Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે.
શ્રીમદ્ યશોવિજયજી ઉપાધ્યાય કૃત આઠ દૃષ્ટિની સઝાય ?
(ભાવાર્થ સહિત)
કf
'/li[l
અમાસ
'શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર આશ્રમ,
અગાસ
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
3 શ્રીમદ્ સદ્ગુરવે નમોનમઃ
શ્રીમદ્ યશોવિજયજી ઉપાધ્યાય કૃત
આઠ દૃષ્ટિની સજ્ઝાય
(ભાવાર્થ સહિત)
સંયોજક શ્રી બ્ર. ગોવર્ધનદાસજી B. A.
શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર આશ્રમ
અગાસ
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
Hablis : વિનોદરાય મણિલાલ શેઠ પ્રમુખ, શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર આશ્રમ,
સ્ટે. અગાસ, વાયા-આણંદ પો. બોરીયા-૩૮૮ ૧૩૦ (ગુજ.) - (02692) 281778
વીર સંવત્ ૨૫૩૨
પંચમાવૃત્તિ–પ્રત ૧૨૦૦ ઈસ્વી સન્ વિક્રમ સંવત્ ૨૦૦૯
૨૦૬ર
દ્રક – ભગવતી ઓક્સેિટ બારડોલપુરા, અમદાવાદ.
Cost Price Rs. 12 Sale Price Rs. 3
I
થાઈ એક ખાસ વાત
ટાઈપ સેટિંગઃ ડીસ્કેન કૉમ્યુ અટ, આણંદ
ફોનઃ(૦૨૬૯૨) ૨૫૫૨૨૧
પ્રાપ્તિસ્થાનો શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર આરામ || શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર સદામ સંચાલિત
સ્ટે. અગોસ, IT ી પરમત પ્રભાવક મંડળ |
વાયા આણંદ Tી બિલ્ડીંગ, એ બ્લોક, બીજે માળે, પોસ્ટ બોરીઆ-૩૮૮ ૧૩૦ | ભાંગવાડી, ૮ કલબાદેવી રોડ, (ગુજરાત)
મુંબઈ-૪૦૦૦૦૨
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
9 * * | ' ' 0 1 : ૬ ૧ 8 9 1 \ / છે ? શું છે કે તે " # $ % ^ & * ( 0 + 0 0 0 5 d e 5 ( 9 ક છે છે કે
પદર્શન સમુચ્ચય' અવલોકવા યોગ્ય છે.
તત્ત્વાર્થસૂત્ર” વાંચવા યોગ્ય અને ફરી ફરી વિચારવા યોગ્ય છે.
“યોગદ્રષ્ટિ-સમુચ્ચય' ગ્રંથ શ્રી હરિભદ્રાચાર્યે સંસ્કૃતમાં રચ્યો છે. શ્રી યશોવિજયજીએ ગુજરાતીમાં એની ઢાળબદ્ધ સઝાય રચી છે. તે કંઠારો કરી વિચારવા યોગ્ય છે. એ દ્રષ્ટિઓ આત્મદશામાપક (થરમૉમિટર) યંત્ર છે.
શાને જાળ સમજનારા ભૂલ કરે છે. શાસ્ત્ર એટલે શાસ્તા પુરુષનાં વચનો. એ વચન સમજાવા દ્રષ્ટિ સમ્ય જોઈએ.
સદુપદેષ્ટાની બહુ જરૂર છે. સદુપદેણની બહુ જરૂર છે. મોરબી, ચૈત્ર વદ ૮, ૧૯૫૫ - શ્રીમદ્ રાજચન્દ્ર
• • • • • “હું જ્ઞાન છું', “હું બ્રહ્મ છું' એમ પોકાર્ય, જ્ઞાન કે બ્રહ્મ થઈ જવાતું નથી. તે રૂપ થવા સારગ્રાદિ સેવવાં જોઈએ. . મોરબી, ચૈત્ર વદ ૯, ૧૯૫૫ - શ્રીમદ્ રાજચન્દ્ર
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી હરિભદ્રાચાર્યે “યોગદ્રષ્ટિસમુચ્ચય' ગ્રંથ સંસ્કૃતમાં રચ્યો છે. “યોગબિંદુ' નામે યોગનો બીજો ગ્રંથ પણ તેમણે રચ્યો છે. '
હેમચંદ્રાચાર્યે “યોગશાસ્ત્ર' નામે ગ્રંથ રચ્યો છે. શ્રી હરિભદ્રકૃત “યોગદ્રષ્ટિસમુચ્ચય'ની પદ્ધતિએ ગુર્જર ભાષામાં શ્રી યશોવિજયજીએ સ્વાધ્યાયની રચના કરી છે.
શુભેચ્છાથી માંડીને નિર્વાણપર્યંતની ભૂમિકાઓમાં બોઘતારતમ્ય તથા ચારિત્ર સ્વભાવનું તારતમ્ય મુમુક્ષુ જીવને વારંવાર શ્રવણ કરવા યોગ્ય, વિચાર કરવા યોગ્ય અને સ્થિતિ કરવા યોગ્ય આશયથી તે ગ્રંથમાં પ્રકાડ્યું છે.
યમથી માંડીને સમાઘિપર્યત અષ્ટાંગયોગ બે પ્રકારે છે; એક પ્રાણાદિ નિરોઘરૂપ, બીજો આત્મસ્વભાવપરિણામરૂપ.
“યોગદ્રષ્ટિસમુચ્ચયમાં આત્મસ્વભાવપરિણામરૂપ યોગનો મુખ્ય વિષય છે. વારંવાર તે વિચારવા યોગ્ય છે.” મુંબઈ, આસો વદ ૧૪, રવિ, ૧૯૫૩
– શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર
ltd if i d 1 to 6 1 to i & i 0,to ji h 1 t 1 ki . fk { i h 0 1 0 1 to 0 1 t. n 2 k l . to 0 .3 k l ; ' * * * 1 to ) 8 ( f = h i { 1 f, it in 1 F )
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમવૃત્તિનું નિવેદન શ્રી યશોવિજયજીકૃત આ આઠ દૃષ્ટિની સઝાય મુખપાઠ કરીને તેનો નિત્ય સ્વાધ્યાય કરવાની આજ્ઞા પરમ ઉપકારી પરમ પૂજ્ય પ્રભુશ્રીજીએ આશ્રમનિવાસી મુમુક્ષુઓને કરી છે, ત્યારથી આશ્રમના નિત્યનિયમમાં આ આઠ દ્રષ્ટિનો ઉમેરો થયો હોવાથી તેનો ભક્તિપૂર્વક નિત્ય પાઠ કરવામાં આવે છે.
૫૦ ઉ. ૫૦ પૂ. પ્રભુશ્રીજીનાં અંતિમ વર્ષ દરમ્યાન આ આઠ દ્રષ્ટિના અર્થ પણ વિચારાયા હતા. તે મુજબ કોઈ કોઈ જિજ્ઞાસુને નિમિત્તે પ્રસંગોપાત્ત અર્થ વિચારણા ચાલે છે. સેવા એક પ્રસંગે નોંઘ કરીને તેને આઘારે એક મુમુક્ષુ બહેને આ ભાવાર્થ તૈયાર કર્યો છે, તે આઠ દ્રષ્ટિના અર્થ સમજવામાં સહાયક હોવાથી છપાવવાનું ઉચિત ઘાયું છે. આશા છે કે સુજ્ઞ મુમુક્ષુ આ ભાવાર્થને આઘારે આઠ દૃષ્ટિની ગાથાઓનું વિશેષ અવગાહન કરી આત્મભાવના દ્રઢ કરવાનો અભ્યાસ કરશે.
પરમકૃપાળુ દેવ શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજી પણ આ આઠ દૃષ્ટિના સ્વાધ્યાયની ભલામણ કરતા. અને તે વિષે પોતે છઠ્ઠી દ્રષ્ટિની છઠ્ઠી ગાથા પર ત્રણ પત્રોમાં અર્થવિસ્તાર કરેલ છે તે વિશેષ વિચાર માટે નમૂનારૂપ તેમજ ઉપકારક હોવાથી આ સાથે અવતરણરૂપે પ્રથમ જ મૂકવામાં આવેલ છે.
આ પુસ્તકના પ્રકાશનમાં સદ્ગત શેઠ શ્રી પુનસીભાઈના સ્મરણાર્થે પવિત્ર બહેન પાનબહેન તથા પવિત્ર બહેન રતન
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૬) બહેને રૂ. ૭૫૦/- ની ભેટ આશ્રમના જ્ઞાનખાતામાં આપીને તેમનો જ્ઞાનપ્રભાવના પ્રત્યેનો પ્રેમ પ્રદર્શિત કર્યો છે.
તેમજ સદ્ગત શેઠ શ્રી જેસીંગભાઈ ઉજમસીભાઈના ઉપકારની સ્મૃતિ અર્થે સ્મરણાંજલિરૂપે શ્રી દેવસીભાઈ રણછોડભાઈએ પણ આ પ્રકાશનમાં રૂ. ૧૨૫/- ની ભેટ શ્રી આશ્રમના જ્ઞાનખાતામાં આપી છે.
સુજ્ઞ વાંચકોને આમાં કંઈ સૂચવવા યોગ્ય જણાય તો સંયોજકને જણાવવા વિનંતિ છે, જેથી બીજી આવૃત્તિમાં યોગ્ય સુઘારો થઈ શકશે. શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર આશ્રમ, ] અધ્યાત્મપ્રેમી, - અગાસ
બ૦ ગોવર્ધનદાસ તા. ૧૫-૬-૧૯૪૭
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૯૪) મન મહિલાનું રે વહાલા ઉપરે, બીજાં કામ કરત; તેમ શ્રુત થમેં રે મન દ્રઢ ઘરે, જ્ઞાનાક્ષેપકવત.ઘન
ઘર સંબંધી બીજાં સમસ્ત કાર્ય કરતાં થકાં પણ જેમ પતિવ્રતા (મહિલા શબ્દનો અર્થ) સ્ત્રીનું મન પોતાના પ્રિય એવા ભરતારને વિષે લીન છે, તેમ સમ્યફષ્ટિ એવા જીવનું ચિત્ત સંસારમાં રહી સમસ્ત કાર્ય પ્રસંગે વર્તવું પડતાં છતાં, જ્ઞાની સંબંઘી શ્રવણ કર્યો છે એવો જે ઉપદેશઘર્મ તેને વિષે લીનપણે વર્તે છે.
સમસ્ત સંસારને વિષે સ્ત્રી-પુરુષના સ્નેહને પ્રઘાન ગણવામાં આવ્યો છે, તેમાં પણ પુરુષ પ્રત્યેનો સ્ત્રીનો પ્રેમ એ કોઈ પ્રકારે પણ તેથી વિશેષ પ્રઘાન ગણવામાં આવ્યો છે, અને એમાં પણ પતિવ્રતા એવી સ્ત્રીનો પતિ પ્રત્યેનો સ્નેહ તે પ્રધાનને વિષે પણ પ્રઘાન એવો ગણવામાં આવ્યો છે. તે સ્નેહ એવો પ્રઘાનપ્રઘાન શા માટે ગણવામાં આવ્યો છે? ત્યારે જેણે સિદ્ધાંત બળવાનપણે દર્શાવવા તે દ્રતને ગ્રહણ કર્યું છે, એવો સિદ્ધાંતકાર કહે છે કે તે સ્નેહને એટલા માટે અમે પ્રધાનને વિષે પણ પ્રઘાન ગણ્યો છે કે બીજાં બઘાં ઘરસંબંધી અને બીજાં પણ) કામ કરતાં છતાં તે પતિવ્રતા એવી મહિલાનું ચિત્ત પતિને વિષે જ લીનપણે, પ્રેમપણે, સ્મરણપણે, ધ્યાનપણે, ઇચ્છાપણે વર્તે છે, એટલા માટે.
* શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર વચનામૃત અંક
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૮). પણ સિદ્ધાંતકાર કહે છે કે એ સ્નેહનું કારણ તો સંસારપ્રત્યયી છે, અને અત્ર તો તે અસંસારપ્રત્યયી કરવાને અર્થે કહેવું છે માટે તે સ્નેહ લીનપણે, પ્રેમપણે, સ્મરણપણે, ધ્યાનપણે, ઇચ્છાપણે જ્યાં કરવા યોગ્ય છે, જ્યાં તે સ્નેહ અસંસાર પરિણામને પામે છે, તે કહીએ છીએ.
તે સ્નેહં તો પતિવ્રતારૂપ એવા મુમુક્ષુએ જ્ઞાની સંબંધી શ્રવણરૂપ જે ઉપદેશાદિ ઘર્મ તેની પ્રત્યે તે જ પ્રકારે કરવા યોગ્ય છે, અને તે પ્રત્યે તે પ્રકારે જે જીવ વર્તે છે, ત્યારે “કાંતા” એવા નામની સમકિત સંબંધી જે દ્રષ્ટિ તેને વિષે તે
જીવ સ્થિત છે, એમ જાણીએ છીએ. * ' એવા અર્થને વિષે પૂરિત એવાં એ બે પદ છે; તે પદ તો ભક્તિપ્રઘાન છે, તથાપિ તે પ્રકારે ગૂઢ આશયે જીવનું નિદિધ્યાસન ન થાય તો ક્વચિત્ બીજ એવું પદ તે જ્ઞાનપ્રઘાન જેવું ભાસે છે, અને તમને ભાસશે એમ જાણી તે બીજા પદનો. તેવા પ્રકારનો ભાસ બાઘ થવાને અર્થે ફરી પત્રની પૂર્ણતાએ માત્ર પ્રથમનું એક જ પદ લખી પ્રઘાનપણે ભક્તિને જણાવી છે.
ભક્તિપ્રઘાન દશાએ વર્તવાથી જીવના સ્વચ્છેદાદિ દોષ સુગમપણે વિલય થાય છે; એવો પ્રઘાન આશય જ્ઞાની પુરુષોનો છે.. . - તે ભક્તિને વિષે નિષ્કામ એવી અલ્પ પણ ભક્તિ જો જીવને ઉત્પન્ન થઈ હોય છે તો તે ઘણા દોષથી નિવૃત્ત કરવાને
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
યોગ્ય એવી હોય છે. અલ્પ એવું જ્ઞાન, અથવા જ્ઞાનપ્રધાન દશા તે અસુગમ એવા માર્ગ પ્રત્યે, સ્વચ્છેદાદિ દોષ પ્રત્યે, અથવા પદાર્થ સંબંધી ભ્રાંતિ પ્રત્યે પ્રાપ્ત કરે છે, ઘણું કરીને એમ હોય છે, તેમાં પણ આ કાળને વિષે તો ઘણા કાળ સુધી જીવન પર્યત પણ જીવે ભક્તિપ્રઘાન દશા આરાઘવા યોગ્ય છે; એવો નિશ્ચય જ્ઞાનીઓએ કર્યો જણાય છે. (અમને એમ લાગે છે, અને એમ જ છે.) મન મહિલાનું રે વહાલા ઉપરે બીજાં કામ કરત.
(૩૯૫)
તેમ કૃતઘર્મે રે મન દૃઢ થરે, જ્ઞાનાક્ષેપકવત.”
વિક્ષેપરહિત એવું જેનું વિચારજ્ઞાન થયું છે એવો “જ્ઞાનાક્ષેપકવત’ આત્મકલ્યાણની ઇચ્છાવાળો પુરુષ હોય તે જ્ઞાની મુખેથી શ્રવણ થયો છે એવો જે આત્મકલ્યાણરૂપ ઘર્મ તેને વિષે નિશ્ચળ પરિણામે મનને ઘારણ કરે, એ સામાન્ય ભાવ ઉપરનાં પદોનો છે.
તે નિશ્ચળ પરિણામનું સ્વરૂપ ત્યાં કેવું ઘટે છે? તે પ્રથમ જ જણાવ્યું છે, કે પ્રિય એવા પોતાના સ્વામીને વિષે બીજાં ગૃહકામને વિષે પ્રવર્તન છતાં પણ પતિવ્રતા એવી સ્ત્રીનું મન વર્તે છે તે પ્રકારે. જે પદનો વિશેષ અર્થ આગળ લખ્યો છે, તે સ્મરણમાં લાવી સિદ્ધાંતરૂપ એવાં ઉપરનાં પદને વિષે સંઘીભૂત
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦) કરવું યોગ્ય છે. કારણ કે “મન મહિલાનું વહાલા ઉપરે એ પદ છે તે દ્રષ્ટાંતરૂપ છે.
અત્યંત સમર્થ એવો સિદ્ધાંત પ્રતિપાદન કરતાં જીવન પરિણામમાં તે સિદ્ધાંત સ્થિત થવાને અર્થે સમર્થ એવું દ્રષ્ટાંત દેવું ઘટે છે, એમ જાણી ગ્રંથકર્તા તે સ્થળે જગતમાં, સંસારમાં પ્રાયે મુખ્ય એવો જે પુરુષ પ્રત્યેનો ક્લેશાદિ ભાવ રહિત એવો કામ્ય પ્રેમ સ્ત્રીનો, તે જ પ્રેમ સહુરુષથી શ્રવણ થયો હોય જે ઘર્મ તેને વિષે પરિણમિત કરવા કહે છે. તે સત્યરુષ દ્વારા શ્રવણપ્રાપ્ત થયો છે જે ઘર્મ તેમાં સર્વ બીજા જે પદાર્થ પ્રત્યે પ્રેમ રહ્યો છે તેથી ઉદાસીન થઈ એક લક્ષપણે, એક ધ્યાનપણે, એક લયપણે, એક સ્મરણપણે, એક શ્રેણીપણે, એક ઉપયોગપણે, એક પરિણામપણે સર્વ વૃત્તિમાં રહેલો જે કામ્ય પ્રેમ તે મટાડી, કૃતઘર્મરૂપ કરવાનો ઉપદેશ કર્યો છે; એ કાખ્યપ્રેમથી અનંતગુણ વિશિષ્ટ એવો શ્રુત પ્રત્યે પ્રેમ કરવો ઘટે છે; તથાપિ દ્રષ્ટાંત પરિસીમા કરી શક્યું નથી, જેથી દ્રતની પરિસીમા
જ્યાં થઈ ત્યાં સુધીનો પ્રેમ કહ્યો છે. સિદ્ધાંત ત્યાં પરિસીમાપણાને પમાડ્યો નથી.
