Book Title: Jain Dharmik Sandarbh ane Madhyakalin Gujarati Sahitya Author(s): Kantilal B Shah Publisher: Z_Yatindrasuri_Diksha_Shatabdi_Smarak_Granth_012036.pdf View full book textPage 1
________________ જેને ધાર્મિક સંદર્ભ અને મધ્યકાલીન ગુજરાતી સાહિત્ય ડૉ. કાન્તિભાઈ બી. શાહ આરંભ : જૈન પ્રભાવ જૈન દર્શનનો આધારસ્રોત છેક ૧૨મી સદીથી માંડી ૧૯મી સદીના પૂર્વાર્ધના ગાળાનું જૈન દર્શન અને જૈન ધર્મોપદેશના મુખ્ય આધારરૂપ ગ્રંથો તે ગુજરાતી સાહિત્ય મધ્યકાલીન પરંપરામાં સર્જાયું છે. આ ૪૫ આગમો ગણાયાં છે. આ આગમો તે ૧૧ અંગ (૧૨મું અંગ મધ્યકાલીન ગુજરાતી સાહિત્યમાં જૈન સાહિત્યની વિપુલતા ધ્યાન દષ્ટિવાદ' પાછળથી લુપ્ત થયું), ૧૨ ઉપાંગો, ૪ મૂલસૂત્રો, ૧ ખેંચે તેવી છે. સામાન્ય અંદાજ પ્રમાણે જૈન કવિઓનું પ્રમાણ નંદીસૂત્ર, ૧ અનુયોગદ્વાર, ૬ છેદસૂત્રો, ૧૦ પ્રકીર્ણ (પન્ના). લગભગ ૭૫ ટકા જેટલું જોવા મળે છે. એમાંયે પ્રાગુનરસિંહયુગના આજથી અઢી હજાર વર્ષ અગાઉ ભગવાન મહાવીરે એમના ગુજરાતી સાહિત્યમાં તો કેટલાક જૂજ અપવાદો બાદ કરતાં તમામ જીવનકાળ દરમ્યાન લોકભાષામાં આપેલા ઉપદેશને સુધર્માસ્વામી ઉપલબ્ધ સાહિત્ય જૈન સાહિત્ય છે. ઈ.સ. ૧૧૮૫નું રચનાવર્ષ આદિ એમના ગણધર ભગવંતોએ દ્વાદશાંગી આગમસૂત્રોમાં ગૂંથી ધરાવતી સૌથી વહેલી ઉપલબ્ધ ગુજરાતી કૃતિ “ભરતેશ્વર બાહુબલિ લીધો. શ્રુતપરંપરાએ પાછળથી વીસરાવા આવેલાં એ સૂત્રોની રાસ' (સાલિસૂરિકૃત) જૈન રચના છે - કર્તૃત્વ અને કથાનક બને જાળવણીનું કામ હાથ ધરાયું અને જુદે જુદે સમયે ભરાયેલી સંદર્ભે. પરિષદોમાં એ સૂત્રોની વાચનાઓ તૈયાર થઈ. જેવી કે માથરી આ કૃતિની ભાષા અપભ્રંશમાંથી સંક્રાંત થતી ગુજરાતી ભાષા વાચના, વલભી વાચના. એના ઉપર પાછળથી નિયુક્તિ, ચૂર્ણિ, છે. જેનો અણસાર મહાન જૈનાચાર્ય હેમચંદ્રના સિદ્ધહૈમ' ભાષ્ય અને ટીકાના અનેક શાસ્ત્રગ્રંથો લખાયા. વ્યાકરણગ્રંથના આઠમા અધ્યાયમાં આવતા “અપભ્રંશ દુહા'માં ઉમાસ્વાતિએ જૈન દર્શનના સંદોહનરૂપ “તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર'ની સાંપડે છે. આમ ગુજરાતી ભાષા અને ગુજરાતી સાહિત્યના રચના કરી. તો સિદ્ધસેન દિવાકરે “ન્યાયાવતાર' નામક સંસ્કૃત પ્રારંભકાળે સંવત ૧૧૪૫ (ઇ.