________________
૩૦ ]
નખયુ. અને ચંચળ છે. ઇન્દ્રિયાને વશ કરવા પ્રથમ તેા મનને વશ કરવું જોઇએ અને જે મુમુક્ષુ છે તેણે બુદ્ધિના પણ નિગ્રહ કરવા જોઇએ. આમ કરીને તે મેાક્ષપ્રાપ્તિની લગનીમાં પૂરેપૂરા તરખાળ થઈ જાય છે. સાધક જેટલા પ્રમાણમાં ઇન્દ્રિયા, મન અને બુદ્ધિના સંયમ સાધે છે તેટલા જ પ્રમાણમાં તે મુક્તિના અવર્ણનીય આનંદ પામે છે. આ મેાક્ષાન૬ પેાતાની અંદર જ અતગત છે અને જ્યારે તે કામના, ભય અને કાધરહિત થાય છે ત્યારે જ તેને તેની પ્રાપ્તિ થાય છે. જ્યારે તે આત્મનિષ્ઠાની પૂર્ણ તાએ પહેાંચે છે ત્યારે તેને માલૂમ પડે છે કે, જે મુક્તિ તે શેાધી રહ્યો હતેાં તે ખીજું કંઈ નહિ પણ આત્મસ્વરૂપ જ છે અને ખધન મનની હસ્તીને લીધે જ જણાય છે. એક વખત મનાનાશ થઈ જાય તે પછી તેનામાં સમષ્ટિ આવી જાય છે, તે સા આત્મામાં અને આત્મરૂપે રહે છે, સર્વ ભૂતામાં આત્માને જુએ છે અને સર્વ પ્રાણીઓને આત્મામાં નિહાળે છે. (શ્લાક ૨૮ થી ૩૦).
આત્મનિષ્ઠાની જે દશામાં ‘ અન્યપણુ’ ’ હેાતું જ નથી તેમાં જ્ઞાન ને ભક્તિ એક થઈ જાય છે. આત્મા વસ્તુત: પરમાત્મા જ છે એટલે આત્મનિષ્ઠા એ પ્રભુભક્તિ જ છે. આ રીતે પેાતાનુ જીવન પરમાત્મા