અનાદિથી જીવને સંસારરૂપ અનંત પરિણતિ પ્રાપ્ત થવાથી અસંસારપણારૂપ કોઈ અંશ પ્રત્યે તેને બોઘ નથી. ઘણાં કારણોનો જોગ પ્રાપ્ત થયે તે અંશદ્રષ્ટિ પ્રગટવાનો જોગ પ્રાપ્ત થયો તો તે વિષમ એવી સંસારપરિણતિ આડે તેને તે અવકાશ પ્રાપ્ત થતો નથી; જ્યાં સુધી તે અવકાશ પ્રાપ્ત ન થાય ત્યાં સુધી જીવને સ્વમાસિભાન ઘટતું નથી. જ્યાં સુધી તે પ્રાપ્તિ ન થાય
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧) ત્યાં સુધી જીવને કંઈ સુખ કહેવું ઘટતું નથી, દુઃખી કહેવો ઘટે છે, એમ દેખી અત્યંત અનંત કરુણા પ્રાપ્ત થઈ છે જેને, એવા આપ્તપુરુષે દુઃખ મટવાનો માર્ગ જામ્યો છે, જે તે કહેતા હતા, કહે છે, ભવિષ્યકાળ કહેશે. તે માર્ગ એ કે જીવનું સ્વાભાવિકપણું પ્રગટ્યું છે જેને વિષે, જીવનું સ્વાભાવિક સુખ પ્રગટ્યું છે જેને વિષે, એવો જ્ઞાની પુરુષ તે જ તે અજ્ઞાનપરિણતિ અને તેથી પ્રાપ્ત થયું જે દુઃખ પરિણામ તેથી નિવારી આત્માને સ્વાભાવિકપણે સમજાવી શકવા યોગ્ય છે, કહી શકવાને યોગ્ય છે; અને તે વચન સ્વાભાવિક આત્મા જાણ્યાપૂર્વક હોવાથી તે દુઃખ મટાડી શકવાને બળવાન છે. માટે તે વચન જો કોઈ પણ પ્રકારે જીવને શ્રવણ થાય, તે અપૂર્વભાવરૂપ જાણી તેમાં પરમ પ્રેમ વર્તે, તો તત્કાળ અથવા અમુક અનુક્રમે આત્માનું સ્વાભાવિકપણું પ્રગટ થાય.
(૩૯૬)
“મન મહિલાનું વહાલા ઉપરે, બીજાં કામ કરંત,” એ પદના વિસ્તારવાળા અર્થને આભાપરિણામરૂપ કરી, તે પ્રેમભક્તિ સત્યરુષને વિષે અત્યંતપણે કરવી યોગ્ય છે, એમ સર્વ તીર્થકરોએ કહ્યું છે, વર્તમાને કહે છે અને ભવિષ્ય પણ એમ જ કહેવાના છે.
તે પુરુષથી પ્રાપ્ત થયેલી એવી તેની આત્મપદ્ધતિસૂચક
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨) ભાષા તેમાં અક્ષેપક થયું છે વિચારજ્ઞાન જેનું એવો પુરુષ, તે આત્મકલ્યાણનો અર્થ તે પુરુષ જાણી, તે શ્રુત (શ્રવણ) ઘર્મમાં મન (આત્મા) ઘારણ (તે રૂપે પરિણામ) કરે છે. તે પરિણામ કેવું કરવા યોગ્ય છે? તે દ્રષ્ટાંત “મન મહિલાનું રે, વહાલા ઉપરે, બીજાં કામ કરત’ આપી સમર્થ કર્યું છે.
ઘટે છે તો એમ કે પુરુષ પ્રત્યે સ્ત્રીનો જે કામપ્રેમ તે સંસારના બીજા ભાવોની અપેક્ષાએ શિરોમણિ છે, તથાપિ તે પ્રેમથી અનંત ગુણવિશિષ્ટ એવો પ્રેમ, સટુરુષ પ્રત્યેથી પ્રાપ્ત થયો જે આત્મારૂપ કૃતઘર્મ તેને વિષે યોગ્ય છે; પરંતુ તે પ્રેમનું સ્વરૂપ જ્યાં અદ્રષ્ટાંતપણાને પામે છે, ત્યાં બોઘનો અવકાશ નથી, એમ જાણી પરિસીમાભૂત એવું તે મૃતઘર્મને અર્થે ભરતાર પ્રત્યેના સ્ત્રીના કામપ્રેમનું દ્રષ્ટાંત કહ્યું છે. સિદ્ધાંત ત્યાં પરિસીમાને પામતો નથી, આગળ વાણી પછીનાં પરિણામને પામે છે, અને આત્મવ્યક્તિએ જણાય છે, એમ છે.
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઠ દૃષ્ટિની સઝાય
(ભાવાર્થ સહિત)
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
ys
-
૧
વિષયસૂચી વિષય પ્રથમ મિત્રા દ્રષ્ટિ બીજી તારા દ્રષ્ટિ ત્રીજી બલા દ્રષ્ટિ ચોથી દમા દ્રષ્ટિ પાંચમી સ્થિરા દ્રષ્ટિ છઠ્ઠી કાંતા દ્રષ્ટિ સાતમી પ્રભા દ્રષ્ટિ આઠમી પરા દ્રષ્ટિ
૪૧
૪૬
૫૫
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક
શ્રીમદ્ યશોવિજયજી ઉપાધ્યાય કૃત આઠ દૃષ્ટિની સજઝાય
(ભાવાર્થ સહિત)
ક્ષીરમાંથી નવનીતની સમાન, અનેક યોગશાસ્ત્રોમાંથી ઉદ્ધારીને, સર્વ યોગશાસ્ત્રોના સારરૂપ, આઠ દૃષ્ટિના ભેદથી, પ્રઘાન યોગરૂપ, “યોગષ્ટિ સમુચ્ચય” ગ્રંથ, શ્રી હરિભદ્રાચાર્ય સંસ્કૃતમાં રચ્યો છે. તેના આઘારે શ્રી યશોવિજયજીએ ગુજરાતીમાં આ આઠ દૃષ્ટિની સઝાય લખી છે.
આ આઠ દ્રષ્ટિ આત્માની દશામાપક થર્મોમિટર યંત્ર સમાન છે. તે મુખપાઠ કરી તેના અર્થ વિચારવા યૉગ્ય છે, એમ પરમકૃપાળુ શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજીએ કહ્યું છે.
પોતાને સમ્યગુદૃષ્ટિ જ્ઞાની કે વિરતિ આદિ ગુણસ્થાનકે માનતા મુમુક્ષુજનોને આ દ્રષ્ટિ લક્ષપૂર્વક અવગાહવા યોગ્ય છે. પ્રથમની ચાર દૃષ્ટિ કે જેમાં સમકિત (આત્મજ્ઞાન) ની યોગ્યતા પ્રાપ્ત થાય છે, તેમાં કહેલા ગુણો પણ પોતાનામાં પ્રગટ્યા છે કે કેમ? તે તપાસતાં, પોતાની મિથ્યા માન્યતાનો મદ ગળી જઈ, સાચા ગુણ પ્રાપ્ત કરવા વિશેષ પુરુષાર્થ જાગે તેમ છે. મુમુક્ષુજનોને સાચી યોગ્યતા પ્રગટાવી સમ્યક્દર્શન આદિ આત્મિક ગુણોથી વિભૂષિત બનાવી, ઉત્તરોત્તર ચઢતી દશા સન્મુખ કરી, પ્રાંતે પોતાને અનંત સુખમય સંપૂર્ણ સમાધિજન્ય શુદ્ધ સહજ આત્મસ્વરૂપ, પરમાત્મસ્વરૂપના અનંત અતીન્દ્રિય
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઠ દૃષ્ટિની સક્ઝાય આનંદમંદિરમાં, શાશ્વત શાંતિના ઘામમાં, અત્યંત વિરાજમાન કરવા, અદ્ભુત પ્રેરણા મળે, સતત પુરુષાર્થ જાગે, તે માટે આ દૃષ્ટિનું અવગાહન અત્યંત ઉપકારી થાય તેમ છે. ”
શરૂઆતની પાંચ ગાથા પ્રસ્તાવનારૂપે છે, તેમાં પ્રથમ મંગલાચરણમાં ગ્રન્થ હેતુ, ગ્રન્થનો વિષય, ઇષ્ટદેવની સ્તુતિ આદિ કહે છે :છે ; 3;
ઢાળ પહેલી
પ્રથમ મિત્રા દ્રષ્ટિ "
(ચતુર સનેહી મોહનાએ દેશી) શિવ સુખ કારણ ઉપદિશી, યોગ તણી અડદિઢિ રે, 'તે ગુણ થણી જિનવીરનો, કરશું થર્મની પુઢિ રે.
વીર જિનેસર દેશના. ૧ અનાદિ કાળથી આત્માને પોતાના સ્વરૂપની ભ્રાંતિ રહી ગઈ છે. તે સ્વરૂપનો લક્ષ થાય, બાહ્ય પરિણતિ ટળીને અંતર પરિણતિ થાય, તે યોગ. અથવા અંતરાત્મા પરમાત્મા સાથે જોડાય તે યોગ. અથવા મોક્ષે યોગના યોગઃ મોક્ષ સાથે જે જોડે તે યોગ. ભાવ અપ્રતિબદ્ધતાથી નિરંતર વિચરે છે એવા, દર્શન માત્રથી પણ પાવન કરનાર, કલ્યાણમૂર્તિ એવા જ્ઞાની પુરુષરૂપ ભાવાચાર્યના દર્શન, સમાગમરૂપ યોગ થવો ત્યાં યોગની શરૂઆત થાય છે. સત્પરુષના સમાગમ યોગે જીવની મિથ્થા સમજણ અને શ્રદ્ધા ફરે છે ત્યારે તે સત્સન્મુખ થાય છે, અને પરિણામે અસત્યવૃત્તિનો ત્યાગ અને સત્યવૃત્તિરૂપ વેદ્યસંવેદ્યપદ કે અખંડ આત્મરણારૂપ પરમાત્મપદની પ્રાપ્તિ થાય
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ મિત્રા દૃષ્ટિ છે. અહીં જિજ્ઞાસુને જે સઋદ્ધાયુક્ત બોઘ જાગે છે તે દ્રષ્ટિ છે, જે ઉત્તરોત્તર ચઢતા ક્રમથી મુખ્યપણે આઠ ભેદે કહી છે. પહેલી ચાર દ્રષ્ટિ યોગ્યતા પ્રાપ્ત થવા માટે છે, તથા પાછળની ચાર દ્રષ્ટિમાં સ્વરૂપનો યોગ થયા પછીની દશા જણાવી છે.
આઠ દૃષ્ટિ સંકલનાબદ્ધ છે, જ્ઞાન અને વર્તનમાં ઉન્નતિ કરતાં બોઘબળની વૃદ્ધિ, દોષોનો હ્રાસ, ગુણોનો વિકાસ આદિ અનુક્રમે પ્રાપ્ત થાય છે. તે લક્ષમાં લેવા આઠ દૃષ્ટિનાં અનુક્રમે નામ, અંગ વગેરે નીચે આપ્યાં છે. ( દ્રષ્ટિનું | બોયને | યોગનાં | દોષ - ગુણ છે
નામ | ઉપમા | ગ | ત્યાગ. માસિ ૧. મિત્રા, તૃણ અગ્નિ | યમ : - ખેડુ | અષ ૨. તારા | ગોમય અગ્નિ | નિયમ | ઉગ | જિજ્ઞાસા ૩. બેલા
આસન
ક્ષેપ !.શુશ્રષા ૪. દીસા | દીપ પ્રભા ! પ્રાણાયામ ઉત્થાન | શ્રવણ ૫. સ્થિરા રત્ન પ્રભા | પ્રત્યાહાર | ભ્રાંતિ સૂક્ષ્મબોધ ૬. કાંતા | તારાભ્ર પ્રભા| ઘારણા | અન્યમુદ્ | મીમાંસા ૭. પ્રભા અર્ક પ્રભા 1 ધ્યાન | રોગ પ્રતિપત્તિ (૮. પરા | શશિ પ્રભા | સમાધિ | આસંગ | પ્રવૃત્તિ - આ આઠ દ્રષ્ટિ મોક્ષને અર્થે ઉપદેશી છે. મોક્ષમાળામાં જેમ મોક્ષપ્રાતિ એ પ્રયોજન છે તેમ આ દ્રષ્ટિ વિચારવામાં મોક્ષસાઘન એ જ હેતુ નિરંતર લક્ષમાં રાખવા યોગ્ય છે. અને તે જ્ઞાનીની આજ્ઞાએ વર્તતાં સિદ્ધ થાય છે, અન્યથા યમનિયમસંયમ આદિ સાઘન આપ-બુદ્ધિએ અનંતીવાર કસ્વા છતાં જીવે પરિભ્રમણ જ કર્યા કર્યું છે. કારણ કે મોક્ષનો માર્ગ વિકટ છે, તે
STED
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪
~
આઠ દૃષ્ટિની સક્ઝાય પોતાની મેળે હાથમાં આવતો નથી. તેથી નિરંતર લક્ષમાં રાખવા યોગ્ય છે કે આ યોગસાઘન માત્ર મોક્ષાર્થે શ્રી વીર ભગવાનના ઉપદેશને અનુસરીને કરવાનું છે. અન્ય મતોમાં હઠવાદ કે રિદ્ધિ સિદ્ધિ અર્થે યોગસાઘન કરાય છે તેમ ન થવા “શિવ સુખ કારણ” એટલે કેવળ નિરુપદ્રવ મોક્ષસુખ પ્રાપ્તિ માટે એ હેતુ પહેલેથી છેલ્લે સુધી લક્ષમાં રાખવા અહીં પ્રથમ શબ્દમાં જ કહ્યો છે. આ કાળના શાસન નાયક છેલ્લા તીર્થકર શ્રી મહાવીર સ્વામીના ગુણ–પરમ ઉપકાર–ને સ્તવીને ઘર્મની પુષ્ટિપ્રભાવના કરીશું. અર્થાત્ આ દ્રષ્ટિથી પોતાને તેમ જ અન્યને આત્મધર્મની પ્રાસિ–મોક્ષની આરાઘના–થશે.
આમાં સર્વ કથન શ્રી વીર પ્રભુની દેશના અનુસાર છે. સઘન અઘન દિન રયાણીમાં, બાલ વિકલને અનેરા રે; અર્થ જુએ જેમ જુજુઆ, તેમ ઓઘનજરના ફેરા રે.
વીર જિનેસર દેશના. ૨ વાદળાંવાળા કે વાદળાં વગરના દિવસ કે રાત્રિમાં, કોઈ બાળક, વૃદ્ધ, ચિત્તભ્રમવાળા કે વિકારી નેત્રવાળા મનુષ્યો કે પશુ વગેરે એક જ પદાર્થને જેમ જુદા જુદા પ્રકારે દેખે છે, સમજે છે, તેમ જગતના જીવો ઘર્મ સંબંધી પોતપોતાની સમજણ, ક્ષયોપશમ, કુલસંસ્કાર તથા મળેલા ઉપદેશ અનુસાર અનેક ભિન્ન ભિન્ન દ્રષ્ટિ અથવા મત ઘરાવે છે. દર્શન જે થયાં જુઓ, તે ઓઘ નજરને ફેરે રે, ભેદ થિરાદિક દ્રષ્ટિમાં, સમકિત દ્રષ્ટિને હેરે રે.
વીર જિનેસર દેશના. ૩
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ મિત્રા દૃષ્ટિ
જગતમાં જે અનેક પ્રકારના ઘર્મમત પ્રવર્તે છે તેનું કારણ આ મિથ્યાજ્ઞાન અથવા ઓઘદ્રષ્ટિ છે. એ ઓઘદ્રષ્ટિને કારણે ઘર્મમાં અનેક મતભેદો પડી ગયા છે એ વિષે શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર વચનામૃત આંક ૪૦ માં સવિસ્તર જણાવે છે –
“એ મતપ્રવર્તનમાં મુખ્ય કારણો મને આટલાં સંભવે છે. (૧) પોતાની શિથિલતાને લીધે કેટલાક પુરુષોએ નિર્ગથદશાની પ્રાણાન્યતા ઘટાડી હોય. (૨) પરસ્પર બે આચાર્યોને વાદવિવાદ. (૩) મોહનીય કર્મનો ઉદય અને તે રૂપે પ્રવર્તન થઈ જવું. (૪) ગ્રહાયા પછી તે વાતનો માર્ગ મળતો હોય તોપણ તે દુર્લભબોધિતાને લીધે ન ગ્રહવો. (૫) મતિની ન્યૂનતા. (૬) જેના પર રાગ તેના છંદમાં પ્રવર્તન કરનારા ઘણાં મનુષ્યો. (૭) દુસમ કાળ અને (૮) શાસ્ત્રજ્ઞાનનું ઘટી જવું.”
એ રીતે ઓઘદ્રષ્ટિએ જોતાં ઘર્મના અનેક પ્રકાર જણાય છે. પરંતુ થિરાદિક ચાર દ્રષ્ટિમાં સમ્યક્દર્શન અથવા આત્માનો વાસ્તવિક યોગ હોય છે તેથી તે યોગદ્રષ્ટિ છે. તે એક જ પ્રકારની છતાં તેમાં ઉત્તરોત્તર વિકાસ થતો જાય છે તે અપેક્ષાએ મુખ્ય ચાર ભેદ પાડ્યા છે. પહેલી ચાર દ્રષ્ટિ પણ તે યોગપ્રાપ્તિ માટે યોગ્યતા મેળવવા પ્રયત્નવાળી હોવાથી કારણમાં કાર્યનો આરોપ કરવારૂપે યોગદ્રષ્ટિ કહેવાય છે. આ રીતે યોગદૃષ્ટિ આઠ છે.
અનાદિથી જીવ ઓઘદ્રષ્ટિમાં છે. જ્યારે કોઈ જ્ઞાની સત્પરુષ મળે અને તેમનું વચન ગ્રહણ કરે ત્યારે તેની ઓઘદ્રષ્ટિ ફરીને યોગદૃષ્ટિ થાય છે. તે ગુરુ કેવા હોય તે કહે છે.
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઠ દૃષ્ટિની સક્ઝાય દર્શન સકલના નય ગ્રહે, આપ રહે નિજ ભાવે રે; હિત કરી જનને સંજીવની, ચારો તેહ ચરાવે રે.
