આ યુક્તિના મહત્ત્વના આષારસ્થંભા છે એ ન ભૂલાય.
સત્યને જાણવાના આ રાજમા સર્વાં માટે તે સરળ નથી. કેટલાક દુષ્કર છે–અતિ દુષ્કર છે.
છે. પરંતુ માટે તે
કેટલાકને અસત્ય પ્રત્યેના માર્ગ સરળ છે, સુલભ છે, પ્રિય છે. પાતાના દુર્ભાવના પોષણ માટે, સ્વાસિધ્ધિ માટે અસત્યના નિરાધાર ભાવેાને, નિરાધાર શબ્દો દ્વારા વ્યક્ત કરી હેતુ તથા પ્રમાણનો આભાસ જગાડવા તેમને સહજ છે. અહિં યુક્તિને ખે’ચવી-મરડવી-પલટવી વધુ સરળ છે. જયારે પક્ષપાત રહિતપણે યુક્તિસિદ્ધને અપનાવવું ઘણું કઠિન છે.
જેને યુક્તિના ખપ છે એવા સાધક-આરાધક સમ્યગ્ વિચારવિનિમય દ્વારા સંતુલિત પરિણામ Balanced judgement પ્રગન ટાવે છે, તથા ક્રમશઃ શુથી શુદ્ધતર ભાવે અને શુદ્ધતાથી શુદ્ધતમ ભાવાનુ અન્વેષણ કરી સમ્યક્ સમજણુ ઉગાડી આવા ભાવા પોતામાં જગાડવા મથામણ કરે છે.
જ્યાં સુધી વસ્તુને વિવેકની કસોટી પર કસવામાં નહિ આવે, ત્યાં સુધી તત્ત્વ અને ત્ત્વના ભેદ કેમ સમજાશે ?
અત
જ્યાં સુધી ધર્મને વિવેપી સૂક્ષ્મદર્શક
કાચમાંથી નિરખવામાં નહિ આવે ત્યાં સુધી ધર્મ અને ધર્માભાસને ભેદ કેમ સમજાશે?
જ્યાં ધર્મ નથી પણ ધર્માભાસ છે, ત્યાં ભક્તિને સ્થાને પાખંડ, સમભાવને સ્થાને અસહિષ્ણુતા, સમ્યગ્ જ્ઞાનને સ્થાને વિતંડા, સમતાને સ્થાને આંતર ઉદ્વેગ, સ્યાદ્વાદને સ્થાને સકીછુંતા હશે.
જ્યા ધર્મ છે ત્યાં સંકીર્ણતા રહી શકે નહિ, હાઇ શકે નહુિં. જ્યાં ધર્મ છે ત્યાં ઇષ્ટ કેવી ! સમજણુ હાય-સહિષ્ણુતા હોય. જ્યાં ધર્મ છે ત્યાં આંતર ઉદ્વેગ શેના ! મૈત્રી, પ્રમેદ, કરૂણા અને માધ્યસ્થ ભાવનાઓથી પ્રગટતી સાત્ત્વિક ચિત્તપ્રસન્નતા હોય.
વિવેકની કસોટી પર ધનુ' સુવર્ણ પ્રકાશશે, ધર્માભાસનું થિર ઝાંખુ પડશે,
સયુક્તિ છે વિવેકની કસોટી. જેને યુક્તિના ખપ છે તે વિચારની પ્રગતિ અને ઉન્નતિ, વિશુદ્ધિ અને સૂક્ષ્મતાને નહિ શકે, તેને તે રોકાવું પસંદ નથી. આવા આરાધક અપેક્ષિત સત્ય Relative truth ના એક રૂપને સમ જીને ઉપયોગી અને વિસ્તૃત રૂપને શેાધવામાં મંડયા રહે છે.
સત્યના જ્ઞાનવિકાસમાં માનવીની સમ્યગ્ વિચારશક્તિનું અપરિમિત પ્રાધાન્ય દેખાય છે. જેનુ' સં શ્રેય યુક્તિને છે.
પ્રત્યેક જ્ઞાન–પ્રત્યેક મેધ યુક્તિથી આવે છે, કુયુક્તિથી જાય છે.
જેને પણુ, જ્યારે પશુ, જ્યાં પણ આ યુક્તિ સાથે સ ંબંધ વિચ્છેદ કર્યો, તેને સત્યના આભાસ પણ કયાંથી મળે! અરે, વ્યવહારનુ ચેાગ્ય સ્વરૂપ પણ કયાંથી મળે!
