________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ઉદયરત્ન-વિરચિત નેમિનાથ તેરમાસા
સં. ડે. શિવલાલ જેસલપુરા, પદ, આખ્યાન, વાર્તા, રાસ, પ્રબંધ, ફાગુ આદિની જેમ બારમાસી કે બારમાસા પ્રાચીનમધ્યકાલીન ગુજરાતી સાહિત્યનો એક મુખ્ય પ્રકાર છે. વિરહની વ્યથા સાથે જુદા જુદા બાર માસની પ્રકૃતિનું સુભગ આલેખન એની એક વિશિષ્ટતા છે. કેટલીકવાર બાર માસને બદલે તેર માસનું વર્ણન તેમાં કરેલું જોવા મળે છે અને એવાં કાવ્યોને તેરમાસા તરીકે ઓળખાવવામાં આવ્યાં છે. ગુજરાતી ભાષામાં આરંભકાળથી વિક્રમની ઓગણીસમી સદી સુધી જૈન અને જૈનેતર કવિઓએ રચેલાં બારમાસી કાવ્યાના પુષ્કળ નમૂના મળે છે. અને વસ્તુ, નિરૂપણ છ દેરચના તથા ભાષાની દષ્ટિએ અભ્યાસ માટે એમાંથી ઘણી સામગ્રી પ્રાપ્ત થાય છે,
જે બારમાસી-કાવ્ય આજસુધીમાં મળી આવ્યાં છે તેમાંનાં મેટા ભાગનાં જૈન કવિઓનાં છે. તેમાં રાજીમતિના નેમિનાથ ભાટેના કે કથાના ટ્યૂલિભદ્ર માટેના વિરહનું વર્ણન કરવામાં આવેલું છે. આવા કવિએમાં ઉદારતનું સ્થાન આગળ પડતું છે. એમને કવનકાળ સંવત ૧૭૪૯થી ૧૭૯૯ મનાય છે. તેઓ ખેડાના રહીશ હતા અને ઇતિહાસ, લોકકથા અને ધર્મમાંથી પ્રેરણા લઈને વિવિધ પ્રકારનાં કાવ્યો એમણે રચ્યાં હતાં. તેમાં ‘જંબુસ્વામી રાસ' “લિભદ્ર રાસ, મલયસુંદરી મહાબલ રાસ,’ ‘વશે ધર રાસ,' લીલાવતી સુમતિવિલાસ રાસ' દીર્ઘ કાવ્ય છે.
ઉદયરને નેમિનાથ તેરમાસા' સં. ૧પમાં ઉનાવા ગામમાં રો હતે. રાજિમતિની નેમિનાથ માટેની વિરહવ્યથાનું તેમાં સચોટ વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. આ રસિક કાવ્ય હજુ અપ્રગટ છે. તેની બે હતપ્રતો વડોદરાના શ્રી આત્મારામ જૈન જ્ઞાનમંદિરમાંથી અને એક હતપ્રતની નકલ બિકાનેરથી શ્રી અગરચંદ નાહટા પાસેથી મળી આવી છે. તેના ઉપરથી તેનું સંશોધનસંપાદન તૈયાર કરી અને રજુ કર્યું છે, અને અપરિચિત લાગે એવા શબ્દના અર્થ દરેક પક્ષની નીચે આપ્યા છે.
પ્રણયું રે વિજયાનંદન, ચંદન-શતલ વાણિ; મોહને વિશ્વ-વિનોદિની, આપ સેવક જરિ યદુકુલ-કમલ-વિકાસન, શાસન જાસઅખં, રતવનું ત્રિભુવન-નાયક, લાયક સુખ-કરંડ.
૨
મૈત્ર માસે દમ ચિંતવે રાજુલ હદય વિવેક, સ દેસે છીનેમને લાવે છે હાથને લેખ. તેહને આપું કંકણ કરતણું, ભામણાં લેઉં નિરધાર, હાર આપું રે હયાતો, માનું મહા ઉપગાર. Y' પરગજુ રે દયાવર, પરદુઃખ-ભંજણ હાર,
છે કોઈ જે મેલ આજ શ્રી નેમકુમાર ? ૧. ગણેશ. ૨ સરસ્વતી કે જ્ઞાન ૪ નેમિકુમાર ૫ જેનું ૬ બંધાર ૭ ઓવારણાં. ઉદયરત્નવિરચિત નેમિનાથ તેરમાસા
For Private And Personal Use Only