વીર જિનેસર દેશના. ૪ તે સદ્ગુરુ આત્મજ્ઞાની હોય છે. તેઓ અન્ય દર્શન અથવા મતના નય એટલે દ્રષ્ટિબિંદુને જેમ છે તેમ સમજે છે અને પોતે કોઈ મતમાં રાગ, દ્વેષ કે આગ્રહ ન કરતાં આત્મસ્વભાવમાં વર્તવારૂપ સત્ય ઘર્મને આરાઘે છે. તેઓ અન્ય જીવોની ભિન્ન ભિન્ન સમજણને અનુકુળ આવે એ રીતે મધ્યસ્થતાથી વાસ્તવિક ઘર્મનો ઉપદેશ આપે છે, તે વિષે ચારિસંજીવની ન્યાયનું દ્રષ્ટાંત છે. ' * કોઈ એક પુરુષને બે સ્ત્રીઓ હતી. તેમાંની નાની સ્ત્રીએ પતિને પોતાને વશ વર્તાવવા કોઈ યોગિની પાસેથી વશીકરણ ચૂર્ણ માગ્યું. પરંતુ તે યોગિનીએ ભૂલમાં એકને બદલે બીજું ચૂર્ણ આપી દીધું. તે ચૂર્ણ પેલા પુરુષને ખવરાવતાં તેના મંત્રના પ્રભાવથી તે એકાએક મનુષ્ય મટીને બળદ બની ગયો. આ જોઈ તે બન્ને સ્ત્રીઓ બહુ જ દુઃખી થઈ. હવે મોટી સ્ત્રી રાત દિવસ તે બળદની ચાકરી કરવા લાગી. એક દિવસ તે બળદને લઈને એક ઝાડ નીચે ચરાવતી રુદન કરતી હતી ત્યાં ઉપર વિદ્યાઘરનું વિમાન આવ્યું. તેમાં બેઠેલી વિદ્યાઘરીએ વિદ્યાઘરને સ્ત્રીના રુદનનું કારણ પૂછતાં વિદ્યાઘરે પ્રજ્ઞપ્તિ વિદ્યાના પ્રભાવથી જાણીને તે કહ્યું. ત્યારે વિદ્યાઘરીએ પૂછ્યું કે હે સ્વામીનાથ! હવે આ બળદ ફરીથી મનુષ્ય થાય એવો કોઈ ઉપાય છે? વિદ્યાઘરે કહ્યું કે આ જ ઝાડ નીચે સંજીવની
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ મિત્રા દ્રષ્ટિ વનસ્પતિ છે તેને ચરે તો તે તરત મનુષ્ય બની જાય. આ વાત પેલી સ્ત્રીએ સાંભળી ત્યાં તો વિમાન દૂર જતું રહ્યું. હવે તે સ્ત્રી ઝાડની હદ સુધી કુંડાળું કરીને તેમાંની સર્વ વનસ્પતિ લાવી લાવીને બળદને ચરાવવા લાગી. એમ કરતાં પેલી સંજીવની વનસ્પતિ અજાણતાં બળદના ખાવામાં આવી કે તરત તે મનુષ્ય બની ગયો!
તેવી રીતે જ્ઞાની ગુરુ અન્ય જીવોની સમજણને અનુકૂળ આવે અને હિત થાય એ રીતે વાસ્તવિક ઘર્મનો ઉપદેશ કરે છે. તે વચનો ગ્રહણ કરતાં જ્યારે જીવને સત્ય ઘર્મ શું તે સમજાય છે ત્યારે તેની અનાદિ ઓઘદ્રષ્ટિ મટીને યોગવૃષ્ટિની શરૂઆત થાય છે.
દ્રષ્ટિ થિરાદિક ચારમાં, મુગતિ પ્રયાણ ન ભાજે રે; રય િશયન જેમ શ્રમ હરે, સુરનર સુખ તેમ છાજે રે.
વીર જિનેસર દેશના. ૫ સ્થિરાદિક ચાર દૃષ્ટિમાં જે જીવ હોય છે તેને મોક્ષમાર્ગનો ભંગ થતો નથી. અર્થાત પહેલી ચાર દ્રષ્ટિમાં જે દર્શન છે તે પ્રતિપાતી સ્વભાવવાળું છે. તેમાં દર્શનથી ભ્રષ્ટ થતાં જીવ સંસારમાં પરિભ્રમણ કરે છે. પરંતુ પાંચમી સ્થિરાદ્રષ્ટિમાં આવ્યા પછી મોક્ષમાર્ગમાં જ ગમન ચાલુ રહે છે. તે કેવી રીતે? કે જેમ કોઈ નિયત સ્થળે પહોંચવાની તીવ્ર ઇચ્છાથી પ્રયાણ કરતો પથિક રાત્રે આરામ લેવા માર્ગમાં આવતા કોઈ મુસાફરખાનામાં શયન કરે છે, પરંતુ દિવસ થતાં ફરી બમણા વેગથી ગમન ચાલુ કરે છે. તેમ જ્ઞાની મોક્ષપ્રાપ્તિ માટે પુરુષાર્થ કરતાં આયુષ્ય
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
gious imm
આઠ દૃષ્ટિની સજ્ઝાય પૂરું કરે તો ઉત્તમ દેવ અને મનુષ્ય સંબંધી સુખ પામે છે. ત્યાં પણ શુદ્ધ સમ્યક્દર્શન સહિત હોવાથી મોક્ષની ભાવનાને દૃઢ કરે છે. અને ફરી અનુકૂળતા મળતાં સંયમમાર્ગ આરાધીને સંપૂર્ણ કર્મનો ક્ષય કરે છે. માટે પ્રતિદિન સમ્યક્દર્શનની નિર્મળતા કરી પાંચમી દૃષ્ટિ પ્રાપ્ત કરી લેવા માટે આ યોગદૃષ્ટિનું પ્રયોજન છે.
એહ પ્રસંગથી મેં કહ્યું, પ્રથમ દૃષ્ટિ હવે કહીએ રે, જિહાં મિત્રા તિહાં બોધ જે, તે તૃણ અગનિસો લહીએ રે. વીર જિનેસર દેશના. ૬
ઉપરનું કથન ગ્રંથારંભના પ્રસંગથી પ્રસ્તાવનારૂપે કર્યું. હવે પ્રથમ દૃષ્ટિ કહીએ છીએ. તેનું નામ મિત્રા. મોક્ષમાળામાં કહ્યું છે કે “મોક્ષનો માર્ગ બતાવે તે મૈત્રી.” સદ્ગુરુ એ જ સાચા મિત્ર છે. સદ્ગુરુનો યોગ થાય ત્યારથી મિત્રાદૃષ્ટિ છે. આ સૃષ્ટિમાં વર્તતા જીવને બોધનું બળ તૃણના અગ્નિ જેવું હોય છે. જેમ ઘાસમાં અગ્નિ નાખવાથી ભડકો થાય, પછી પાછળ કંઈ અગ્નિ રહે નહીં. તેવી બોધની તાત્કાલિક અસર થાય છે તેથી ભાવમાં એકદમ ઊભરો આવે પરંતુ તે લાંબો વખત ટકે નહીં તેવો હોય છે.
વ્રત પણ યમ ઇહાં સંપજે, ખેદ નહીં શુભ કાજે રે; દ્વેષ નહીં વળી અવરશું, એહ ગુણ અંગ વિરાજે રે. વીર જિનેસર દેશના. ૭
હિંસા, અસત્ય, ચોરી, અબ્રહ્મ અને પરિગ્રહ એ પાંચ પાપો દુઃખ અને દુર્ગતિનાં કારણ છે. તે પાપોથી નિવર્તવારૂપ
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ મિત્રા દૃષ્ટિ અહિંસા, સત્ય, અચૌર્ય, બ્રહ્મચર્ય અને અપરિગ્રહ એ પાંચ યમ કહેવાય છે. આ પાંચ યમો દેશ કાળ વગેરેની મર્યાદાથી મુક્ત સર્વમાન્ય છે, અર્થાત્ સર્વ મનુષ્યો યથાશક્તિ તેને પાળવામાં ઘર્મ સમજે છે. આ પ્રથમ દ્રષ્ટિમાં તે પાંચ યમ વ્રતરૂપે ગ્રહણ કરાય છે. તે આ દૃષ્ટિનું “યમ” નામનું અંગ છે.
આ દ્રષ્ટિવાળાને ખેદ નામનો દોષ દૂર થાય છે અને અદ્વેષ નામનો ગુણ પ્રગટ થાય છે. તેથી ઘર્મના કાર્યમાં ખેદ અથવા થાક લાગતો નથી. આજ્ઞા અનુસાર શુભ ક્રિયા કરવામાં ઉત્સાહ હોય છે. સારા કાર્યમાં પ્રીતિ થાય અને ખોટા માર્ગ પ્રત્યે ઉપેક્ષા હોવાથી કોઈ પ્રત્યે દ્વેષ થતો નથી. એમ આ દ્રષ્ટિવાળો જીવ અદ્વેષ ગુણવડે શોભે છે. અનાદિ કાળથી ઓઘદ્રષ્ટિમાં વર્તતાં જીવને સંસાર અને સંસારનાં કારણોમાં પ્રીતિ હોય છે
ત્યાં સુધી મોક્ષ અને મોક્ષનાં કારણો પ્રત્યે જાણે અજાણે દ્વેષ રહ્યા કરે છે તે યોગની આ પહેલી ભૂમિકામાં દૂર થાય છે. કહ્યું છે કે –
સંભવ દેવ તે દુર સેવો સવે રે, લહી પ્રભુસેવન ભેદ; સેવન કારણ પહેલી ભૂમિકા રે, અભય અદ્વેષ અખેદ.”
- શ્રી આનંદઘનજી યોગનાં બીજ બહાં ગ્રહે, જિનવર શુદ્ધ પ્રણામો રે; ભાવાચારજ સેવના, ભવ ઉદ્વેગ સુઠામો રે.
વીર જિનેસર દેશના. ૮ આ દ્રષ્ટિમાં જીવ યોગનાં બીજ અથવા સમકિત પ્રાપ્ત થવાનાં કારણો પ્રાપ્ત કરતો રહે છે. આ દ્રષ્ટિમાં આવ્યા પહેલાં
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦
આઠ દૃષ્ટિની સક્ઝાય કિંઈ પણ સંસારની ઇચ્છાથી જ ભગવાનને ભજતો હતો, પરંતુ નિષ્કામભાવે શ્રી જિનેશ્વર વીતરાગદેવને વંદન કરવારૂપ શુદ્ધ પ્રણામ થાય તે યોગનું પ્રથમ બીજ છે. ભાવાચાર્ય એવા જ્ઞાની પુરુષની સેવા વૈયાવૃત્ય કરે તથા સંસાર ક્યારે છૂટે એવી અંતરમાં સાચી ભાવનારૂપ ભવઉદ્વેગ અથવા વૈરાગ્ય ઘારણ કરે. એ ત્રણ યોગનાં મુખ્ય બીજ છે. દ્રવ્ય અભિગ્રહ પાળવા, ઔષઘ પ્રમુખને દાને રે, આદર આગમ આસરી, લિખનાદિક બહુમાને રે. |
વીર જિનેસર દેશના. ૯ . વળી બીજાં પણ યોગનાં બીજ કહે છે. સમકિત, ગ્રંથિભેદ થાય ત્યારે યથાર્થ ભાવની પ્રાપ્તિ થાય, ત્યાં સુધી દ્રવ્યથી સ્થળપણે નિયમ પચખાણ આદિ પાળે તે દ્રવ્ય અભિગ્રહ છે; અથવા અમુક અમુક દ્રવ્યોને ત્યાગવારૂપ દ્રવ્ય અભિગ્રહ તે પણ પાળે. સત્પાત્રે ઔષઘાદિ દાન આપવારૂપ ત્યાગવૃત્તિને સેવે. આગમ સાંભળે, તેને અનુસરીને વર્તવાનો આદર ભક્તિભાવ જાગે. વળી આગમમાં જે સારું લાગે તે લખે, લખાવે. તેમજ શાસ્ત્રાનું બહુમાન-વિનય કરે. લિખનાદિમાં “આદિ” છે તે બીજાં પણ યોગ-બીજને જણાવવા કહે છે – લેખન પૂજન આપવું, શ્રત વાચના ઉદ્દગ્રાહો રે; ભાવ વિસ્તાર સઝાયથી, ચિંતન ભાવન ચાહો રે.
વીર જિનેસર દેશના. ૧૦ આત્માની જાગૃતિ રહે અને સંસાર ઉપરથી વૈરાગ્ય થાય એવાં શાસ્ત્રો લખાવવાં, તેવાં શાસ્ત્રોનું પુષ્પાદિ વડે પૂજન કરવું,
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧
પ્રથમ મિત્રા દૃષ્ટિ પોતાની પાસે હોય તે શાસ્ત્ર અન્યને વાંચવા આપવું, આચાર્ય પાસે શાસ્ત્રનું વારંવાર શ્રવણ કરવું, અને વાચના એટલે શીખવાની આજ્ઞા, ઉગ્રાહો એટલે વિધિપૂર્વક–વિનય નમસ્કાર સહિત–ગ્રહણ કરવા ઉદ્યમી થવું, ગુરુ પાસે તેનો ભાવ-અર્થ, તેમજ વિસ્તાર કરે તે સમજવો અને પછી તદનુસાર સ્વાધ્યાય કરવો, તે સંબંધી ચિંતન, ભાવન એટલે મનન તથા અનુપ્રેક્ષામાં તત્પર રહેવું, એ વગેરે પણ યોગનાં બીજ અથવા કારણ છે. બીજ કથા ભલી સાંભળી, રોમાંચિત હવે દેહ રે; એહ અવેચક યોગથી, લહીએ ઘરમ સનેહ રે.
વીર જિનેસર દેશના. ૧૧ એ યોગનાં બીજની જે જે સુંદર કથા હોય તે સાંભળીને પણ રોમાંચ થાય. જેમકે ભીલે જ્ઞાનીની આજ્ઞાથી કાગડાનું માંસ ત્યાગ્યું એ રૂપ દ્રવ્ય અભિગ્રહ પાળવાથી શ્રેણિકના ભવમાં તે સમ્યક્દર્શન પામ્યો. પૂજા, દાન, તપ, શીલ, વ્રત આદિ યોગના બીજ વિષે કથા સાંભળે ત્યારે, પોતે યોગનાં બીજ ગ્રહણ કરતો હોવાથી, અત્યંત ઉલ્લાસ આવે અને અવંચકયોગ પ્રાપ્ત થાય. એમ અવંચકયોગ થવાથી પોતાનું અભિમાન મૂકીને કંઈક ગ્રહણ કરવાની ભાવનારૂપ ઘર્મસ્નેહ પ્રગટે છે.
જ્યાં સુધી વંચક્યોગ હોય ત્યાં સુધી સરુ સમીપે પણ પોતાની મહત્તાનો જ વિચાર આવે અને અન્ય પ્રત્યે તુચ્છ ભાવ રહે. મન-વચન-કાયાની પ્રવૃત્તિ જગતને રૂડું દેખાડવા અહંભાવ સહિત કરે. તેથી ઘર્મસાઘન કરતાં પણ સંસારની વૃદ્ધિ થાય.
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઠ દૃષ્ટિની સઝાય આ સર્વ *વંચકયો છે. પરંતુ અવંચક્યોગ પ્રાપ્ત થતાં ઘર્મનેહ પ્રગટે છે. એ રીતે ઘસ્નેહ–ઘર્મપ્રાપ્તિની ઇચ્છા જાગૃત થતાં જ્ઞાનીનો વિનય કરે, તે કહે છે.
સદગુરુ યોગે વંદન ક્રિયા, તેહથી ફળ હોય જેહો રે; યોગ કિયા ફળ ભેદથી, ત્રિવિધ અવંચક એહો રે.
- વીર જિનેસર દેશના. ૧૨ સગુરુનો યોગ થાય પછી તેની આજ્ઞામાં મનોયોગ પ્રવર્તાવે તે યોગાવંચક છે, જ્ઞાનીની આજ્ઞાએ વચન અને કાયા પ્રવર્તાવે, વંદના આદિ ક્રિયા વિનયપૂર્વક કરે તે ક્રિયા અવંચક છે. અને સદ્ગુરુ સાચા હોવાથી જે પુણ્યરૂપ ફળ બંધાય તે પણ મોક્ષમાર્ગને અવિરોઘક એવું હોય તે ફલાવંચક છે. એમ યોગ, ક્રિયા ને ફળ એ ત્રિવિઘ અવંચક યોગ થાય ત્યારે પ્રથમ દ્રષ્ટિમાં જીવ આવ્યો લેખાય. ચાહે ચકોર તે ચંદ્રને, મધુકર માલતી ભોગી રે; તેમ ભવિ સહજ ગુણે હોયે, ઉત્તમ નિમિત્ત સંયોગી રે.
- વીર જિનેસર દેશના. ૧૩ - અહીં અવંચકયોગનું દ્રષ્ટાંત આપે છે કે જેમ ચકોર પક્ષી ચંદ્રને ઇચ્છે છે, મધુકર એટલે ભમરો માલતીના પુષ્પમાં આસક્ત થાય છે તેમ સદ્ગુરુયોગે વંદન ક્રિયા આદિ ઉત્તમ નિમિત્તને આ દ્રષ્ટિમાં વર્તતો ભવ્ય જીવ સ્વાભાવિક રીતે ચાહે છે. ભાવપૂર્વક તન્મયપણે વંદનાદિ કરે છે. અવંચકયોગથી ભાવમલ દૂર થાય છે. * વંચકયોગ વિષે જુઓ શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર વચનામૃત આંક પર૬ .
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧.
પ્રથમ મિત્રા દૃષ્ટિ
એહ અવંચક યોગ તે, પ્રગટે ચરમાવર્તી રે; સાથુને સિદ્ધદશા સમું, બીજનું ચિત્ત પ્રવર્તે રે.
વીર જિનેસર દેશના. ૧૪ આ અવંચકયોગ છેલ્લા પુદ્ગલ પરાવર્તનમાં વર્તતા એવા. અલ્પસંસારી જીવને જ પ્રગટે છે. જેમ સાઘુને સિદ્ધદશાનું નિરંતર લક્ષ રહે છે, બે ઘડી થાય ને અપ્રમત્ત થઈ જ જાય, અર્થાત્ સાધુ જેમ મોક્ષનો લક્ષ ક્યારેય ચૂકતા નથી, તેમ આ દ્રષ્ટિમાં રહેલ જીવ યોગના કાર્યનું વિસ્મરણ ન થવા દે. ઉપર કહ્યાં તેવાં યોગનાં બીજ આરાઘવામાં નિરંતર વૃત્તિ રાખે, બીજાં કાર્યમાં વઘારે વાર ખોટી ન થાય.
કરણ અપૂર્વના નિકટથી, જે પહેલું ગુણઠાણું રે; મુખ્યપણે તે બહાં હોયે, સુયશ વિલાસનું ટાણું રે.
વીર જિનેસર દેશના. ૧૫ ક્ષયોપશમ, વિશુદ્ધિ, દેશના, પ્રાયોગ્ય અને કરણ એ પાંચ લબ્ધિ પૂર્ણ કરે ત્યારે જીવને સમકિત થાય છે. તેમાં પાંચમી કરણલબ્ધિના પ્રથમ યથાપ્રવૃત્તિકરણ સુધી આ દૃષ્ટિવાળો જીવ આવી શકે છે. અનાદિથી અહંભાવ મમત્વભાવને કારણે તેને રાગ દ્વેષ મિથ્યાત્વની ગ્રંથિ છેદે એવો ભાવ પૂર્વે કોઈ વાર આવ્યો નથી, તે અપૂર્વ ભાવ અથવા અપૂર્વકરણ માટે જે ઉત્સાહ જોઈએ તે આ દ્રષ્ટિમાં હોય છે. તેથી આ દ્રષ્ટિના ગુણવાળાને અપૂર્વકરણની નજીકનું એવું પહેલું ગુણસ્થાન કહ્યું છે. શ્રી યશોવિજયજી કહે છે કે સારો યશ ફેલાય એવો અવસર આ પ્રથમ દ્રષ્ટિવાળાને પ્રાપ્ત થાય છે.