સ. ૧૦૮૮)ની કાર્તિકી પૂર્ણિમાએ ગ્રંથ દ્વારા જૈન પ્રમાણનો પાયો સ્થિર કર્યો. અને પ્રાકૃતમાં “સન્મતિ જન્મેલા કલિકાલસર્વજ્ઞ હેમચંદ્રાચાર્ય ગુજરાતી ભાષા-સાહિત્યના પ્રકરણ” રચી અનેકાન્તવાદનું સ્થાપન કર્યું. વિકાસમાં મોટું પ્રભાવક બળ બની રહ્યા. એમણે “સિદ્ધહૈમ' જેવો. આશરે વિ.સં. ૭૫૭થી ૮૨૭ના ગાળામાં વિદ્યમાન એવા શ્રી વ્યાકરણગ્રંથ અને “દેશીનામમાલા' જેવો શબ્દકોશ આપીને ભાષા હરિભદ્રસૂરિએ સંસ્કૃત અને પ્રાકૃત ભાષામાં ધર્મવિચાર અને દાર્શનિક સાથે મોટું કામ પાર પાડ્યું. વિષયના અનેક ગ્રંથો દ્વારા સાંખ્ય, યોગ, ન્યાય, વૈશેષિક, અદ્વૈત, ચાર્વાક, બૌદ્ધ, જૈન આદિ સર્વે દર્શનો અને મતોની અનેક રીતે સિદ્ધરાજ પછી ગુજરાતની ગાદીએ આવેલા રાજા કુમારપાળનો આલોચના કરી નવો યુગ સ્થાપ્યો. તેમણે ૧૪૦૦ ગ્રંથો રચ્યાનું હેમચંદ્ર સાથેનો સંબંધ ગુરુશિષ્ય જેવો રહ્યો. આ આચાર્યના કહેવાય છે. એમણે પ્રાકૃતમાં રચેલી ગદ્યકથા ‘સમરાઇચકહા' સમાગમથી સં. ૧૨૧૬ (ઇ.સ. ૧૧૬૦)માં કુમારપાળે પ્રગટપણે (સમરાદિત્યકથા) અત્યંત સુપ્રસિદ્ધ કથા બની છે. આ મહાન જૈન ધર્મ અંગીકાર કરી “અમારિ-ઘોષણા,’ જિનાલયોની રચના, જૈનાચાર્ય હરિભદ્રસૂરિ સુધીમાં જૈન દર્શનનો પાયો સ્થિર થઈ ચૂક્યો જીર્ણોદ્ધારો, પ્રજાકલ્યાણનાં કામો દ્વારા જૈનધર્મનું ઉત્કૃષ્ટતાથી પાલન હતો એમ કહી શકાય. કર્યું. કુમારપાળને હાથે થયેલી જૈન શાસનની આ પ્રભાવકતા ઉપર નિર્દિષ્ટ કરેલા શાસ્ત્રગ્રંથોમાં રજૂઆત પામેલાં તત્ત્વદર્શન, મધ્યકાલીન ગુજરાતમાં કુમારપાળ વિશે રચાયેલા રાસા-પ્રબંધોમાં બોધ-ઉપદેશ અને કથાનકો મધ્યકાલીન ગુજરાતી સાહિત્યનો એક ઝિલાયેલી જોઈ શકાશે. મુખ્ય આધારસ્રોત ગણી શકાય. જીવ-અજીવ આદિ નવ તત્ત્વો, આમ ગુજરાતી ભાષા/સાહિત્યનો આરંભકાળ એ જૈન શાસનની કર્મબંધ અને એનો ક્ષયોપશમ, કર્મના પ્રકારો, સમ્યક્ત, બાર પ્રભાવક્તાનો કાળ બની રહ્યો. તે પછીના અલ્લાઉદ્દીન ખીલજીના ભાવના, સાધુ અને શ્રાવક જીવનનાં પાંચ મહાવ્રતો, છ આવશ્યકો મુસ્લિમ સરદારોએ ગુજરાતમાં સર્જેલી પાયમાલીના કાળમાં પણ વગેરેને નિરૂપતી વિવિધ સ્વરૂપોવાળી લધુ-દીર્ઘ રચનાઓ વિરકત જૈન સાધુઓએ ઉપાશ્રયોમાં એમની સરસ્વતી-ઉપાસના મધ્યકાલીન ગુજરાતી સાહિત્યમાં થઈ છે. જેમકે પંડિત ચાલુ જ રાખી જેનો મોટો લાભ ગુજરાતી સાહિત્યને થયો. વીરવિજયજીની “૪૫ આગમની પૂજા'માં ૪૫ આગમોનો સંક્ષેપમાં Jain Education International For Private & Personal Use Only www.jainelibrary.orgPage Navigation
1 2 3 4
