________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ન્યાયપરાયણતા. હવે આપણે કહી શકીએ કે, ન્યાયપરાયણ મનુષ્ય માત્ર કાયદેસર હકોને જ નહિ, પણ લોકાચારવિહિત આકાંક્ષાઓને પણ માન આપે છે. પશુ તેવી આકાંક્ષ એ ઘણી વખતે જોઈએ તેવી સ્પષ્ટ તથા વ્ય કત નથી હોતી અને તેથી ન્યાય અન્યાયનો નિર્ણય વિશદ રૂપે થઈ શકતા નથી. વળી આવી આકાંક્ષાએ નિરંતર ઉત્તેજિત થઈ સ્થાયી રૂપે ન રહેવી જોઈએ. એ વાત પણ કબૂલ કરવા આપણે તૈયાર હોઇએ છીએ. જે તે પ્રમાણે થાય તો સામાજિક વ્યવસ્થા એવી સ્થિર તથા અચલ થઈ જાય કે તેમાં સુધારાની જરા પશુ આશા ન રહે. બહુ જ અગત્યના હક્રો સાથે સંબંધ ધરાવતી આકાંક્ષાએ સમાજના કલ્યાણ માટે જરૂરી છે; પણ જ્યાં લોકમતનું એવું જબરદૃસ્ત બલ હોય કે કોઈ મનુષ્ય પોતાના પાડોશીએ આકાંક્ષાઓ રાખતા હોય તેનાથી જરા પણ જુદુ' વતન રાખવા હિંમત ન કરી શકે તો સામાજીક પ્રગતિ રોકાઈ જાય છે. આ લોકાચારવિહિત આકાંક્ષાએના જેટલા પ્રમાણમાં વધારે વિસ્તાર હાય તથા તેમના ઉલ્લધનથી જેટલા પ્રમાણમાં વધારે ભય રહે તેટલા પ્રમાણમાં સમાજની પ્રગતિ ઓછી થાય છે. તેવી આકાંક્ષાઓ પશ્ચિમ કરતાં પૂર્વના દેશોની સમાજવ્યવસ્થામાં અધિકાંશે જોવામાં આવે છે. અને પશ્ચિમના દેશામાં શહેરા કરતાં નાનાં ગામમાં તેમનું પ્રાબલ્ય અધિક હોય છે. જાતિ જેટલી પછાત હોય તેટલીજ આચાર તથા વિચારની વિલક્ષણતા—લોકાચાર-વિરોધીતા ઉપર લોકોની વધારે અપ્રસન્નતા હોય છે. અને તેવી જાતિમાં વ્યકિતની સ્વતંત્રતાનો ખ્યાલ પણ બહુ થોડે હોય છે. એ ખરું કે ન્યાય પણ સામાજિક જીવનના સ્થિર તથા નિશ્ચલ ભાવ સાથે સંકલિત હોય છે, અને તેના ઉદ્દેશ પ્રગતિ નહિ પણ નિયમ હોય છે. તે પણ તે પ્રગતિના નિરોધક તો નથી જ, કાયદાથી અથવા સમાજના અમુક સમયના લોકમત તથા લોકાચારથી નિયમિત એવા અન્ય જનાના હકને માન આપે તે મનુષ્ય ન્યાયપરાયણ કહેવાય એમ કહેવામાં તે મનુષ્યના ચારિત્ર્યનું સ પૂણું વર્ણન આવી જતું નથી. તેની વ્યાખ્યામાં સત્યને માત્ર એક અંશ રહેલા છે. આ વ્યાખ્યાને આપણે કદાચ ન્યાયપરાયણતામાં રહેલા સ્થિતિપાલક અંશના વાચક કહી શકીએ. કોઈ વખતે ન્યાયપરાયણતાને ઉદારતાથી વિરાધ બતાવતાં ( ન્યાયપરાયણ” ના " જે વાત આવશ્યક હોય ? તેને અનુરૂપ થવું એવા વિષમ અર્થ લેવામાં આવે છે. પણ મનુષ્યના હક્કોને ઉપર જણાવેલે વિસ્તૃત મત ગ્રહણુ કરવાથી આવા વિષમ અર્થ એાછો લાગુ પડી શકે છે. જે કોઈ કારખાનાના માલીક કારખાનાના મજુરોને પહેલાંથી ઠરાવેલા રાજ આપે અને તેમના પ્રતિ તેની જે બીજી ફરોને કાયદાનું બંધન ન હોય તેવી ફરજો અદા ન કરે તે આપણે તેને ભાગ્યે જ ન્યાયપરાયણ કહેશુ'. સાચા ન્યાયપરાયણ મનુષ્ય સમાજે નિર્ણત કરેલા હકો ઉપરાંત જે હકા પ્રતિ સમાજને ઉદાસીન ભાવ હોય તેવા હકોને પણ માન આપે છે અને આદર્શ ન્યાયપરાયણતાના આશ્રય લઈ કેાઈ વખતે સમાજની હકા. સંબંધી વ્યવસ્થામાં ફેરફાર કરવા પ્રયાસ કરે છે. - નૈતિક જીવનમાંથી. For Private And Personal Use Only