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
ઢાળ બીજી બીજી તારા દૃષ્ટિ
(મનમોહન મેરે-એ દેશી)
દર્શન તારા તૃષ્ટિમાં, મનમોહન મેરે; ગોમય અગ્નિ સમાન; મ શૌચ સંતોષ અને તપ ભલું, મ સાય ઈશ્વર માન. મ૦ ૧
પ્રથમ મિત્રા દૃષ્ટિમાં સત્પુરુષનો યોગ થાય, બોઘ મળે; પછી પ્રેમ જાગે અને બોધની વૃદ્ધિ થાય એ રૂપ આ બીજી તારા દૃષ્ટિ છે. તેમાં બોધ ગોમય—છાણાના અગ્નિ જેવો હોય છે.
અર્થાત્ છાણાનો અગ્નિ તૃણ-અગ્નિ કરતાં ગરમીમાં વધારે હોય છે અને એકદમ ઓલવાઈ ન જતાં આગળ આગળ વધે છે તેમ બીજી દૃષ્ટિમાં બોઘનું બળ વધે છે અને પહેલી દૃષ્ટિ કરતાં કંઈક વધારે વાર ટકે પણ છે.
આ સૃષ્ટિમાં નિયમ નામનું અંગ પ્રગટે છે. સર્તનમાં પ્રવર્તવારૂપ નિયમો મુખ્યપણે પાંચ છે. તે બાહ્ય ને અત્યંતર એમ બે ભેદે સમજવા યોગ્ય છે.
-
૧. શૌચ :- શરીરાદિની પવિત્રતા જાળવે, ક્યાંય અશાતના ન થવા દે એ આદિ બાહ્ય શૌચ અને મનમાં રાગદ્વેષ ન થવા દે તે અત્યંતર શૌચ.
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫
બીજી તારા દૃષ્ટિ ૨. સંતોષ - લાભહાનિથી હર્ષશોક ન કરે એ આદિ બાહ્ય
સંતોષ અને સુખદુઃખમાં સમતા રાખે તે અત્યંતર
સંતોષ. ૩. તપ – દેહ-દમનથી ઇંદ્રિયનિગ્રહ કરે તે બાહ્ય તપ અને
ઇચ્છા-નિરોધથી મન વશ કરે તે અત્યંતર તપ. ૪. સ્વાધ્યાય – સતુશાસ્ત્રનો અભ્યાસ કરે તે બાહ્ય સ્વાધ્યાય
અને અંતરમાં બોધ નિરંતર વિચારે તે અત્યંતર
સ્વાધ્યાય. ૫. ઈશ્વરધ્યાન – દરેક ક્રિયા કરતાં પ્રથમ ઇષ્ટદેવને
સંભારે તે બાહ્ય અને કેવળ અર્પણતા કરીને સ્થિરતા કરે તે અત્યંતર.
નિયમ પંચ ઇહાં સંપજે, મઠ નહીં કિરિયા ઉગ; મ૦ જિજ્ઞાસા ગુણતત્ત્વની, મ.
પણ નહીં નિજ હઠ ટેગ. મ. ૨ એમ સમાં પ્રવૃત્તિ કરવારૂપ નિયમ મુખ્યપણે પાંચ છે. વિભાવથી નિવતને સ્વભાવમાં આવવા માટે મૌનાદિ બીજા પણ ઉપાય કરે તે બઘા એ પાંચમાં સમાય છે. એ નિયમ નામનું અંગ આ દ્રષ્ટિમાં પ્રાપ્ત થાય છે.
થાકીને કાર્ય છોડી ન દે છતાં તેમાં ઉદ્વેગ એટલે અભાવ થાય એ રૂપ દોષ આ દ્રષ્ટિમાં દૂર થાય તેથી શુભ ક્રિયામાં ઉદ્વેગ થતો નથી. પ્રથમ માત્ર સદ્ગુરુ આઘારે વર્તતો હતો પરંતુ
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬
આઠ દૃષ્ટિની સાય હવે પોતાને તત્ત્વ સમજવાની જિજ્ઞાસા થાય તેથી સમજવા માટે પુરુષાર્થ કરે. તત્ત્વ શું હશે? તે જાણવાની તીવ્ર ઇચ્છા એ રૂપ જિજ્ઞાસા નામનો ગુણ આ દૃષ્ટિવાળાને હોય. તે જિજ્ઞાસુની વ્યાખ્યા આત્મસિદ્ધિમાં આપી છે –
કષાયની ઉપશાંતતા, માત્ર મોક્ષ અભિલાષ;
ભવે ખેદ અંતર દયા, તે કહિયે જિજ્ઞાસ.૧૦૮ આત્માની દયા જાગે કે અહો! મેં અનાદિકાળથી બહુ બહુ પરિભ્રમણ કર્યું! હવે તત્ત્વ ક્યારે સમજાશે? કે જેથી સર્વ પરિભ્રમણનો અંત આવે! એવી જિજ્ઞાસા જાગતાં સદ્ગુરુ પાસેથી જાણવાની ઇચ્છા કરે. સદ્ગુરુ મળ્યા પહેલાં જે જે ગ્રહ્યું હોય તેનો આગ્રહ ન કરે. મારું જાણેલું સાચું એમ કરીને તેને જ ન પોષે. અનાદિ કાળથી સ્વચ્છેદ પોષાય તે સારું લાગે છે, તેથી હવે અટકે. પોતાની હઠ છોડે. મેં વાંચ્યું છે, હું સમજું છું, એમ નિર્ણય કરી રાખ્યા હોય તે ન છોડે તો સદ્ગુરુનો બોઘ લાગે નહીં. આ ભૂમિકામાં પોતાના ઉપરનો વિશ્વાસ મૂકીને સદ્ગુરુ ઉપર વિશ્વાસ આવે. તે કહે તે કરવા તત્પર થાય. તેમાં વિકલ્પ ન કરે.
એક દૃષ્ટિ હોય વરતતાં, મઠ યોગ કથા બહુ પ્રેમ; મ. અનુચિત તેહ ન આચરે, મ.
વાળ્યો વળે જેમ હેમ. મ૦ ૩ આ દ્રષ્ટિમાં વર્તતા મુમુક્ષુને યોગકથા–સમ્યક્દર્શનની પ્રાપ્તિ
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
બીજી તારા દૃષ્ટિ
અને તે પછી મહાપુરુષોએ કરેલા પુરુષાર્થની કથા—સાંભળવી અત્યંત પ્રિય હોય છે. ભવભીરુ હોવાથી અનુચિત આચરણ, પાપમાં પ્રવૃત્તિ કોઈ પ્રકારે કરતો નથી. છૂટવાનો કામી હોવાથી સદ્ગુરુ જેમ કહે તેમ કરવા તત્પર હોય. પહેલાં આમ કહેતા હતા, હવે આમ કેમ કહે છે એવી શંકા ન કરે, પરંતુ સુવર્ણની સમાન જેમ વાળે તેમ વળે. અર્થાત્ મારા આત્માના હિત માટે કહે છે એવો વિશ્વાસ હોય તેથી જેમ કહે તેમ કરે.
વિનય અધિક ગુણીનો કરે, મ દેખે નિજ ગુણ હાણ; મ ત્રાસ ઘરે ભવભય થકી, મ ભવ માને દુઃખખાણ. મ૦ ૪
૧૭
પોતાના કરતાં અધિક ગુણવાનનો વિનય કરે. પોતામાં ગુણ છતાં ગુણ ન માને. પોતામાં ઊણપ લાગે, તેથી જે બાકી હોય તે પૂરું કરું એમ રહે. પોતાનાં વખાણ ન કરે. વીસ દોહામાં કહ્યું છે તેમ પોતાના દોષ જુએ.
આ દૃષ્ટિવાળાને અશુભમાં પ્રવૃત્તિ ન હોવાથી ભવનો અત્યંત ભય થવાનું કારણ નથી છતાં સંસારનાં સુખ પણ તેને દુઃખરૂપ લાગે છે. તેથી સંસારને સર્વથા દુઃખની ખાણ માને. ભવના ભયથી ત્રાસ પામે. ફરી તેમાં જવા જેવું નથી એમ લાગે. ભવનો અંત આવશે એમ લાગે છે, તેથી ગભરામણ થતી નથી પણ તે વધારવા જેવો નથી, અથવા વધી ન જાય તે માટે જાગૃત રહેવા યોગ્ય છે, એમ નક્કી લાગે છે.
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઠ દૃષ્ટિની સઝાય શાસ્ત્ર ઘણાં મતિ થોડલી, મ.
શિષ્ટ કહે તે પ્રમાણ; મ. - સુયશ લહે એ ભાવથી, મ
ન કરે જૂઠ ડફાણ. મ. ૫ શાસ્ત્રો ઘણાં છે, તેનો પાર નથી. તે બઘા સમજવા જેટલી બુદ્ધિ પણ મારામાં નથી. વળી આ કાળમાં આયુષ્ય ઓછાં તેથી આસપુરુષ જ્ઞાની કહે તે માન્ય કરવું. જ્ઞાની જાણે છે એવો ભાવ થયો તો એમણે કહ્યું તે માન્ય કરવું. જ્ઞાનીનું વચન તે જ શાસ્ત્ર છે ને તે જ મને તારવાને સમર્થ છે, અનાદિકાળથી શાસ્ત્રાભ્યાસ વગેરે તો ઘણું કર્યું પરંતુ આ નથી કર્યું, એમ જ્ઞાની પર શ્રદ્ધા વધતી જાય છે. આપ્તપુરુષ કહે તે માન્ય કરવા યોગ્ય છે એ ભાવ પ્રાપ્ત થવાથી સ્વચ્છેદે સમજવા સમજાવવાનો ડોળ ન કરે. તેમજ જે ગુણ પોતાને પ્રગટ્યો નથી તે હોવાનો જૂઠો અસત્ય આડંબર કરે નહીં, આત્માર્થ સિવાયની બીજી નકામી વાતચીતોમાં વઘારે ખોટી ન થાય. છાણાનો અગ્નિ ગુપ્ત રીતે લાગ્યા કરે તેમ આત્મહિતનું કાર્ય ગુપચુપ કર્યા કરે. શ્રી યશોવિજયજી કહે છે કે એમ આ દ્રષ્ટિમાં વર્તતો જીવ લોકમાં સુયશને પામે.
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઢાળ ત્રીજી
ત્રીજી બલા વૃષ્ટિ (પ્રથમ ગોવાલણ તણે ભવે જીરે—એ દેશી) ત્રીજી દ્રષ્ટિ બલા કહીજી, કાષ્ઠ અગ્નિ સમ બોથ; ક્ષેપ નહીં આસન સઘજી, શ્રવણ સમીહા શોથ રે. -
જિનજી, ધન ધના તુજ ઉપદેશ. ૧ આગળ જોઈ ગયા તેમ સંતુશ્રદ્ધાના સંગથી જે બોઘ થાય તે દ્રષ્ટિ છે. દરેક દ્રષ્ટિનું નામ સાર્થક છે. બલાદ્રષ્ટિમાં સમજણ દૃઢ થતી જાય છે. કંઈક સાંભળે પછી અસર ન રહે એમ થતું હતું તેને બદલે બોઘની અસર ઘણા કાળ સુઘી રહે છે. બોધનું બળ કાષ્ઠ અગ્નિસમ હોય છે એટલે લાકડાં બળી રહે છતાં પાછળ અગ્નિ રહે તે કામમાં આવે છે. તેમ ઉપદેશનું નિમિત્ત ન હોય તો પણ સાંભળેલું યાદ આવે અને બોઘનું બળ, માન્યતા દ્રઢ થતી જાય. સત્સંગમાં ન હોય, અન્ય કાર્ય કરતા હોય તોપણ મુમુક્ષતા ટકી રહે, સંસારનાં કાર્યો પ્રત્યે વૈરાગ્ય હોય.
આ દ્રષ્ટિમાં અસત્ તૃષ્ણા સહેજે ઘટે છે. તેથી આસન સ્થિર થાય છે. મન અને શરીરની ચપળતા ન થાય. ચિત્ત બોઘમાં તન્મય થાય તેની અસર શરીર ઉપર પણ થાય છે. શરીર પ્રત્યે વૃત્તિ ન જાય તેથી જે સ્થિતિમાં શરીર હોય તે સ્થિતિમાં સ્થિર રહે. એમ તન-મનની સ્થિરતા થવી તે આસન નામનું અંગ છે. આસનની સ્થિરતા થવાથી ક્ષેપકઘાર્મિક ક્રિયામાં ત્વરા, ઉતાવળ મટે. એ રીતે ક્ષેપ નામનો દોષ દૂર
*
:
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઠ દૃષ્ટિની સક્ઝાય થાય છે, તેથી ભક્તિ, સ્વાધ્યાય આદિ કાર્યમાં ઘીરજથી સ્થિરતાપૂર્વક પ્રવર્તન કરી શકે છે. આ દ્રષ્ટિવાળાને શુશ્રુષા નામનો ગુણ પ્રગટે છે. બોધ માંભળ્યો છે તેથી ફરી ક્યારે સાંભળવાનો મળે એમ ઇચ્છા રહે. અને પુરુષાર્થ કરીને તેવું નિમિત્ત શોથે-મેળવે. તે કેવી રીતે તે કહે છે :તરુણ સુખી ૮ી પરિવયજી, જેમ ચાહે સુરગીત;
સરવાળવા તેમ-તત્ત્વનેજી, એ દ્રષ્ટિ સુવિનીત રે. I
જિનજી, ઘન ઘન તુજ ઉપદેશ. ૨ ; જેમ કોઈ નીરોગી યુવાન હોય, તરુણી સ્ત્રી સાથે હોય, બથી સુખની સામગ્રી પણ પ્રાપ્ત હોય, છતાં તે બધું મૂકીને કોઈ દેવતાઈ ગીત સંભળાતું હોય તો ત્યાં સાંભળવા જાય છે. એવી આ દ્રષ્ટિવાળાને તત્ત્વ સાંભળવાની પ્રબળ ઇચ્છા હોય છે. રાજકુમાર જેવું સુખ હોય તો પણ ચેન ન પડે. ક્યારે બોધ સાંભળે એમ થાય. શુશ્રુષા ગુણને લઈને વિનય પણ પ્રગટે છે. સાંભળવાની ઇચ્છા હોય તેથી સારી રીતે વિનય કરે.
સરી એ બોય પ્રવાહનીજી, એ વિણ શ્રત થલ કુષ; "શ્રવણ સમીહા તે કિસજી, શયિત સુણે જેમ ભૂપ રે.
- જિનજી, ઘન ઘન તુજ ઉપદેશ. ૩ - શુશ્રુષા ગુણ કૂવામાં ઊંડેથી આવતી પાણીની સેર જેવો છે. કૂવો ખોદતાં ખોદતાં પાતાળ સેર ફૂટે, પછી પાણી ખૂટે નહીં, તેમ બોઘ સાંભળતાં સાંભળતાં તેમાં સુવિચારણારૂપ નવીનતા આવે એવો ગુણ પ્રગટે છે તે શુશ્રુષા છે. તેથી
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧
ત્રીજી બલા દૃષ્ટિ બોઘની વૃદ્ધિ થતી જાય છે. સેર વિનાનો કૂવો, જેમ પાણી વિનાના ખાલી ખાડા જેવો નકામો હોય છે, તેમ શુશ્રુષા ગુણ વિના પ્રાપ્ત થયેલા બોઘમાં વિચારણારૂપ નવીનતા કે વૃદ્ધિ થતી નથી, અને તે નિરર્થક જાય છે. આ
શુશ્રુષા ગુણ એવો છે કે સાંભળવાની ઇચ્છા હોવા છતાં જો સાંભળવાનું ન મળે તો પણ લાભનું કારણ થાય, બહુમાન અને ભાવના વધે. વચન પ્રત્યે રુચિ અને પ્રમાણતા દૃઢ થાય, તેથી વિના સાંભળે પણ કાર્યસિદ્ધિ થાય. તે પર દ્રષ્ટાંત –
જેમ કોઈ માણસ રાજાની પાસે આવીને ફરિયાદ કરી જાય, પરંતુ રાજા સૂતાં સૂતાં સાંભળે અને ઊંઘતો હોય, તેથી તેમાંનું કંઈ સાંભળે નહીં. તોપણ પેલો માણસ રાજાને કહી આવ્યો જાણી લોકોમાં તેનું મહત્વ વધી જાય અને તેનો પ્રતિપક્ષી પણ ડરી જાય, તેથી ઘરમેળે ઝઘડો પતાવી દે. તેમ શ્રવણ સમીહા–સાંભળવાની ઇચ્છા–શુશ્રુષા કેવી હોય? તો કે બોઘ સાંભળવાનો ન મળે તોપણ બોઘનું માહાત્ય અને વચન પ્રમાણતા વધે અને ચિત્ત બોઘમાં જ રહે તેથી સહેજે કર્મનાં આવરણ ઘટે, બોઘ પ્રાપ્તિમાં અંતરાય પણ ટળે અને એ પ્રકારે લાભ થાય.
મન રીઝે તન ઉલ્લસેજી, રીઝે બુઝે એક તાન; તે ઇચ્છા વિણ ગુણ કથાજી, બહેરા આગળ ગાન રે.
- જિનજી, ઘન ઘન તુજ ઉપદેશ. ૪. પરંતુ શુશ્રુષા હોય અને સાંભળવાનું મળે તો તો મન રીઝે, તન ઉલ્લસે એવો ઉમંગ આવે. થોડામાં બહુ સમજે અને
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઠ દૃષ્ટિની સઝાય એકતાન સ્થિર થઈને સાંભળે. એવી સાંભળવાની ઇચ્છા વિના આત્માના ગુણની ગમે તેવી ઉત્તમ કથા પણ બહેરા આગળ કરેલા ગાનની જેમ નિષ્ફળ જાય છે. આ વિઘન ઇહાં પ્રાયે નહીંછ, ઘર્મ હેતમાં કોય; અનાચાર પરિહારથીજી, સુયશ મહોદય હોય રે.
