________________
: ૧૧૮ :
જીવન અને દર્શન
આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં જ્ઞાનીએ જણાવે છે કે, ધર્મ એ તે ઝાડનાં મૂળિયાં જેવા છે. મૂળિયાં ફળની જેમ 'ખાવા કામ લાગતાં નથી, ઝાડનાં ખીજા અંગાની જેમ બહાર દેખાતાં નથી, તે ધૂળમાં દટાયેલાં છુપાયેલાં હાય છે; છતાં એ ન હાય તા ટકી રહેવાની તાકાત ઝાડમાં નથી જ. વૃક્ષે ફળે છે, ખીલે છે, મીઠાં ફળેા આપે છે, આ બધી બાહ્ય ક્રિયાઓનો આધાર તા મૂળિયાં છે. તેમ જીવનના મૂળમાં પણ પડેલા છે. જ્યાં પ્રતિભા દેખાય છે, ઉન્નતિ દેખાય છે, સુખ ને આખાદી દેખાય છે ત્યાં ધર્મ છે. જ્યાં કંગાલિયત દેખાય છે, અવનતિ દેખાય છે, દુઃખ ને બરબાદી દેખાય છે ત્યાં
ધ
અધમ છે.
આ ધર્મ પશુઓને સાંપડ્યો નથી, એટલે એકનિષ્ઠ છે, હીન છે. મનુષ્ય આ ધર્મને પામીને શ્રેષ્ઠ અને ખડભાગી થયા છે, આ ધર્મથી માનવદેહ ગૌરવાન્વિત છે !
ધર્મની આવી પ્રશંસા સાંભળી સહજ પ્રશ્ન થાય કે ત્યારે ધર્મ કહેવા કેાને ? સૌ પોતપાતાના જન્મગત અને જાતિગત ક્રિયાકાંડને ધર્મ કહે છે અને એ જ ધર્મના નામે લડે છે, ઝઘડે છે, અશાન્તિ ઊભી કરે છે અને માનવને માનવથી દૂર લઇ જાય છે. શું આને ધર્મ કહેવા ? આ પ્રશ્નનું સમાધાન જૈન દર્શને બહુ સારી રીતે કર્યું છે. ધનુ લક્ષણુ ખાંધીને માનવજાતને એક સુંદર સત્ય પીરસ્યું છે અને ધર્મના રહસ્યને ઘેાડા જ શબ્દોમાં વ્યક્ત કર્યું છે.
મૈત્રી, પ્રમેાદ, કારુણ્ય ને માધ્યસ્થ-ભાવ એ ધર્મનાં ચાર લક્ષણ છે. આ ભાવનાઓથી યુક્ત જે ક્રિયાઓ થાય તે ધ. ધર્મનુ પહેલુ' લક્ષણ છે મૈત્રીભાવ.
