________________
આરામ ઝંખી રહ્યું હતું.
એક નાની છતાં સુંદર કાટડીમાં દેવિદેન્ન માટે રહેવા-સૂવાની વ્યવસ્થા કરાવી હતી, અને સરસ્વતીએ દેવદિન્નને તે કેટડીમાં રાખવાની આજ્ઞા પણ કરી હતી.
દેવન્નિ પાતા માટે નિયત થયેલી કેટડીમાં એક શય્યા પર પડીને અનત વિચારી કરી રહ્યો હતે.
અને થાકેલી સરસ્વતી પોતાના કક્ષમાં એક શય્યા પર પુરૂષવેશમાં જ સૂઇ ગઇ હતી. સૂતા પહેલાં તેણે નિત્ય નિયમ મુજબ આઠ નવકાર ગણી લીધા હતા.
એકસે
શ્રમના અંગે જ્યારે શરીર થાકી જાય છે, ત્યારે તે તરત નિદ્રાધિન બની જાય છે. સ્વતીનું પણ એમ મૃત્યુ.
સર
પરંતુ દેવદિન્નને નિદ્રા નહેતી આવતી, તેનુ મન ભૂતકાળના અનેક પ્રસ ંગે સંભારી રહ્યું હતું. માતા-પિતાએ પ્રવાસની ના પાડી હતી, છતાં એક નર્તકીના મેણા ખાતર પોતે સાગર ખેડવાનું સાહસ કર્યું. હતુ. અને કમાવાની વાત તા દૂર રહી, પણ પાતે એક ગુલામ તરીકે સપડાઈ ગયા હતા.
એના મનમાં થયું, સામદત્ત શેઠે ખીજા બધાને મુક્ત કર્યા છે, મને શા માટે રાખ્યે હશે ? શુ મારાં કોઈ પાપકમ બાકી હશે ! મે એવુ તે કયું પાપ કર્યું` છે કે, જેની મારે આટલી ભયંકર સન્ત ભાગવવી પડે છે ? સામદત્ત મને કયાં લઈ જશે? શું મને પોતાના ગુલામ રાખશે કેઇને ત્યાં વેચી દેશે ? આહ ! મેં એવા કયા ગુના કર્યો છે કે....
...
આ વિચાર આવતાં જ તેના માનસપટમાં સુંદર પત્ની સરસ્વતી તરવરવા લાગી. અને
: કલ્યાણ મા ૧૯૫૬ ::
લગ્ન પછી તરત જ તેને તરછોડી દીધાના પ્રસંગ હૈયે ચડયે.
દેવવિજ્ઞના મનમાં થયું, સરસ્વતીને એવા કયા દોષ હતો કે, મે તેને આવી આકરી શિક્ષા કરી ? એના રૂપમાં, જ્ઞાનમાં, ચારિત્ર્યમાં, વનમાં કે વ્યવહારમાં કોઇ પણ દેષ હતા જ નહિ છતાં અભ્યાસકાળે ખેલાયેલા એના શબ્દોને મેં ગણીને ગાંઠે ખાંધ્યા ! એ બિચાકરીએ માત્ર એટલું જ કહ્યું હતું કે, ચાગ્ય સ્ત્રી સ્વામીને દાસ બનાવે, આપત્તિ વખતે સહાયક અને, અને સ્વામીની પ્રેરણા અને ' આવેા જ કંઈક વિચાર તેણે રજુ કરેલા, આવે વિચાર કરવાના એને અધિકાર હતા. કદાચ તે ગમાં ખેલી હાય, તે પણ મારે ગણીને ગાંઠે શા માટે બાંધવુ પડયું ? અને એની સાથે લગ્ન કરીને મેં એના હૃદયને શા માટે કચડી નાખ્યું ? એહ, મેં જ સરસ્વતીને હુઇને ભયંકર પાપ કર્યુ છે. મારી આ દશા એ પાપનું જ પિરણામ લાગે છે! એક આશાભર્યા હૃદય સાથે પોતાનું સર્વસ્વ અર્પણ કરવા આવતી સુંદર અને સંસ્કારી પત્નીના હૈયામાં મેજ વેદના ઊભી કરી હતી. કોઈની આશા નષ્ટ કરવી એ એછું પાપ નથી !
આ વિચાર આવતાં જ તે શયામાંથી ઉભા થઇ ગયા, અને કાટડીમાં આંટા મારવા માંડયા. એક તરફ ગાઢ અંધકાર હતા, ઉપર તારાએથી ભાતીગળ ચુંદડી સમું જણાતું આકાશ હતું, સાગર ઘૂઘવતા હતા, અને અંધેરનગરીના કિનારે દૂર દૂર જતા હતા.
ધ્રુવિદ્વત્ર એક કાટડીના દ્વાર પાસે આવીને ઉભા રહ્યો, અને અંધકારથી આચ્છાદિત બનેલી દિશા તરફ જોવા લાગ્યા.