જિનજી, ઘન ઘન તુજ ઉપદેશ. ૫ : આ ત્રીજી દ્રષ્ટિ સુથી જે આવ્યો તેને પછી ઘર્મઆરાઘનમાં ઘણું કરીને કોઈ વિઘ નડે નહીં. અને કદાચ નડે તો તેને તે ગણે નહીં. વળી અનાચાર એટલે સાવદ્ય પાપ પ્રવૃત્તિ સર્વથા ત્યાગીને સદાચારમાં પ્રવર્તવાથી તેનો પુણ્ય પ્રભાવ પણ વધ્યો હોય છે. તેથી કોઈ અપયશ બોલે તો લોક તેનો વિરોથ કરે કે એ એવો હોય નહીં. શ્રી યશોવિજયજી કહે છે કે એ રીતે આ દ્રષ્ટિવંતના મહાભાગ્યનો અભ્યદય હોય છે.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩
ઢાળ ચોથી
ચોથી દીક્ષા વૃષ્ટિ (ઝાંઝરીઆ મુનિવર ઘન ઘન તુમ અવતાર–એ દેશી) યોગ દ્રષ્ટિ ચોથી કહીજી, દીમા તિહાં ન ઉત્થાન; પ્રાણાયામ તે ભાવથીજી, દીપપ્રભા સમ જ્ઞાન.
મનમોહન જિનજી, મીઠી તાહરી વાણ. ૧ ચોથી દ્રષ્ટિ સમકિતની લગભગ પાસે છે. સદ્ગુરુના બોઘની પ્રમાણતા થઈ છે, આજ્ઞાંકિત થયો છે, પણ અંતરંગ કારણ પૂર્વનાં બાંધેલાં કર્મ દૂર થયાં નથી. ત્રીજી દ્રષ્ટિ કરતાં બોઘનું બળ વધ્યું છે તેથી પોતે પોતાને દ્રઢ કરે અને બીજાને પણ કહી શકે તેવો થયો છે.
આ દ્રષ્ટિનું નામ દીક્ષા છે. બોઘનું બળ વધ્યું છે તો પણ દીવાના પ્રકાશમાં જેમ સ્પષ્ટ દેખાય છતાં દોરીમાં સાપની ભ્રાંતિ પણ થાય, તેમ આ દૃષ્ટિમાં બોઘ સ્પષ્ટ સમજે છતાં અંતરનું મિથ્યાત્વ ખર્યું નથી, પુદ્ગલમાં સુખની ભ્રાંતિ છે તે સર્વથા દૂર થતી નથી.
દીસા દ્રષ્ટિ આવે ત્યાં ઉત્થાન નામનો દોષ દૂર થાય છે. તેથી મન બીજે જતું નથી. એકાગ્રતા વઘતી જાય. અહીં ભાવ પ્રાણાયામ હોય છે. અને બોઘ દીવાના પ્રકાશ જેવો હોય છે. દીવો જેમ સ્વપર પ્રકાશક છે, તેમ આ દૃષ્ટિવાળો પોતે સમજે તથા અન્યને પણ સમજાવી શકે એવું બોઘનું બળ હોય છે.
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪
2.
આઠ દૃષ્ટિની સઝાય હે મનને મોહ પમાડનારા ભગવાન, તમારી વાણી અત્યંત મધુરતાવાળી મીઠી છે.
બાહ્ય ભાવ રેચક ઇહાં, પુરક અંતર ભાવ; કુંભક થિરતા ગુણે કરીજી, પ્રાણાયામ સ્વભાવ.
મન૨ દ્રવ્ય પ્રાણાયામમાં શ્વાસ બહાર કાઢવો તે રેચક, શ્વાસ અંદર લેવો તે પૂરક, અને શ્વાસની સ્થિરતા તે કુંભક, કુંભકના વળી ત્રણ ભેદ છે. શ્વાસ મૂકે પછી થોભે તે રેચકકુંભક, વ્યાસ પૂરે પછી થોભે તે પૂરકકુંભક, અને જ્યારે શ્વાસોચ્છવાસની ક્રિયા સૂક્ષ્મ થઈ જાય, રેચક પૂરક સહેજે થાય, તે પ્રત્યે ઉપયોગ ન હોય, તેથી માત્ર સ્થિરતા જણાય તે કેવલકુંભક, ભાવ પ્રાણાયામમાં કેવલકુંભકરૂપ દ્રવ્યપ્રાણની સ્થિરતા હોય તો તે કાર્યકારી થાય છે. જો કે અહીં ભાવ પ્રાણની મુખ્યતા છે. પાપની પ્રવૃત્તિ અને વિકલ્પોરૂપ બાહ્ય ભાવ છૂટી જાય તે રેચક, સગુણો ગ્રહણ કરવાનો ભાવ તે પૂરક અને શુભ અશુભ વિકલ્પો બંધ પડીને સ્થિરતા થાય તે કુંભક. એ રીતે વૃત્તિ રોકે છતાં આત્માનો અનુભવ નથી ત્યાં સુધી આ ભાવ પ્રાણાયામ પણ દ્રવ્યરૂપ છે. દ્રવ્યપ્રાણને અને મનને સંબંઘ છે. જેમ જેમ શ્વાસોચ્છવાસ મંદ થાય તેમ તેમ મન શાંત થાય છે. એ દ્રવ્ય ને ભાવ પ્રાણાયામ આ દ્રષ્ટિનું અંગ છે.
ઘર્મ અર્થે બહાં પ્રાણનેજી, છાંડે પણ નહીં થર્મ : પ્રાણ અર્થે સંકટ પડેઝ, જુઓ એ દ્રષ્ટિનો મર્મ.
મન૩
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫
-
ચોથી ટીમ દ્રષ્ટિ ;
આ દ્રષ્ટિવાળો ઘર્મને પ્રાણ કરતાં પણ અધિક સમજે. ઘર્મ એ આત્માનો ભાવ પ્રાણ છે. સદ્ગુરુની આજ્ઞાએ જે ઘર્મનું આરાઘન કરતો હોય તે ન છોડે. જેમકે ભીલે પ્રાણ છોડ્યા પણ કાગડાનું માંસ ન જ ખાવું. એમ શ્રદ્ધા એવી દ્રઢ હોય છે કે જ્ઞાનીની આજ્ઞાના માહાસ્ય આગળ પ્રાણ તુચ્છ લાગે. દેહ તો ફરી મળે પરંતુ જ્ઞાનીની આજ્ઞા મળવી બહુ દુર્લભ છે. ઘર્મ કરતાં અન્ય કોઈ વસ્તુનું માહાભ્ય વઘારે માન્યું હોય તો તે છોડવું પડે એવો કસોટીનો પ્રસંગ આ વૃષ્ટિવાળાને આવે છે. પરંતુ ઘર્મ માટે પ્રાણ પણ જતા કરે તો પછી અન્ય વસ્તુને તો અવશ્ય છોડી દે. ગમે તેવા ભય કે લાલચને વશ થઈને થર્મને તજે નહીં; એવું આ દ્રષ્ટિનું રહસ્ય છે. એટલી તૈયારી હોય ત્યારે સમકિત થાય છે. " તત્વ શ્રવણ મથુરશેદ કેજી, ઇહાં હોય બીજ પ્રરોહ;. ખાર ઉદક સમ ભવ ત્યજેજી, ગુરુભક્તિ અદ્રોહ.
મન૦ ૪ આ દ્રષ્ટિમાં શ્રવણ ગુણ પ્રગટે છે. તત્ત્વશ્રવણથી જે યોગનાં બીજ પ્રથમથી ગ્રહણ કર્યા છે તેને ફણગા ફૂટીને ઊગવા માંડે છે. અર્થાત્ યોગનાં બીજોથી યોગ્યતા આવે છે તેમાં તત્ત્વશ્રવણરૂપ મઘુર પાણીનું સિંચન થતાં તેમાંથી શમ સંવેગ આદિ સમકિતનાં લક્ષણો પ્રગટ થાય છે. જ્ઞાનીનો બોઘ જે આત્માને સ્પર્શીને નીકળે છે તે તેની મધુરતા છે. તે વાત સમજાય નહીં પરંતુ તે મધુરતા કામ કરે છે, અને ભવ જેનાથી વધે તેવા અતત્ત્વશ્રવણ, કુસંગતિ આદિને ખારા
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬
આઠ દૃષ્ટિની સક્ઝાય પાણીની જેમ તજે છે. જેટલો સંસારભાવ છૂટ્યો તેટલો ગુરુ પ્રત્યે ભાવ થાય છે.
ગુરુભક્તિથી આત્મબોઘ થાય છે. સમકિત ન હોય તો પણ ગુરુભક્તિ એ અવશ્ય કલ્યાણકારી છે અને તેથી સુખ અનુભવાય છે. પરંતુ સેવા ભક્તિ કરતાં ગર્વ કરે કે હું જાણી ગયો, પોતે બીજાને કહેવા જાય, બોઘ દેવા ટોળાં એકત્ર કરે, તેથી પછી ગુરુનો ડર લાગે, અથવા ચિંતવે કે ગુરુ ન હોય તો સારું. ગુરુનો શબ્દફેર થાય તો ભૂલ કાઢે કે તેમને ઉતારી પાડવા પ્રવર્તે એ આદિ અહંકાર કષાય કરે તે દ્રોહ છે. તેથી સમકિત થતું અટકી જાય અને પાપ બાંધે. જ આ દ્રષ્ટિમાં તો દ્રોહ રહિત સાચી ભક્તિ હોય છે. સદ્ગુરુની ભક્તિથી સમાપત્તિ આદિ ભેદથી તીર્થકર ગોત્ર સુધીનું પુણ્ય બાંધે. અર્થાત્ દ્રોહરહિત ગુરુભક્તિ ઉત્તમ ફળને આપનારી છે. માત્ર સમકિત અર્થે વિનય ભક્તિ કરે, આજ્ઞા આરોધે તે અદ્રોહ ભક્તિ છે. એવી અદ્રોહ ભક્તિથી કષાયાદિ ઉપશમ પામી ગ્રંથિભેદ થાય ત્યારે સમ્યદર્શન અને સમ્યક જ્ઞાન પ્રગટ થાય છે અને પાંચમી દ્રષ્ટિમાં જીવ આવે છે. સુક્ષ્મબોઘ તોપણ હાંજી, સમકિત વિણ નવિ હોય; વેદ્ય સંવેદ્ય પદે કહ્યો છે, તે ન અવેદ્ય જોય.
'
મન૫ પરંતુ આ ચોથી દૃષ્ટિમાં હજુ ગ્રંથિભેદ થયો નથી. તેથી સમકિતના અભાવમાં સૂક્ષ્મબોઘ પણ હોય નહીં. સૂક્ષ્મબોઘ એટલે વસ્તુનું સ્વરૂપ જેમ છે તેમ અંતરમાં સમજાવું.
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચોથી દીક્ષા દ્રષ્ટિ
- ૨૭ સૂક્ષ્મબોઘની પ્રાપ્તિ એ જ ભક્તિ કરવાનું પ્રયોજન છે. તે સૂક્ષ્મબોઘ વેદ્ય સંવેદ્ય પદમાં હોય છે. - મિથ્યાત્વ દૂર થવાથી, અને ગ્રંથિભેદ થવાથી, સમ્યગુ દર્શન કે સ્વાત્માનુભવરૂપ સ્વસંવેદન જ્યાં પ્રગટ થાય છે, તે વેદ્ય સંવેદ્ય પદ છે. અર્થાત્ જાણવા, વેદવા, અનુભવવા યોગ્ય જે આત્મસ્વરૂપ તેનું સમ્યગુ વેદન એટલે જ્ઞાન, અનુભવ જેમાં પ્રગટ છે તે વેદ્ય સંવેદ્ય પદ છે. તે દશા પાંચમી દ્રષ્ટિમાં પમાય છે. પહેલી ચાર દ્રષ્ટિમાં આત્માનુભવરૂપ સ્વસંવેદન નથી. તેથી તે પદ અવેદ્ય સંવેદ્ય કહેવાય છે. તે મિથ્યાત્વયુક્ત દશામાં, અવેદ્યસંવેદ્ય પદમાં, સૂક્ષ્મબોથ હોતો નથી. વેદ્ય બંઘ શિવ હેતુ છે જ, સંવેદન તસ નાણ; નયનિક્ષેપે અતિ ભલુંજી, વેદ્ય સંઘ પ્રમાણ.
મન૬ વેદ્ય એટલે જાણવા યોગ્ય. તે શું? તો કે બંઘ-શિવ-હેતુ. બંઘનાં કારણ અને મોક્ષનાં કારણ એ જાણવા યોગ્ય અથવા વેદ્ય છે. અને વેદ્યનું જે જ્ઞાન અથવા જાણવું તે સંવેદન છે. અર્થાત જાણવા યોગ્ય વસ્તુ–વેદ્ય સંબંધી જે વિવેકજ્ઞાન તે વેદ્યસંવેદ્ય છે. અને વ્યવહાર સમકિત તથા નિશ્ચય સમકિત જેમ કહેવાય છે તેમ, ન નિક્ષેપથી વસ્તુ સ્વરૂપને વેદ્ય-સંવેદ્યવાળો જાણે છે. અર્થાત્ વસ્તુને નયનિક્ષેપથી યથાર્થ સ્વરૂપે જેમ છે તેમ જાણે છે તેથી પ્રમાણ છે. સૂક્ષ્મબોઘ સંસારથી તારનાર અને કર્મને ભેદનાર છે. તે વસ્તુને અનંત ઘર્માત્મક જાણે છે તેથી જાણેલું પ્રમાણભૂત છે.
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઠ દૃષ્ટિની સઝાય તે પદ ગ્રંથિ વિભેદથીજી, છેહલી પાપ પ્રવૃત્તિ; તસલોહ પદ ધૃતિ સમીજી, તિહાં હોય અંતે નિવૃત્તિ.
મન- ૭ એ પદ ક્યારે પ્રાપ્ત થાય? તો કે ગ્રંથિભેદ–સમતિ થાય ત્યારે વેદ્ય સંવેદ્ય પદ પ્રાપ્ત થાય છે. પછી જે પાપપ્રવૃત્તિ કરે છે તે ન છૂટકે કરે છે. કારણ કે બંઘનાં કારણ દુઃખદાયી જાણ્યાં છે તેથી કર્મના ઉદયમાં પરવશપણે યુદ્ધાદિ કરે તો પણ તે તડકામાં તપી ગયેલા લોઢા ઉપર ચાલવા સમાન મહાદુઃખદાયી સમજીને કરે છે. અર્થાત્ જેટલી પાપપ્રવૃત્તિ તે સમકિતી કરે છે તે પૂર્વકર્મના ઉદયે થાય છે અને છૂટે છે. તેવું કરવાના ભાવ નથી, તેથી ફરી કરે નહીં. તેથી છેલ્લી પાપપ્રવૃત્તિ કહી છે. તપાવેલા લોઢા ઉપર પગ મૂકીને તરત ઉપાડી લે છે પણ ત્યાં પગ ટકાવવા જેમ ઇચ્છા થતી નથી, તેમ બહારથી પાપની પ્રવૃત્તિમાં પ્રવર્તતો લાગતાં છતાં ચિત્ત ત્યાં ટકતું નથી. સંસારના કાર્યોમાં મન ખૂંચે નહીં, માત્ર હેયબુદ્ધિથી વૈરાગ્યસહિત પ્રવર્તે છે. તેથી તે પાપપ્રવૃત્તિ છેવટની છે અર્થાતુ ફરી તેવાં કર્મબંઘનું તે નિમિત્ત થતી ન હોવાથી અંતે નિવૃત્તિ થાય છે.
એહ થકી વિપરીત છેજી, પદ તે અવેદ્ય સંવેદ્ય; ભવાભિનંદી જીવનેજી, તે હોય વજ અભેદ્ય.
મન૦ ૮ વેદ્ય સંવેદ્ય પદ જ્ઞાની યોગીઓનું છે અને તે છેલ્લી ચાર દ્રષ્ટિમાં હોય છે. ચોથી દ્રષ્ટિ સમકિતની ઘણી નજીક હોવાથી યોગ્યતાવાળી છે તેમ છતાં હજી તેમાં ઉપર કહ્યું તેથી વિપરીત
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
~ ર૯
ચોથી દીમા દૃષ્ટિ એવું અવેદ્યસંવેદ્ય પદ હોય છે. અવેદ્યસંવેદ્યમાં સૂક્ષ્મબોઘ ન હોવાથી સત્ય વસ્તુની ઝાંખી થતી નથી. પાણીમાં પક્ષીનો પડછાયો જોઈ તેને સાચું પક્ષી જાણી પકડવા જાય એવી ભ્રાંતિવાળું અદ્યપદ છે. તે ભ્રાંતિને કારણે જીવને પોતાના દોષ દેખાતા નથી. સંસારમાં દુઃખ સર્વત્ર દેખાવા છતાં વૈરાગ્ય આવતો નથી અને પાપમાં પ્રવૃત્તિ થાય છે. - સ્ત્રી, વસ્ત્રા, ગંઘ, આહારાદિ સંસારનાં સુખો ઝાંઝવાના નીર જેવાં છતાં તેને સાચાં માને છે અને તે મેળવવા આસક્તિ પૂર્વક પ્રવર્તે છે એવા ભવાભિનંદી જીવને આ અવેદ્ય પદ વજ જેવું દુર્ભેદ્ય હોય છે. અનાદિની વાસના હોવાથી તેને છેદવા જતાં જીવ ગળિયા બળદ જેવો થઈ જાય છે. ગ્રંથિભેદ થવાનો વખત આવે ત્યાં દોષમાં લપટાઈ જાય. તેથી ત્યાં સત્પષનો આઘાર જરૂરનો છે. તે ભવાભિનંદીનાં લક્ષણ કહે છે – લોભી કૃપણ દયામણોજી, માયી મચ્છર ઠાણ; ભવાભિનંદી ભય ભયજી, અફલ આરંભ અયાણ.
મન- ૯ લોભી, જે હોય તેથી વઘારે મેળવવાની ઇચ્છા રાખે કે લાભથી રાજી થાય; કૃપણ, ઘણું હોય છતાં વાપરી શકે નહી; દયામણો, મારી પાસે નથી એમ ચિંતા કર્યા કરે, કે અકલ્યાણની કલ્પના કર્યા કરે; માયી, પ્રપંચ કરે; મત્સર, પરના ભલામાં રાજી નહીં, અદેખો. સંસારમાં અત્યંત આસક્તિ હોવાથી, સંસારની વસ્તુઓના ત્યાગથી ભય પામે, એવા ભવાભિનંદીનાં શુભ કાર્યો પણ કીર્તિ કે પુણ્યબંઘ અર્થે જ હોય છે, તેથી તેને
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઠ દૃષ્ટિની સઝાય આત્મહિત રૂપી ફળ આવતું નથી. વળી તે વસ્તુતત્ત્વને તથા હિતાહિતને નહીં સમજનાર હોવાથી અજ્ઞાન–મૂર્ખ છે.
