________________
શેઠ પ્રેમચંદ રાયચ ને સ્વર્ગવાસ થી એકંદર ૬૦ થી ૭૦ લાખ રૂપીઆ પરમાર્થ કાર્યમાં વાપર્યાનું લીસ્ટ બહાર પડેલ છે. એઓ ૭૫ વર્ષની વયે પોતાના ભાયખાળા ઉપરના બંગલામાં કથાશેષ થયા છે. એમના સુપુત્ર - કીરચંદના અકસ્માત મૃત્યુથી એમના હદય ઉપર અસહ્ય પ્રહાર પડ હતો, છતાં જેવી સમાનતા કેડેગમે દ્રવ્યના ગમનાગમનમાં રાખેલી તેવીજ એ દુઃખદાયક પ્રસંગે પણ રાખી હતી.
એ નરરત્નના ચરિત્ર ઉપરથી ઘણા પ્રકારના ધડા મળી શકે તેમ છે. કરોડોની દોલત થયા છતાં જેનામાં કિંચિત્ પણ અભિમાન આવેલ નહીં એવા પુરૂષની જોડ મળવી મુશ્કેલ છે. સંપત્તિમાં એક સરખી વૃત્તિ, એક સરખી સાદાઈ અને એક સરખે બાહ્ય દેખાવ રાખનાર મનુષ્ય કવચિત જ દષ્ટિએ પડે છે. કરડેની દોલત વખતે પણ દેશી પગરખાં, એક ઘેડાની ગાડી અને કાગળની ચીનાઈ છત્રી કાયમ રાખી હતી. વ્યાપારના વિષયની એમની પ્રવીણતા અદ્વિતીય લેખાતી હતી. એક વખત એવો પણ હતું કે “આજત આ ભાવ છે, કાલની વાત પ્રેમચંદ જાણે એમ એક અવાજે બોલાતું હતું. આ ધાર્મિક પ્રવૃત્તિ જે કે સાધારણ હતી પરંતુ ધામિક કાયામાં દ્રવ્યને વ્યય કરવામાં અસાધારણ ઉદાર હતા. તેમણે અનેક ધર્મશાળાઓ બંધાવી છે, પિતે યાત્રાદિ પ્રસંગે જ્યાં જ્યાં ગયા હતા ત્યાં ત્યાં જેટલી જેટલી માગણી તેટલું તેટલું દ્રવ્ય આપ્યું હતું. ધાર્મિક પ્રસંગનું દેવું રાખવાની તે ટેવ જ નહોતી. મુંબઈમાં મળેલી બીજી કોન્ફરન્સ વખતે નિરાશ્રિત ફંડમાં રૂ. ૫૦૦૦) આપીને ફંડ ઉઘાડવાની પહેલ એમણે કરી હતી. જેને પરિણામે સવાલાખ રૂપીઆ થયા હતા. ફકીરભાઈની પાછળ પણ રૂપીઆ ચારહજારની રકમ કેળવણીને અંગે કેન્ફરન્સને આપી હતી. તે સિવાય બીજા પણ અનેક કાર્યોમાં તેમણે દ્રવ્યવ્યય કરેલ છે. | મુંબાઈ અને કલકત્તાની યુનીવર્સીટીમાં લાખ રૂપીઆની રકમ એક સાથેજ આપેલી છે. બીજી પણ ઘણું સખાવત કે પ્રકારને ભેદભાવ રાખ્યા સિવાય તેમણે કરી છે જેનું વર્ણન બીજા ન્યુરોમાં આવી ગયેલ હોવાથી અહીં કરવામાં આવતું નથી.
