________________
જીવ અને પુદ્ગલ જ્યારે પોતાની ગતિને અટકાવીને રોકાવાની ઈચ્છા કરે છે તેમને માટે સર્વમાન્ય એવું સહકારીકારણ જે દ્રવ્ય છે તે અધર્મદ્રવ્ય છે.
જીવ અને પુગલ પોતાની ગતિશીલ અવસ્થામાં રહેવા ઇચ્છતા હોય, તેમને રોકાવાની ઈચ્છા ન હોય તો અધર્મદ્રવ્ય તેમને બળપૂર્વક રોકતું નથી. વૃક્ષની છાયા ગ્રીષ્મકાળમાં રસ્તેથી પસાર થતા વટેમાર્ગુને રોકવા માટે સહાયકારી બને છે પણ તે સ્વયં પ્રેરણા કરીને તેમને રોકતી નથી. તેવી રીતે ધર્મશાળા યાત્રીઓ માટે અને રેલ્વે સ્ટેશન રેલગાડીને સ્થિર થવા માટે, રોકાવા માટે સહકારી કારણ છે, પણ તે અપ્રેરક સહકારી કારણ છે.
આકાશદ્રવ્ય (૧૯)
अवगास-दाण-जोग्गं जीवादीणं वियाण आयासं। जेण्डं लोगागासं अल्लोगागासमिदि दुविहं ॥ १९ ॥ अवकाशदानयोग्यं जीवादीनां विजानीहि आकाशम् । जैनं लोकाकाशं अलोकाकाशं इति द्विविधम् ॥ १९ ॥
જીવાદિને અવકાશ આપવામાં આકાશ (દ્રવ્ય) સમર્થ છે તેમ જિનેન્દ્ર દવે કહ્યું છે. તેનાં લોકાકાશ (અને અલોકાકાશ એમ બે પ્રકાર છે. ૧૯.
જીવ, પુદગલ, ધર્મ, અધર્મ અને કાળને અવકાશ આપવામાં જે દ્રવ્ય સમર્થ છે તે આકાશદ્રવ્ય છે, એવું જિનેન્દ્ર ભગવાને પ્રતિપાદન કર્યું છે. તેના બે ભાગ છે. લોકાકાશ અને અલોકાકાશ. લોકાકાશમાં જીવ-અજીવ સર્વ દ્રવ્યો આવેલાં છે.
લોકાકાશ અને અલોકાકાશ (૨૦) धम्माधम्मा कालो पुग्गलजीवा य संति जावदिये। મારા સો નો તો પર ગોમુત્તો | ૨૦ ||