એવા અવગુણવંતનુંજી, પદ છે અવેદ્ય કઠોર; સાધુ સંગ આગમતણોજી, તે જીત્યો ઘુઘોર.
મન. ૧0 આવા દોષવાળા ભવાભિનંદી જીવનું જે અવેદ્ય પદ છે તે અત્યંત કઠોર દુર્ભેદ્ય હોય છે. તેને ભેદવાનો ઉપાય સાધુસંગ અને આગમ છે. અર્થાત્ સપુરુષનો સમાગમ અને આજ્ઞાનુસાર સગ્રંથનું અવગાહન એ બન્નેની એકતા કરવા વડે ઘુરંઘર એટલે બળવાન પુરુષાર્થ કરનારા જીવાત્માઓ તે અવેદ્ય પદને જીતી શકે છે. અર્થાત્ બળવાન જીવો સત્સંગ અને આગમ દ્વારા એ અવેદ્ય પદને જીતીને વેદ્યસંવેદ્ય પદ પ્રાપ્ત કરે છે.
ઓઘદ્રષ્ટિમાં તેમજ મિત્રાદિ ત્રણ દ્રષ્ટિમાં આ અવેદ્યસંવેદ્ય પદ જિતાવું અશક્ય છે. તેથી માત્ર આ ચોથી દીક્ષા દ્રષ્ટિને છેડે તે જીતવાનું વિઘાન છે. તે પહેલાં યોગ્યતા લાવવા માટે મુખ્યપણે ઉપદેશબોઘનું કથન કરાય છે. તે જીતે સહજે ટળેજી, વિષમ કુતર્ક પ્રકાર; દૂર નિકટ હાથી હણેજી, જેમ એ બઠર વિચાર.
મન. ૧૧ તે અવેદ્ય સંવેદ્ય પદ જિતાતાં તેની સાથે જે અનેક પ્રકારના હાનિકારક કુતર્કો હોય છે તે વેદ્યસંવેદ્ય પદમાં સૂક્ષ્મબોધ પ્રાપ્ત થતાં આપોઆપ ટળી જાય છે. તે કુતર્ક વિષે બઠરનું દ્રષ્ટાંત –
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચોથી દીપ્તા દૃષ્ટિ
૩૧
કોઈ નૈયાયિક વિદ્યાર્થાન્યાય ભણીને ઘેર આવતો હતો. ત્યાં રાજમાર્ગમાં સામેથી ગાંડો બનેલો હાથી દોડતો આવતો જોયો. તેની ઉપર બેઠેલો મહાવત બૂમો પાડી પાડીને લોકોને દૂર નાસી જવા કહેતો હતો તેથી લોકો દૂર નાસી ગયા. પરંતુ પેલો ન્યાયવાદી બટુક ત્યાં જ ઊભો રહ્યો ને તર્ક કરવા લાગ્યો કે હાથી પ્રાસને હણે છે કે અપ્રાપ્તને? જો પ્રાસને હણતો હોય તો મહાવત ઉપર બેઠો છે તેને હણે અને જો અપ્રાસને હણતો હોય તો દૂર ગયેલા લોકોને હણે. એટલામાં તો હાથી નજીક આવ્યો અને તે બઠરને સૂંઢમાં પકડી ચીરી નાખ્યો તેથી મરણ પામ્યો. જેમ એ બઠર–મૂર્ખ છાત્રે મહાવતનાં વચન માન્યાં નહીં અને આપમતે વિચાર કરતો ત્યાં જ ઊભો રહ્યો તેથી મરણ પામ્યો, તેમ શાસ્ત્ર વાંચીને કુતર્ક કરવા એ ઘણું ભયંકર છે. જે તત્ત્વગવેષક હોય તે, ગુરુમુખથી જાણી તેણે કહેલે માર્ગે પ્રવર્તન કરે તો તત્ત્વ પામે પરંતુ આપમતિ હોય તે નરક નિગોદનાં દુઃખ પામે, માટે આપમતિ ન થવું.
હું પામ્યો સંશય નહીંજી, મુરખ કરે એ વિચાર; આળસુઆ ગુરુ શિષ્યનોજી, તે તો વચન પ્રકાર.
મન૦ ૧૨
કુતર્કો કરતાં પછી પોતાનો તર્ક જ સાચો છે એમ આગ્રહ થઈ જાય, તેથી અભિમાન કરે. પોતાને સર્વજ્ઞ જેવો માને અને કલ્પિત મતની સ્થાપના કરે. એવા નિહ્નવ મહાવીર સ્વામીના વખતમાં પણ ઘણા થયા છે. અથવા તો શાસ્ત્ર પણ ન ભણે અને એમ માને કે હું બધું સમજું છું, મારે હવે વિશેષ જાણવા
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨
આઠ દ્રષ્ટિની સક્ઝાય
સમજવાનું કંઈ નથી. એમ વિચારી પ્રમાદ સેવે અને સ્વચ્છેદે વર્તે. તે પર આળસુ ગુરુ-
શિષ્યનું દ્રષ્ટાંત – કોઈ અન્યદર્શની ગુશિષ્ય બહુ આળસુ હતા. તેઓ નગરની બહાર એક મઢીમાં પડી રહેતા. ગામમાં એકાદ ઘેર ફરીને ભિક્ષા લાવે ને થોડું ઘણું જે મળે તેથી ઉદર પૂરણા કરે. પાસે ઓઢવા પાથરવાનું તો હોય જ ક્યાંથી? એવામાં પોષ માસના દિવસ આવ્યા ને ઠાર પડવા લાગ્યો. એક દિવસ ટાઢ બહુ પડી, તેથી તે ગુરુ શિષ્ય થરથર કંપતા ભિક્ષા જડી ન જડી એવે હાલે તુરત ગામમાંથી આવીને મઢીની અંદર પણ આળસને લીધે ગયા નહીં, એમ જ જીર્ણ વસ્ત્ર મુખ ઢાંકી બહાર આવી સૂતા. પાછલી રાત્રે જાગ્યા ત્યારે નેત્ર ઉઘાડવા જેટલો પણ ઉદ્યમ કર્યા વિના ઢાંકેલે મુખે જ ગુરુએ પૂછ્યું કે હે શિષ્ય! ટાઢ ઘણી લાગે છે, માટે હું ઝૂંપડીમાં છું કે બહાર છું? ત્યારે શિષ્ય જે ગુરુથી પણ વઘારે અજ્ઞાની અને આળસુ હતો તે પણ બંઘ નેત્રે ઢાંકેલે મુખે જ બોલ્યો કે આપણે ઝૂંપડીમાં છીએ. તેવામાં ટાઢથી બચવા કોઈ કૂતરો ગુરુ પાસે આવી સૂતો હતો તેનું પૂંછડું ગુરુના હાથમાં આવવાથી તે બોલ્યા કે હે શિષ્ય, મને આ પૂંછડું છે કે શું? ત્યારે શિષ્ય બોલ્યો કે એ તો તમારી કાછડીનો છેડો છે માટે હવે બોલ્યા વિના છાનામાના પડી રહો. એમ અજ્ઞાન ને આળસમાં ત્યાં જ સૂઈ રહેલા તે ગુરુ શિષ્ય પ્રાતઃકાળે હિમ પડવાથી ઠરીને મરણ પામ્યા.
તેમ જે આળસુ હોય તે પોતાની મતિ કલ્પનાએ કુતર્ક કરે, પોતાથી વઘારે જાણનારને પૂછે નહીં તેમજ આગળ ભણવાનો ઉદ્યમ કરે નહીં તેથી તત્ત્વ પામે નહીં.
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચોથી દીમા દૃષ્ટિ | કુતર્ક અનેક પ્રકારે છે. પરંતુ તેમાં મહાપુરુષોનો અપવાદ બોલવો જેમકે સર્વજ્ઞ નથી એમ કહેવું એ આદિ મુખ્ય કુતર્ક છે. શ્રી હરિભદ્રસૂરિ કહે છે કે જેમને મોક્ષે જવું છે એ જીવોએ કુતર્કનો આગ્રહ કરવા જેવું નથી. તેઓએ શેનો આગ્રહ કરવો? તો કહે છે કે શ્રુતજ્ઞાન ભણવાનો, શીલ એટલે દ્રોહ-વિરતિનો અને સ્વરૂપમાં સ્થિર થવારૂપ સમાધિનો તેમજ પરોપકાર કરવાનો આગ્રહ ભલે કરવો, કે જેથી જ્ઞાનદશા પ્રગટે. ગૌતમસ્વામી જેવા ચાર જ્ઞાનના ઘણી હતા. તેઓએ પણ પોતાની ભૂલ થતાં તરત આનંદ શ્રાવકની માફી માગી હતી. તેવી રીતે કુતર્કનો આગ્રહ ન કરતાં તરત તેથી પાછા વળવું. ઘીજે તે પતિઆવવુંજી, આપમતે અનુમાન આગમ ને અનુમાનથીજી, સાચું લહે સુજ્ઞાન.
મન. ૧૩ માત્ર બુદ્ધિથી તર્ક દ્વારા અતીન્દ્રિય વસ્તુનું જ્ઞાન થઈ શકતું નથી. જેમકે આગમમાં શમ સંવેગાદિ ગુણો હોય તો સમકિત કહ્યું છે તે ન ગણે અને તર્કથી સમકિત છે એમ માની લે તેથી લાભ થાય નહીં. પરંતુ આગમને મળતી દશાથી પ્રમાણ સહિત અનુમાન કરે. અર્થાત્ આગમમાં કહ્યા પ્રમાણે આજ્ઞાનુસાર આચરણ કરીને યોગાભ્યાસ દ્વારા તે દશા પ્રગટ કરે, પછી તેને આગમમાં કહેલાં લક્ષણો સાથે સરખાવી પ્રમાણ કરે, તો તેવા અનુમાન અથવા સુતર્કથી સમ્યકજ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય છે. નહીં સર્વજ્ઞ જુજુઆજી, તેહના જે વળી દાસ; ભક્તિ દેવની પણ કહીજી, ચિત્ર અચિત્ર પ્રકાશ.
મન ૧૪
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
_આઠ દૃષ્ટિની સઝાય હવે અહીં બુદ્ધિથી કરેલ અનુમાન અને આગમ એટલે આસપુરુષના વચનને અનુસરીને કરેલ અનુમાન એ બેની પ્રમાણતા વિષે દ્રષ્ટાંત આપે છે.
જગતમાં અનેક ઘર્મ પ્રવર્તે છે. તેમાં દરેક ઘર્મવાળા પોતાના ઘર્મસ્થાપકને સર્વજ્ઞ માને છે. વળી તે ઘર્મપ્રવર્તકો ભિન્ન ભિન્ન માન્યતાવાળા જણાય છે તેથી સર્વજ્ઞ જુદા જુદા છે એમ બુદ્ધિથી અનુમાન કરતાં મનાય છે. પરંતુ આ પુરુષના વચનને અનુસરીને સ્યાદ્વાદથી વિચારવામાં આવે તો જણાય કે ત્રણે કાળમાં જે જે સર્વજ્ઞો થયા છે ને થશે તેઓના જ્ઞાનમાં ફેર હોતો નથી. તેમજ સર્વાને અનુસરનારા શ્રુતકેવલી વગેરેનું જ્ઞાન પણ તેવું જ હોય છે. ન્યાયમતિ પતંજલિ પણ કહે છે કે દર્શનો ભિન્ન ભિન્ન છતાં સર્વજ્ઞ તો એક જ હોઈ શકે. અર્થાત્ સર્વશની વાણીમાં ભેદ નથી, પરંતુ તે વાણીને સમજવામાં બુદ્ધિ અનુસાર ભેદ પડે છે. વળી જગતમાં ચિત્ર અચિત્ર પ્રકાશવાળી ભક્તિ પ્રવર્તે છે તેનું કારણ પણ એ જ છે. તે વિષે વ્રત
કોઈ રાજાએ એક સુંદર કલાભવન બંઘાવ્યું. પછી તેની અંદર આવેલા સભામંડપને શોભાવવા માટે અનેક ઉત્તમ ચિત્રકારોને યોગ્ય વેતનથી રોકવામાં આવ્યા. રાજાએ તે દરેકને ભીંતનો થોડો થોડો ભાગ વહેંચી આપી જાહેર કર્યું કે જેની કળા સર્વોત્તમ જણાશે તેને પારિતોષિક આપવામાં આવશે. પછી તે જુદા જુદા ચિત્રકારોએ ઘણી મહેનત કરીને પોતાની બુદ્ધિ અનુસાર ઉત્તમ રંગબેરંગી ચિત્રો દોર્યો. પરંતુ તેમાંનાં એક ચિત્રકારે તો પોતાના વિભાગ આડો પડદો રાખીને તે ભીંતને
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચોથી દીમા દ્રષ્ટિ દરરોજ ખૂબ ઘસી ઘસીને અરીસા જેવી સ્વચ્છ બનાવી, હવે
જ્યારે મુદત પૂરી થઈ ત્યારે રાજા પરીક્ષા કરવા આવ્યો. તેણે બઘાનાં ચિત્રો યથાયોગ્ય વખાણ્યાં. પછી પેલા ચિત્રકાર પાસે આવ્યો ત્યારે તેણે પડદો ઊંચો કરી બતાવ્યું તો તેમાં બઘા ચિત્રકારોના ચિત્રોનું સુંદર પ્રતિબિંબ પડેલું દેખાયું. તેથી આખું કલાભવન શોભી રહ્યું! તે જોઈ રાજા અત્યંત પ્રસન્ન થયો અને તે અચિત્ર ચિત્રકારને પારિતોષિક આપવામાં આવ્યું. એ રીતે રાગદ્વેષ રહિત અચિત્ર ભક્તિ છે, તે મોક્ષપ્રદ છે. જગતમાં દેવભક્તિના ચિત્ર ને અચિત્ર એ બે ભેદ છે. તે વિષે નીચે કહે છે - દેવ સંસારી અનેક છે જ, તેહની ભક્તિ વિચિત્ર એક રાગ પર દ્વેષથી જી, એક સતી રાત્રિ
મન ૧૫ સંસારી દેવો અનેક પ્રકારના છે. તેમની ભક્તિ પણ અનેક પ્રકારની સંસારી ઇચ્છાઓથી રાગ કે દ્વેષ પૂર્વક અનેક પ્રકારે કરવામાં આવે છે તે ચિત્રા ભક્તિ વિચિત્ર અર્થાત ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારની છે. અને પરમપદને પામેલા એવા વીતરાગદેવની ભક્તિ જે રાગદ્વેષ રહિત શાંત થયેલા યોગીઓ માત્ર મોક્ષને અર્થે કરે છે તે ચિત્તવિશુદ્ધિ રૂપ અચિત્ર વ્યક્તિ એક જ પ્રકારની છે, કે જે પરમપદ મોક્ષને પ્રાપ્ત કરાવનારી છે. ઇંઢિયાર્થગત બુદ્ધિ છે , જ્ઞાન છે આગમ હેત; અસંમોહ શુભ કૃતિ ગુણેજી, તેણે ફળ ભેદ સંકેત.
મન- ૧૬ વળી સમાન વિધિથી સટ્સનુષ્ઠાન કરનારા જીવોના
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧
આઠ દૃષ્ટિની સાય
આશયમાં પણ કર્માનુસાર અનેક ભેદ પડી જાય છે. તેથી હૃદયના આશયને અનુસરીને ફળ મળે છે તે પણ ભિન્ન ભિન્ન હોય છે તે કહે છે
માત્ર ઇંદ્રિયગોચર પદાર્થને આશ્રય કરનાર તે બુદ્ધિમાન છે, આગમ અનુસાર અતીંદ્રિય પદાર્થને પણ જે સમજે તે જ્ઞાનવંત છે. અને તદુપરાંત મોહં રહિત આત્મહિતાર્થે જે પ્રવર્તે તે અસંમોહ ક્રિયાવંત છે ઃ એમ મુખ્ય ત્રણ લક્ષણવાળા જીવો હોય છે. તેઓ દ્વારા કરાતી એક જ ક્રિયાના ફળમાં ભેદ પડી જાય છે.
:
આંદર કિરિયા રતિ ઘણીજી, વિઘન ટળે મિલે લજ્જીિ; જિજ્ઞાસા બુદ્ધ સેવનાજી, શુભ કૃતિ ચિહ્ન પ્રત્યેષ્ઠિ
સન ૧૭
વર્તમાન કાળમાં આવશ્યક, પૂજા, પાઠ, ભક્તિ, વંદન, નમસ્કાર, વ્રત, તપ, જપ વગેરે જે ધર્મનાં અનુષ્ઠાનો કરવામાં આવે છે, તે મોટે ભાગે ઓઘદૃષ્ટિથી થાય છે. પણ આ અનુષ્ઠાનોને અમૃતક્રિયારૂપ બનાવવા આચાર્ય જણાવે છે કે –
આ અનુષ્ઠાનો પ્રત્યે આદર બહુમાન રાખવું, ક્રિયા કરવામાં અત્યંત પ્રીતિ કરવી, વેઠ ન ઉતારવી. હૃદયના શુદ્ધ આશયથી ધર્મક્રિયા કરવામાં આવે છે ત્યારે ભાગ્યોદય થવાથી વિઘો પણ પોતાની મેળે દૂર થઈ જાય છે. વિધ્રો ચાલ્યા જવાથી શુભ ભાવની વૃદ્ધિ થતાં પુણ્યરૂપ લક્ષ્મી પ્રાપ્ત થાય છે તેમજ સત્ ક્રિયામાં પ્રવૃત્તિ કરતાં જ્ઞાનદર્શનાદિ ભાવલક્ષ્મી પણ પ્રાપ્ત થાય છે. વળી તત્ત્વની જિજ્ઞાસા અને તે અર્થે જ્ઞાનીના ચરણની
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચોથી ટીમ દ્રષ્ટિ ઉપાસના-સેવા કરવી એ પણ સદ્ અનુષ્ઠાન છે અને પુણ્યબંધનાં પ્રત્યક્ષ ચિહ્ન છે. - હવે ઉપર કહ્યા તે બુદ્ધિ આદિના ભેદથી તેના ફલમાં ભેદ પડે છે તે કહે છે –
બુદ્ધિ ક્રિયા ભવફલ દિયેજી, જ્ઞાનક્રિયા શિવ અંગ; અસંમોહ કિરિઆ દિયેજી, શીઘ મુક્તિ ફલ ચંગ.
