Jain Sahitya ma Hemkumar Pal Sambandhit Rupak Kathao

Author(s): Prahlad Patel
Publisher: Z_Yatindrasuri_Diksha_Shatabdi_Smarak_Granth_012036.pdf

Page 4

હેમચંદ્રાચાર્યોત્તર સંસ્કૃત જૈનસાહિત્યમાં હેમ-કુમારપાળ સંબંધિત રૂપક કથાઓ
૧૯ કુમારપાળે આચાર્યની પ્રેરણાથી આ શરતો સ્વીકારીને વૃદ્ધકુમારી વળી આ પરિવારના અહીં આગમન વિશે કહ્યું કે અદ્ધર્મ અહિંસા સાથે લગ્ન કર્યું. કન્યાનું મુખમંડળ નિહાળવા બોત્તેર લાખની અને રાજસચિત્તપુરના મોહરાજ વચ્ચે નિરંતર યુદ્ધો થતાં રહે છે. આવકનો રુદતીકારત્યાગ - નિઃસંતાનધનત્યાગ રૂપ દાન કર્યું. કળિયુગમાં મોહરાજ ફાવી ગયો છે તેથી અર્ધદ્ધર્મ અત્યારે તેના
આ સમયે રાજાની હિંસા નામની પત્ની વિધાતા પાસે ચાલી પરિવાર સાથે કુમારપાળના રાજ્યમાં વસ્યો છે. ગઈ, વિધાતાએ એને આશ્વાસન આપ્યું કે : ““સત્યપ્રિય એવા કૃપાસુંદરીના પરિવારની મહત્તા જાણીને કુમારપાળે તેની સાથે કુમારપાળ જૈન સાધુના કહેવાથી વિરકત થયા છે. હવે હું તને લગ્ન કરવા વિચાર્યું. તેણે મતિપ્રકર્ષ દ્વારા કૃપાસુંદરીની પ્રતિજ્ઞાઓ એવા પતિ સાથે પરણાવીશ કે જેથી તારું એક ચક્રી રાજ્ય ચાલે.'' જાણી - મૃતકન ત્યજે, રાજ્યમાંથી વ્યસનોનું નિષ્કાસન કરે તેની ૪. પ્રોવિન્નામા - જયશેખરસૂરિ
સાથે કૃપાસુંદરી લગ્ન કરશે. જાહેર કરવામાં આવ્યું કે હેમચંદ્રાચાર્યના ‘જૈનકુમારસંભવ’ના કર્તા જયશેખરસૂરિએ વિ.સં. ૧૪૬૨માં
ઉપદેશથી આ બધું પહેલેથી જ કુમારપાળે કર્યું છે. આ ગ્રંથની રચના કરી છે. પ્રસ્તુત ગ્રંથમાં ભગવાન પદ્મનાભના किचाऽभक्ष्यमयं त्यक्त्वा परनारीपराङमुखः । શિષ્ય ધર્મરુચિ દ્વારા રજૂ થયેલું આત્મસ્વરૂપ-નિરૂપણ મુખ્ય વસ્તુ स्वदेशे परदेशे च हिंसादिकमवारयत् ॥ છે. પરંતુ આ સંપૂર્ણ રૂપકાત્મક રચનામાં મોહ-વિવેક યુદ્ધમાં આ સાંભળી પ્રસન્ન થયેલા ધર્મભૂપે વિરતિને જણાવીને વિવેકનો વિજય બતાવતાં કલિયુગમાં દુઃખી પૃથ્વીના ઉદ્ધારાર્થે રાજા. કૃપાસુંદરી કુમારપાળને પરણાવી. - વિ.સં. ૧૨૧૬ના માગશર કુમારપાળને જન્મનો ઉલ્લેખ કર્યો છે.
સુદી બીજના શુભ દિવસે. શરીરમાં મજ્જાપર્યંત જૈનધર્મી આ રાજાએ અઢાર દેશોમાંથી હેમચંદ્રાચાર્યે આશીર્વાદ આપ્યા કે : માર' શબ્દ દૂર કર્યો, કતલખાનાં અને મદિરાની ભઠ્ઠીઓ બંધ કરાવી.
