________________
૨૪
2.
આઠ દૃષ્ટિની સઝાય હે મનને મોહ પમાડનારા ભગવાન, તમારી વાણી અત્યંત મધુરતાવાળી મીઠી છે.
બાહ્ય ભાવ રેચક ઇહાં, પુરક અંતર ભાવ; કુંભક થિરતા ગુણે કરીજી, પ્રાણાયામ સ્વભાવ.
મન૨ દ્રવ્ય પ્રાણાયામમાં શ્વાસ બહાર કાઢવો તે રેચક, શ્વાસ અંદર લેવો તે પૂરક, અને શ્વાસની સ્થિરતા તે કુંભક, કુંભકના વળી ત્રણ ભેદ છે. શ્વાસ મૂકે પછી થોભે તે રેચકકુંભક, વ્યાસ પૂરે પછી થોભે તે પૂરકકુંભક, અને જ્યારે શ્વાસોચ્છવાસની ક્રિયા સૂક્ષ્મ થઈ જાય, રેચક પૂરક સહેજે થાય, તે પ્રત્યે ઉપયોગ ન હોય, તેથી માત્ર સ્થિરતા જણાય તે કેવલકુંભક, ભાવ પ્રાણાયામમાં કેવલકુંભકરૂપ દ્રવ્યપ્રાણની સ્થિરતા હોય તો તે કાર્યકારી થાય છે. જો કે અહીં ભાવ પ્રાણની મુખ્યતા છે. પાપની પ્રવૃત્તિ અને વિકલ્પોરૂપ બાહ્ય ભાવ છૂટી જાય તે રેચક, સગુણો ગ્રહણ કરવાનો ભાવ તે પૂરક અને શુભ અશુભ વિકલ્પો બંધ પડીને સ્થિરતા થાય તે કુંભક. એ રીતે વૃત્તિ રોકે છતાં આત્માનો અનુભવ નથી ત્યાં સુધી આ ભાવ પ્રાણાયામ પણ દ્રવ્યરૂપ છે. દ્રવ્યપ્રાણને અને મનને સંબંઘ છે. જેમ જેમ શ્વાસોચ્છવાસ મંદ થાય તેમ તેમ મન શાંત થાય છે. એ દ્રવ્ય ને ભાવ પ્રાણાયામ આ દ્રષ્ટિનું અંગ છે.
ઘર્મ અર્થે બહાં પ્રાણનેજી, છાંડે પણ નહીં થર્મ : પ્રાણ અર્થે સંકટ પડેઝ, જુઓ એ દ્રષ્ટિનો મર્મ.
મન૩