મન, ૧૮ પોતાની બુદ્ધિએ આજ્ઞાના લક્ષ વિના બાહ્યદ્રષ્ટિથી ઇન્દ્રિયના વિષયોના લક્ષે જે ક્રિયા કરવામાં આવે છે, તે બુદ્ધિક્રિયા છે અને તેનું ફળ ચાર ગતિ રૂપ સંસાર છે. આગમમાં કહેલા આશયને સમજીને અથવા જ્ઞાનીની આશાના લક્ષપૂર્વક જે ક્રિયા થાય છે, તે જ્ઞાનક્રિયા છે અને તેનું ફળ પરંપરાએ મોક્ષ છે. કોઈ પણ પ્રકારના પુદ્ગલિક ફલની ઇચ્છા રાખ્યા વિના શુદ્ધ ભાવે જે અનુષ્ઠાન કરાય છે, તે અસંમોહ ક્રિયા છે અને તે ઇષ્ટ એવા મોક્ષફલને શીધ્ર આપનારી છે. તે અસંમોહ ક્રિયા કરનારનો લક્ષ કેવો હોય તે હવે કહે છે. પુદ્ગલ રચના કારમી જી, તિહાં જસ ચિત્ત ન લીન; એક માર્ગ તે શિવ તણોજી, ભેદ લહે જગ દીન.
મન. ૧૯ તે અસંમોહ અનુષ્ઠાન કરનારા મહાત્માઓ સંસારથી વિરામ પામેલા હોવાથી આકર્ષક છતાં એકાંત દુઃખદાયક એવી પુગલની રચનામાં તેમનું ચિત્ત લીન થતું નથી. પુગલને પુદ્ગલરૂપે જાણે. “રજકણ કે રિદ્ધિ વૈમાનિક દેવની, સર્વે
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઠ વૃદ્ધિની સઝાય માન્યાં પુદ્ગલ એક સમાન જો.” એવી દ્રષ્ટિથી જગતને જોનારા મહાત્માઓ ચિત્તવિશુદ્ધિરૂપ જે મોક્ષમાર્ગને આરાઘે છે તે વાસ્તવિક એક જ પ્રકારનો છે. અવસ્થાભેદથી ગુણસ્થાન આદિ ભેદ પડે છે પરંતુ માર્ગ વાસ્તવિક એક જ છે. તે વિષે શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર હસ્તાક્ષર (સદ્ગુરુપ્રસાદ) આંક ૪ માં કહ્યું છે કે
મોક્ષના માર્ગ બે નથી. જે જે પુરુષો મોક્ષરૂપ પરમ શાંતિને પામ્યા, તે તે સઘળા સત્યરુષો એક જ દ્વારેથી પામ્યા છે, વર્તમાન કાળે પણ તેથી જ પામે છે, અનાગત કાળે પણ તેથી જ પામશે. ત્યાં તે માર્ગમાં મતભેદ નથી, અસરળતા નથી, ઉન્મત્તતા નથી, ભેદભેદ નથી, માન્યામાન્ય નથી. પવિત્ર માર્ગ તે છે, સરળ માર્ગ છે, સ્થિર માર્ગ તે છે. સમભાવી માર્ગ તે છે. અનુપમ અને સ્વાભાવિક શાંતિરૂપ માર્ગ તે છે. સર્વ કાળે તેનું હોવાપણું છે.” અત્રે એ પત્ર સંપૂર્ણ વિચારતાં વાસ્તવિક મોક્ષમાર્ગ એક જ છે તે સમજાય છે.
તેમ છતાં જગતના બાહ્ય વિષયોમાં મોહ પામેલા દીનપામર જીવો અજ્ઞાનને લઈને મોક્ષમાર્ગ ભિન્ન ભિન્ન હોવાનું કહ્યું છે. ઘર્મમાં બાહ્યવૃષ્ટિથી ભેદ દેખાવા છતાં વાસ્તવિક ભેદ નથી તે હવે કહે છે – શિષ્ય ભણી જિન દેશનાજી, કહે જન પરિણતિ ભિન્ન; કહે મુનિની નય દેશનાજી, પરમાર્થથી અભિન્ન.
મન૨૦ જિનેશ્વર ભગવાનની દેશના સર્વનય-ગર્ભિત હોય છે અને તેમાં એવો અતિશય હોય છે કે સભાના સર્વે જીવો પોતપોતાની
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચોથી દીપા દ્રષ્ટિ ભાષામાં અને પોતપોતાની અપેક્ષાએ જેમ ઘટે તેમ તત્ત્વને યથાર્થ સમજી જાય છે; અને એ રીતે તેમની શંકાઓનું સમાઘાન આપોઆપ થઈ જાય છે.
સર્વજ્ઞને અનુસરનારા જે મુનિઓ છે તેઓ પ્રમાણભૂત વસ્તુને લક્ષમાં રાખીને અમુક નયની અપેક્ષાએ દેશના આપે છે. પરભવની શ્રદ્ધા કરાવવા નિત્ય-દ્રવ્ય દ્રષ્ટિ ઉપર ભાર મૂકે, અથવા વૈરાગ્યના હેતુથી અનિત્ય-પર્યાય દ્રષ્ટિ ઉપર ભાર મૂકે. એમ જુદા જુદા જીવોને ઘર્મનું બીજારોપણ જે રીતે થાય એ રીતે જુદા જુદા નયથી દેશના આપે છે. પરંતુ તેમાં મોક્ષપ્રાપ્તિ એ જ એક પરમાર્થ હોવાથી તે અભિન્ન છે.
શબદ ભેદ ઝઘડો કિસ્યો, પરમારથ જો એક કહો ગંગા કહો સુરનદીજી, વસ્તુ ફરે નહીં છે. :
મન૦ ૨૧ કપિલ, બુદ્ધ આદિ અન્ય દર્શનના મહાપુરુષોએ ઉપદેશ કર્યો છે તેઓએ પણ, સર્વલને માન્ય કરીને કહું છું, એમ કહ્યું છે. તે મહાત્માઓનો આશય તે તે દેશ કાળને અનુસરીને હોય તે જાણ્યા વિના તેમના પર આક્ષેપ કરવો તે સર્વજ્ઞ પર આક્ષેપ કરવા જેવું છે. પરમાર્થ એક છતાં શબ્દ ભિન્ન ભિન્ન હોય તે વિષે વિવેકીજનો વિવાદ કે ઝઘડો કરે નહીં. જેમ કે ગંગાને કોઈ સુરનદી કહે તેથી તે નદી કંઈ ફરી જતી નથી. માટે સામાનો અભિપ્રાય જાણ્યા વિના એકદમ તેનું ખંડન કરવું યોગ્ય નથી. મતભેદ વખતે મધ્યસ્થ રહેવું થોગ્ય છે.
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪
આઠ દૃષ્ટિની સઝાય ઘર્મ ક્ષમાદિક પણ મટેજી, પ્રગટે ઘર્મ સંન્યાસ; તો ઝઘડા મોટા તણોજી, મુનિને કવણ અભ્યાસ.
મન૨૨ મુમુક્ષુ એવા મુનિઓ તો ક્ષમા આદિને ઘરનારા અને હિત મિત બોલનારા હોય છે. તેમનો લક્ષ તો ક્ષપકશ્રેણી માંડવાનો જ હોય છે. ક્ષપકશ્રેણીમાં ક્ષયોપશમ ઘર્મો–વ્રત, ક્ષમા આદિના વિકલ્પો પણ મૂકવારૂપ ઘર્મસંન્યાસયોગ પ્રગટ થાય છે, ત્યારે આત્માના ક્ષાયિક ઘર્મો પ્રગટે છે. તેથી મુનિઓ તો પરમાર્થ પ્રત્યે લક્ષ રાખે. તુચ્છ નજીવી વાતોમાં મોટા ઝઘડા કરવા તેમને કેમ ઘટે?
અભિનિવેશ સઘળો ત્યજીજી, ચાર લહી જેણે દ્રષ્ટિ તે લેશે હવે પંચમીજી, સુયશ અમૃત ઘનવૃષ્ટિ.
મન. ૨૩ કુતર્ક મોટો શત્રુ છે. તેથી વિપરીત અભિનિવેશ થાય છે. તેને તજવા માટે ૧૧ થી રર ગાથામાં પ્રસંગોપાત્ત કથન કર્યું છે. મુનિઓ તો મહાપુરુષે કહ્યા પ્રમાણે વર્તે છે. પરને લેશ પણ પીડા કરે નહીં, સર્વ પર ઉપકાર કરે, પૂજ્ય પુરુષોનો વિનય કરે, દોષિતની દયા ચિંતવે–એમ મૈત્રી, પ્રમોદ, કરુણા અને માધ્યસ્થ ભાવના ભાવે. એ રીતે સર્વ મિથ્યા આગ્રહોને તજીને પ્રથમની ચાર દૃષ્ટિના ગુણો પ્રગટ કરે તેને પાંચમી સ્થિરાદ્રષ્ટિ પ્રાપ્ત થાય છે. શ્રી યશોવિજયજી કહે છે કે તે સ્થિરાદ્રષ્ટિ અમૃતઘનની વૃષ્ટિ જેવી છે.
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઢાળ પાંચમી પાંચમી યિરા દ્રષ્ટિ (ઘન ઘન સંપ્રતિ સાચો રાજા–એ દેશી), દ્રષ્ટિ થિરામાંહે દર્શન નિત્ય, ૨પ્રભા સમ જાણો રે, ભ્રાંતિ નહિ વળી બોથ તે સુમ, પ્રત્યાહાર વાણો રે. ૧
પાંચમી દ્રષ્ટિ અપ્રતિપાતી સમકિતની છે. ગ્રંથિભેદથી વેદ્યસંવેદ્ય પદ અહીં પ્રાપ્ત થાય છે. આ દ્રષ્ટિમાં બોળ રત્નપ્રભા જેવો પ્રતિપાતી=નિરંતર રહેનારો છે. અર્થાત્ દીપકના પ્રકાશને પવન અસર કરે તેમ રત્નના પ્રકાશને અસર કરે નહીં. રત્ન પર છૂળ હોય તો ઝાંખું પડે, તેમ ચારિત્રમોહને કારણે વઘારેમાં વઘારે ત્રણચાર ભવ કરે. નહીં તો તે જ ભવે મોક્ષે
અહીં વિપરીતતા=ભ્રાંતિ નામનો દોષ દૂર થાય છે અને સુક્ષ્મબોઘ નામનો ગુણ પ્રાપ્ત થાય છે. શ્રુતજ્ઞાનથી પદાર્થના સ્વરૂપને યથાર્થ જાણે છે. પ્રથમ બંધનાં કારણને સારાં માનતો હતો, મોક્ષનાં કારણને અઘરાં માનતો હતો વગેરે વિપરીત માન્યતાઓ હતી, તે સર્વથા દૂર થાય છે. તેમજ વખાણવા લાયક એવું પ્રત્યાહાર નામનું અંગ પ્રગટ થાય છે.
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨
:
"
આઠ દૃષ્ટિની સઝાય એ ગુણ વીર તણો ન વિસારું, સંભારું દિનરાત રે; પશુ ટાલી સુરરૂપ કરે જે, સમકિતને અવદાત રે. “ એ ગુણ રાજ તણો ન વિસારું, સંભારું દિનરાત રે. ૨
ભ્રાંતિથી ઇંદ્રિય-વિષયમાં સુખ માન્યું હતું ત્યાં સુધી પશુ સમાન હતો, તે ટળીને હવે દેવ જેવો થયો. શુદ્ધ સમકિતને કારણે પૂજ્યતા બતાવવા દેવ' શબ્દ વાપર્યો છે. ગણઘરદેવ પણ, સમકિતી ગમે તે વર્ણનો હોય તેને “દેવ' કહીને બોલાવે છે. વળી હવે તેને દેવગતિ જ બંઘાય છે તે અપેક્ષાએ પણ દેવ કહેવો પણ છે. એમ મનુષ્ય છતાં પ્રથમ પશુ સમાન હતો તે હવે દેવ સમાન થયો તે શાથી થયું? નિર્મળ શુદ્ધ સમ્યકદર્શન થવાથી આવશાત એટલે શુદ્ધ, સ્વચ્છ.
કે સમકિત થવામાં ઉપદેશની જરૂર છે. તેથી તે ઉપદેશદાતા વિર પ્રભુનો ઉપકાર તેમજ આ વિષમ કાળમાં તે વીર પ્રભુની
ઓળખાણ કરાવનાર શ્રી સદ્ગુરુદેવનો ઉપકાર મહાન છે, તે કદી વિસારું નહીં, રાત દિવસ સંભારું. અર્થાત્ મુમુક્ષુએ સત્યરુપનો ઉપકાર નિરંતર સ્મરવા યોગ્ય છે. “તેની નિષ્કારણ કરુણાને નિત્ય પ્રત્યે નિરંતર સ્તવવામાં પણ આત્મસ્વભાવ પ્રગટે છે.” -શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર :
બાલાણી પર લીલા સરખી, ભવ ચેષ્ટા છતાં ભાસે રે; રિદ્ધિસિતિ સાવિ ઘટમાં પેસે, અષ્ટ મહસિદ્ધિ પાસે રે. " . "
એ ગુણા૩ જેમ બાળક ઘૂળમાં ઘર ખેતર વગેરે બનાવે તે આપણને અસુંદર ને અસ્થિર લાગે છે, તેમ આ દૃષ્ટિવાળાને જગતના
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચમી સ્થિર વૃષ્ટિ જીવોની સર્વ સુખ સામગ્રીચક્રવર્તીનું રાજ્ય પણ આત્માના વૈભવ આગળ અસુંદર અને અસ્થિર લાગે. રિદ્ધિસિદ્ધિ પણ પુણ્ય સામગ્રી છે અને ઘણી વાર આત્માર્થથી ભ્રષ્ટ કરાવનાર ને સંસારમાં રઝળાવનાર થઈ છે એમ જાણી તેમાં ચમત્કાર ન પામે, પરંતુ આત્મા છે તો તે પ્રગટે છે તેથી આત્મામાં જ ખરી રિદ્ધિસિદ્ધિ તેમજ આઠ મહા સિદ્ધિ વગેરે સર્વસ્વ છે એમ જાણી આત્માના અનંત ઐશ્વર્ય આગળ તે સર્વને તુચ્છ માને. જનકરાજાને સ્વપ્ન આવ્યું હતું કે કોઈએ રાજ્ય લઈ લીધું ને પોતે ભિખારી થયો ત્યાં આંખ ઊઘડી ગઈ ને આશ્ચર્ય પામ્યો કે આ શું? મારે વળી ભીખ કેવી! તેમ સિત સમાન આત્મા કહ્યો છે, તેની પ્રતીતિ થઈ પછી બાકી શું રહ્યું? શ્રુતના વિવેકથી બઘા પદાર્થોને મૃગજળ જેવા, સ્વપ્ર જેવા અથવા ધૂળ જેવા જ જુએ. પ્રકૃતિના ઉદયને પણ પોતાનું સ્વરૂપ ન માને. પોતાના તેમ જ પરના આત્માને જડથી સર્વથા ભિન્ન આત્મારૂપે જ જુએ. વિષય વિકારે ન ઇદ્રિય જોડે, તે ઇહાં પ્રત્યાહારો રે; કેવળ જ્યોતિ તે તત્ત્વ પ્રકાશે, શેષ ઉપાય અસારો રે.
એ ગુણ૦ ૪ એ રીતે સૂક્ષ્મબોધ થતાં સર્વ પદાર્થો અસાર લાગે. આત્મા જ એક સારભૂત લાગે તથા ઉપયોગ ઇન્દ્રિયોના વિષયોથી પાછો વળે, તે આ દૃષ્ટિનું પ્રત્યાહાર નામનું અંગ છે. બાહ્ય વસ્તુનું માહાત્મ નથી તેથી ઇંદ્રિયોથી સંભળાય, દેખાય, ચખાય, છતાં તેમાં ઉપયોગ લીન ન થાય. આત્માનો ઉપયોગ
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪
આઠ દૃષ્ટિની સક્ઝાય બહાર જતો રોકાઈને ક્યાં રહે? તો કે ઉપયોગ કેવળ ઉપયોગમાં રહે એ રૂપ જે કેવળ જ્યોતિ છે તે જ સંપૂર્ણ તત્ત્વપ્રકાશ (કેવળજ્ઞાન) નું કારણ છે. શુદ્ધભાવની પ્રાપ્તિ માટે ઉપયોગ એ જ સાધના છે. બાકી બાહ્ય યોગાદિની પ્રવૃત્તિરૂપ ઉપાયો માત્ર ઉપદ્રવરૂપ અસાર છે. આત્માને ભૂલીને મનવચનકાયામાં પ્રવર્તે તે યોગમાયા છે. ક્ષાયિક સમ્યફષ્ટિને સર્વ કંઈ કરતાં આત્માનો લક્ષ નિરંતર રહે છે. ચારિત્રમોહને લઈને જે પ્રવર્તન કરવું પડે તેમાં માહાસ્ય નથી.
શીતલ ચંદનથી પણ ઉપન્યો, અગ્નિ દહે જેમ વનને રે, ધર્માનિત પણ ભોગ ઇહાં તેમ, લાગે અનિષ્ટ તે
મનને ૨. એ ગુણ- ૫ જેવી રીતે બાવના ચંદન અત્યંત શીતળ છતાં એનાં ડાળ ઘસાતાં જે અગ્નિ પ્રગટ થાય તે આખા વનને બાળી નાખે છે, તેવી રીતે ઘર્મના આરાધનથી પ્રાપ્ત થયેલા પુણ્યના ફળરૂપ પાંચ ઇંદ્રિયના વિષયભોગ–સાંસારિક સુખો આ દ્રષ્ટિવાળાને અનિષ્ટ લાગે છે. મૂળમાં પ્રાયઃ' શબ્દ છે. એટલે તીર્થંકર પ્રકૃતિ વગેરે સમ્યદર્શનસહિત બંધાયેલું પુણ્ય એટલો અંતરદાહ ઉત્પન્ન કરતું નથી. સમ્યફષ્ટિ દેવલોકમાં પણ પ્રમાદી રહેતા નથી. સારા નિમિત્તને મેળવે છે. સીતાએ અગ્નિપ્રવેશ કર્યો ત્યારે અગ્નિનું પાણી થઈ ગયું, તેવી રીતે સમ્યક્દર્શન છે તે દુ:ખમાં પણ શાંતિ આપે છે. છતાં આ દ્રષ્ટિવાળા ઉત્કૃષ્ટ પુણ્યને પણ ઇષ્ટ માનતા નથી. સંસારનાં સુખદુખ બન્નેને સમાનપણે અસાર માને છે.
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચમી સ્થિર દ્રષ્ટિ
અંશે હોય જહાં અવિનાશી, મુગલ જલ તમાસી રે; ચિદાનંદઘન સુયશવિલાસી, કેમ હોય જગનો આશી રે.