या प्राये न पुरा निरीक्षितुमपि श्री श्रेणिकाद्यैर्नृपः मजाजैनेन येनोच्यै राजर्षिख्यातिमीयुषा ।
कन्यां तां परिणायितोऽसि नृपते ! त्वं धर्मभूमिशितुः । अष्टदशदेशेषु मारीशब्दोऽपि वारितः ॥ ६-३४
अस्यां प्रेम महद्विधेयमनिशं खण्ड्यं च नैतद्वचो कलेः कलेवरे भक्तपानदानेन ये हिते ।।
यस्मादेतदुरुप्रसंगवशतो भावी भृशं निवृत्तः ॥ ते हते अमुना सूना भ्राष्ट्रयौ मोहस्य वल्लभे ॥ ६-४१ । ‘શ્રેણિક જેવા રાજા-મહારાજાઓ જેને જોવા પણ પામ્યા નથી
પુરોગામીઓનાં રૂપકો અનુસાર કુમારપાળને સદ્ગુણ તેવી કૃપાસુંદરીને પરણીને હે રાજન, સુખી થઈશ.'' જૈન પરંપરા પ્રાકટ્યના ઉદ્દેશથી અહીં રૂપકાત્મક પાત્રો સાથે કુમારપાળનો ઉલ્લેખ માને છે કે ભગવાન મહાવીરની હયાતીમાં તેમના પરમભક્ત શ્રેણિકે કર્યો છે. તેના રાજ્યમાં ચાર વર્ણો હિંસા ત્યજી જૈન બન્યા. અહિંસાક્ષેત્રે જે કામ ન કર્યું તે કામ કુમારપાળે શ્રદ્ધેય ગુરુ હેમના સંગીતમાં ચાતુર્વર્વ હિંસાં ની નવઃ |
આશીર્વાદથી કર્યું એવો ગર્ભિતાર્થ છે. सर्वत्र साधवोऽय॑न्तेऽधीयते धार्मिकी श्रुतिः ॥ ६-४६ ॥
મોહરાજને જીતીને પોતાના પિતાનું રાજ્ય પાછું અપાવવા ૫. કુમારપાનyવંઘ - જિનમંડન ગણી - વિ.સં. ૧૪૯૨
કૃપાસુંદરીએ કુમારપાળને વિનંતી કરી તો કુમારપાળે મોહરાજની ઇતિહાસ પર પ્રકાશ પાડતી આકૃતિમાં વિ.સં. ૮૦૨માં
રાજધાની પાસે પડાવ નાખ્યો અને જ્ઞાનદર્પણ દૂત સાથે કહેવડાવ્યું, અણહિલપુર પાટણની સ્થાપનાથી વિ.સં. ૧૨૩૦ સુધીની
ધર્મરાજનું રાજ્ય પાછું આપો અગર યુદ્ધ માટે તૈયાર થાઓ.'' ઘટનાઓની સંક્ષિપ્ત રજૂઆત છે ; તેમાં પણ રૂપકાત્મક અંશ છે.
મોહરાજે પડકાર ઝીલી લીધો, તેણે દુર્બાન સેનાપતિ સાથે માત્સર્યનું એકવાર ગુરુવંદના કરતા રાજાએ પૌષધશાળાના દરવાજે એક
ક્વચ ધારણ કર્યું અને નાસ્તિક્યના હાથી પર બેસી રાગ ક્રોધાદિ સુંદર કન્યા જોઈ. હેમચંદ્રાચાર્યે કન્યાનો પરિચય કરાવ્યો કે તે
વીરો સાથે યુદ્ધ આરંભ્ય; પરંતુ શસ્ત્રો ખૂટી પડતાં તે યુદ્ધભૂમિમાંથી
ભાગી ગયો. વિમલચિત્ત નગરના અહદ્ધર્મ રાજા અને વિરતિ રાણીની પુત્રી કપાસુંદરી છે. તેને યોગ્ય વર ન મળતાં તે વૃદ્ધકુમારી તરીકે પ્રસિદ્ધ
આમ હેમચંદ્રાચાર્ય અને મહારાજા કુમારપાળને કેન્દ્રમાં રાખી છે.
ગુજરાતમાં લખાયેલું રૂપક-સાહિત્ય સમગ્ર સંસ્કૃત સાહિત્યમાં આગવું સ્થાન ધરાવે છે.
*
*
*