એ ગુણ૦ ૬ આ દ્રષ્ટિમાં સિદ્ધના આઠ ગુણોમાંનો એક ક્ષાયિકસમકિત ગુણ પ્રગટ્યો છે, તેથી સિદ્ધનું અવિનાશી સ્વરૂપ અંશે પ્રાપ્ત થયું છે. પુદ્ગલની રચનાને બાજીગરની બાજી જેવી જાણી તેનો દ્રષ્ટા રહે છે. જેને ચેતનનો આનંદ સમજાયો છે તે જગતની જડવસ્તુની આશા કેમ રાખે? શ્રી યશોવિજયજી પ્રત્યે શ્રી આનંદઘન મહારાજનો ઉપકાર હતો તે દર્શાવવા અહીં આનંદઘન શબ્દ યોજ્યો લાગે છે. ચૈતન્ય સ્વરૂપના આનંદના સમૂહરૂપી યશનો ભોગવનાર આ દ્રષ્ટિવાળો હોય છે, તેથી સાંસારિક વસ્તુઓની આશા તેને કેમ હોય? અર્થાત્ ન જ હોય.
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૬
ઢાળ છઠ્ઠી
છઠ્ઠી કાંતાબૃષ્ટિ
સુસ્વર પ્રથમ
(ભોલીડા હંસા રે વિષય ન રાચીએ—એ દેશી) અચપલ રોગરહિત નિષ્ઠુર નહિ, અલ્પ હોય દોય નીતિ; ગંધ તે સારો રે કાન્તિ પ્રસન્નતા, પ્રવૃત્તિ. ઘન ઘન શાસન શ્રી જિનવરતણું. ૧ આ ઢાળની પહેલી ચાર ગાથા પાંચમી દૃષ્ટિ સંબંધી છે. પાંચમી દૃષ્ટિથી સમ્યક્દર્શનની પ્રાપ્તિ થતાં વાસ્તવિક યોગ-સાધનાની શરૂઆત થાય છે, ત્યારે નિઃશંકિત આદિ અનેક ગુણો પ્રગટે છે. સાથે યોગ પ્રવૃત્તિનાં બીજાં પણ ચિહ્નો હોય છે તે હવે કહે છે :—
(૧) અચપલ ઉપયોગની સ્થિરતા રહે. તે સાથે મન વચન કાયાની પ્રવૃત્તિ પણ અચપલ એટલે શાંત, સ્થિર થાય.
(૨) રોગરહિત—જે પુરુષાર્થ કરી શકે તે નીરોગી છે. સમ્યદૃષ્ટિ સાચા પુરુષાર્થી છે. તે સાથે આસન પ્રાણાયામાદિને કારણે તેમજ પુણ્યના પ્રભાવથી શરીર નીરોગી થાય.
(૩) નિષ્ઠુર નહિ—સર્વ જીવને આત્મા સમાન ગણે તેથી હૃદયમાં કઠોરતા ન રહે. વ્રત ન લીધું હોય તો પણ હૃદય કોમળ હોય. કોઈને દુઃખી કરવા ન ઇચ્છે. પોતાને કોઈ દુઃખ આપે તોપણ દ્વેષ ન થાય. તે જીવને તેવો કર્મનો ઉદય છે એમ
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૭
છઠ્ઠી કાંતા દૃષ્ટિ સમજે. સાપ વીંછી કરડે તેને પણ મારવાના ભાવ ન થાય. એમ નિષ્ફરતા-ક્રૂરતા જઈને કોમળતા આવે.
(૪) વડીનીતિ, લઘુનીતિ અલ્પ હોય–દશા ફરવાથી ભાવ સારા રહે. શુદ્ધ પરિમિત આહાર લેવાથી નિહાર પણ ઓછો હોય. પ્રથમ વૃદ્ધિને લીઘે મિતાહારીપણું ન હતું. તે મોહ છૂટી ગયો તેથી જીવવા પૂરતું આહારપાન કરે. ભોજન વગેરે શરીરક્રિયાની વાતો પણ ઓછી થઈ જાય, કે એ વાતો શું કરવી?
(૫) સુગંધ-ભાવશુદ્ધિની સાથે સાત્ત્વિક આહારાદિથી શરીરની દુર્ગધ વગેરે સહેજે ટળીને સુગંઘ રહે.
(૬) કાંતિ–આત્માની શાંતિ અને નીરોગિતાથી મુખ પર તેજ આવે તે જોતાં પરને આનંદ થાય.
(૭) પ્રસન્નતા–ચિત્ત પ્રસન્ન રહે. કોઈથી દુભાય નહીં. કોઈનો વાંક નથી એમ માને તેથી ક્રોઘ ન કરે.
(૮) સુસ્વર-સ્વાદ જીતવાથી સ્વર સુઘરે. કષાયરહિત વાણી હોવાથી મીઠી લાગે. એ આદિ પ્રવૃત્તિ હોય છે.
અહો! શ્રી જિન ભગવાનનું શાસન (પ્રવચન અથવા માગ) પ્રશંસવા યોગ્ય છે, ધન્યવાદને પાત્ર છે.
થીર પ્રભાવી રે આગલે યોગથી,
મિત્રાદિક યુત ચિત્ત; લાભ ઈષ્ટનો રે કંઠ અકૃષ્યતા,
જન પ્રિયતા હોય નિત્ય. ઘન- ૨
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઠ દૃષ્ટિની સઝાય આગલી ચાર દૃષ્ટિ પ્રમાણે યોગસાઘન કરેલ હોવાથી જે ગુણો પ્રગટેલા હોય છે તે પણ આ પાંચમી દ્રષ્ટિમાં સ્થિર થાય છે, તેથી ધૈર્યવાળો અને પ્રભાવશાળી બને છે. મિત્રાદિક= મૈત્રી, પ્રમોદ, કરુણા ને ઉપેક્ષા એ ચાર ભાવનાથી યુક્ત ચિત્ત હોય છે. સર્વ જગતથી નિર્વેર બુદ્ધિ હોવાથી દુશ્મનને પણ મિત્રભાવે જુએ તે મૈત્રીભાવના, પરના પરમાણુ જેવા ગુણને પણ પર્વત જેવા દેખે તે પ્રમોદભાવના, પરના દુઃખને પોતાના દુઃખ સમાન સમજીને દૂર કરે કે ઉપાય વિચારે તે કરુણાભાવના, કોઈના દોષ ન જુએ, જગતના સર્વ પ્રતિબંઘને વિસારી આત્મહિતમાં વર્તે તે ઉપેક્ષાભાવના–એ ચાર ભાવના ચિત્તમાં સહેજે પ્રવર્તે પુણ્યના પ્રભાવથી ઇષ્ટનો લાભ થાય. માનઅપમાન, રાગદ્વેષ, સુખદુઃખ આદિ કંઠથી પરાજય ન પામે. વળી તે સર્વને ઉપકારક હોવાથી લોકોને સદા પ્રિય લાગે છે. નાશ દોષનો રે તૃમિ પરમ લહે,
સમતા ઉચિત સંયોગ; નાશ વેરનો રે બુદ્ધિ શતંભરા;
એ નિષ્પન્નહ યોગ. ઘન૦ ૩ અગાઉ “લોભી કૃપણ દયામણો' આદિ દોષો ગણાવ્યા હતા, તે દૂર થવાથી અને આત્માના જ્ઞાનની પરમ તૃતિ અનુભવવાથી, પરવસ્તુ ન હોય તો પણ, સંતોષ રહે. અપરાઘ કરનાર પ્રત્યે પણ ક્રોઘની મંદતા હોવાથી અને મૈત્રીભાવના હોવાથી સમતા-ક્ષમા રહે. લોભના જવાથી દાન, પ્રિયવચન વડે બીજાને સંતોષે અને જ્યાં જેમ ઘટે તેમ વર્તે તે ઉચિત અથવા
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૯
છઠ્ઠી કાંતા દ્રષ્ટિ ઔચિત્ય નામનો ગુણ છે. એ આદિ ગુણોનો સંયોગ આ પાંચમી દ્રષ્ટિમાં થાય છે. પૂર્વનું વેર જેની સાથે હોય તેની માફી માગીને કે તેના ઉપર ઉપકાર કે વિનય કરીને તે વેરનો નાશ થાય તેમ વર્તે છે અને નવું વેર કરતો નથી. એ રીતે વેરભાવનો નાશ કરે છે. તેની બુદ્ધિ સેંકડો આશ્રિતોને પોષે તેવી પ્રભાવવાળી અગમ હોય. અથવા મૂળમાં ઋતંભરા પાઠ છે, કર્મયોગનાં પાંચ ગુણોમાં છેલ્લો ઋતંભર ગુણ છે.
જેથી આત્મા પ્રાપ્ત થાય એવી અત્યંતર ક્રિયા તે કર્મયોગ છે. તેમાં (૧) પ્રવૃત્તિ અથવા યથાપ્રવૃત્તિકરણ, (૨) પરાક્રમ અથવા અપૂર્વકરણ (૩) જય અથવા અનિવૃત્તિકરણ (૪) આનંદ અથવા સમ્યક્દર્શનની પ્રાપ્તિ અને (૫) ઋતંભર એટલે સમ્યક દર્શન સહિત વ્રતનું આચરવું. એવી ઋતંભર ગુણવાળી બુદ્ધિ નિષ્પન્નયોગી એટલે જેને યોગ પ્રાપ્ત થયો છે એવા સમ્યફષ્ટિને હોય છે..
ચિત યોગના રે જે પરગ્રંથમાં,
- યોગાચારય દિ; પંચમ દ્રષ્ટિ થકી તે જેડીએ,
એહવા તેહ ગરિ. ઘન- ૪ પર ગ્રંથ એટલે જૈનેતર ગ્રંથમાં પણ યોગનાં જે ચિહ્નો યોગાચાર્યોએ વર્ણવ્યાં છે તે બઘાં પાંચમી દ્રષ્ટિથી લાગુ પડે છે. એવા પાંચમી દ્રષ્ટિવાળા મહાત્મા ગરિઠ્ઠ. એટલે ચઢિયાતા હોય છે. જૈનમાં યોગનાં બાહ્ય ચિહ્નો અને હઠયોગ આદિની વાતો નથી પરંતુ અન્ય મતોમાં હઠયોગ આદિ ગુરુની આજ્ઞાએ કરતાં
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
NO.
દા
:
આઠ દૃષ્ટિની સઝાય ઉપર કહ્યાં તેવાં યોગનાં જે જે ચિત્રો પ્રાપ્ત થવાનું વર્ણન છે તે પાંચમી દ્રષ્ટિવાળાને પણ લાગુ પડે છે એમ જાણવું. અર્થાત્ પાંચમી દ્રષ્ટિમાં યોગના અભ્યાસથી દોષોનો નાશ અને ગુણોની પ્રાપ્તિ સહજ થાય છે. તેથી આત્માની ભાવના ઉન્નત બને છે અને તેની અસર બાહ્ય દેહાદિ ઉપર પણ થાય છે. છઠ્ઠી દિઢિ રે હવે કાંતા કહ્યું,
તિહાં તારાવ્ય પ્રકાશ; તત્વ મીમાંસા રે હૃઢ હોયે ઘારણા,
નહીં અન્ય કૃત વાસ. ઘન, ૫ હવે છઠ્ઠી કાન્તાદ્રષ્ટિ યથાર્થ નામવાળી છે. તેમાં બોઘ તારાથી છવાયેલ નિર્મળ આકાશની પ્રભા જેવો હોય છે. આ દ્રષ્ટિમાં મીમાંસા અથવા તત્ત્વની વિચારણારૂપ ગુણ પ્રગટે છે. સંસારનાં કાર્યોથી નિવૃત્તિ મેળવીને એકાંત સ્થાનમાં આત્મા વિષે વિચાર કરે. જેમકે “વિચારની ઉત્પત્તિ થવા પછી વર્ધમાન સ્વામી જેવા મહાત્મા પુરુષે ફરી ફરી વિચાર્યું કે આ જીવનું અનંતથી અનંતવાર જન્મવું મરવું થયા છતાં હજુ તે જન્મમરણાદિ સ્થિતિ ક્ષીણ થતી નથી તે હવે કેવા પ્રકારે ક્ષીણ કરવાં?” આ જીવની કઈ ભૂલ છે? તે કેમ દૂર કરવી? કેવલજ્ઞાનનું સ્વરૂપ કેવું હોય? વગેરે સૂક્ષ્મ વિચારણા આ દૃષ્ટિયુક્ત મહાત્માઓ રાતદિવસ કરે છે તે તત્ત્વમીમાંસા નામનો ગુણ છે.
વળી પરમાર્થ પ્રત્યે પ્રેમ પ્રગટ્યો છે તેથી તેનો જ નિરંતર લક્ષ રહે એ આ દૃષ્ટિનું ઘારણા નામનું અંગ છે.
આ વૃષ્ટિમાં અન્યમુદ્ નામનો દોષ દૂર થાય છે. અન્યમુદ્દ
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
છઠ્ઠી કાંતા દૃષ્ટિ
પ૧ એટલે અપ્રસ્તુતમાં પ્રેમ, એ દોષ એક લક્ષ થવાથી જાય છે. તેથી જેમાં આત્માર્થ ન હોય તેવાં અન્ય શાસ્ત્રોમાં રાજી થવાનું, આશ્ચર્ય પામવાનું મટી જાય. દેહનું કે જગતનું માહાભ્ય રહ્યું ન હોવાથી વૈદક જ્યોતિષ્ક આદિ શાસ્ત્રોમાં કે અન્ય કોઈ વિષયમાં આકર્ષણ ન થાય. જ્ઞાન નિર્મળ હોવાથી કદાચ જાણે, તોપણ તેનું માહાભ્ય ન લાગે. વીતરાગ વાણીનું માહાત્ય જાણ્યું છે તેથી અન્ય શાસ્ત્રો છાશ બાકળા જેવાં લાગે. જેમ પતિવ્રતા સ્ત્રીને પોતાના પતિ ઉપર પ્રેમ છે તેથી પતિનું વચન પ્રિય લાગે, તેવું અન્યનું વચન પ્રિય ન લાગે, તેમ આ દૃષ્ટિવાળાને વીતરાગશ્રતમાં અનન્ય પ્રેમ છે તેથી અન્ય કૃતમાં તેવો પ્રેમ ન આવે.
મન મહિલાનું રે વહાલા ઉપરે,
બીજાં કામ કરત; તેમ શ્રુતઘર્મે રે મન દ્રઢ ઘરે,
જ્ઞાનાક્ષેપકવત. ઘન૬ જેમ બીજાં કામમાં ગૂંથાવા છતાં પતિવ્રતા સ્ત્રીનું મન પોતાના પ્રિય પતિમાં જ સ્થિર રહે છે, તેમ સમ્યકજ્ઞાન પ્રત્યે જેના મનમાં અત્યંત પ્રેમ વર્તે છે એવા મુમુક્ષ, જ્ઞાની પાસેથી શ્રવણ કરેલા આત્મઘર્મમાં મનને સ્થિર કરે છે. સમ્યફદ્રષ્ટિ મુમુક્ષુ શાસ્ત્ર વાંચે અને બીજા વાંચે તેમાં આભજમીન જેટલો ફેર છે. આને જે કાંઈ આત્માને ઉપકારી થાય તે પ્રત્યે લક્ષ રહે અને એક આત્માર્થનો ખપી થયો હોવાથી પરમાર્થને સાથે તેવો પુરુષાર્થ આદરે. બીજાને જગત પ્રત્યે લક્ષ હોય તેથી યાદ રાખે તોપણ કંઈ કાર્યકારી થાય નહીં.
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર
આઠ દૃષ્ટિની સઝાય શ્રત એટલે સતુશાસ્ત્ર, સતુબોઘ અથવા જ્ઞાની પાસે જે સાંભળ્યું હોય તે. પરમકૃપાળુ શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજી ઉત્તરસંડા વનક્ષેત્રે હતા ત્યારે આખી રાત પરમકૃતનું અદ્ભુત રટણ કરતા. એકતાન તલ્લીનતા એવી રહેતી કે ડાંસ મચ્છર ઘણાં કરડે તોપણ શરીરનું કંઈ ભાન કે લક્ષ જ નહીં! એમ શ્રતનું માહાત્મ ખરેખરું લાગે ત્યારે દેહાદિ અન્ય સર્વને ભૂલી જાય. તે શ્રુત અનુભવ વધતી દશા! સ્વાધ્યાય અને ધ્યાનમાં શ્રુત તે સ્વાધ્યાય છે અને આત્માનો અનુભવ કરવો તે ધ્યાન છે. જ્ઞાની પાસે સાંભળ્યું હોય તેમાં જ ચિત્ત રોકાય. અથવા સમ્યક્દર્શન થયા પછી જ્ઞાનમાં જ ચિત્ત રાખે એ રીતે જ્ઞાન પ્રત્યે જે નિરંતર આકર્ષાયા છે તે જ્ઞાનાક્ષેપકવંત અથવા જ્ઞાની કહેવાય છે.
આ ગાથા ઉપર પરમ તત્ત્વજ્ઞાની શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર વચનામૃત આંક ૩૯૪, ૩૯૫ ને ૩૯૬ માં વિસ્તારથી વિવેચન કર્યું છે જે આ ગ્રન્થની શરૂઆતમાં પ્રસ્તાવના પછી મૂકવામાં આવ્યા છે, તે અહીં ખાસ વિચારવા યોગ્ય છે. જેઓને ક્ષાયિક સમ્યકદર્શન થયું છે અને આત્માનો અનુભવ વર્તે છે, એવા જ્ઞાની તો નિરંતર પોતાના શુદ્ધ સ્વરૂપમાં ચિત્ત રાખે છે અથવા તો પોતાથી અથિક દશાને પામેલા એવા તીર્થકર આદિનું અવલંબન લે છે. પરંતુ જેમને હજુ સમ્યક્રદર્શનની નિર્મળતા થઈ નથી એવા મુમુક્ષુએ તો જ્યાં એ ગુણ પ્રગટ થયો છે એવા જ્ઞાનીમાં તથા જ્ઞાનીથી પ્રાપ્ત થયેલ મૃતઘર્મરૂપ વચનામૃતમાં નિરંતર ચિત્તને એકાગ્ર કરવા યોગ્ય છે. તેથી સ્વચ્છેદ કુતર્ક વગેરે દોષો ટળી જઈને સ્વરૂપમાં સ્થિરતા થાય છે, અને એ રીતે સમ્યક્રદર્શનની નિર્મળતા પ્રાપ્ત થાય છે.
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર
છઠ્ઠી કાંતા દ્રષ્ટિ એહવે જ્ઞાને રે વિઘન નિવારણે,
ભોગ નહીં ભવહેત; નવિ ગુણ દોષ ન વિષય સ્વરૂપથી,
- મન ગુણ અવગુણ ખેત. ઘન- ૭ જેને એવું અક્ષેપકજ્ઞાન અથવા જ્ઞાન પ્રત્યે પ્રીતિ થઈ છે એવા જ્ઞાનીને ભોગો ભવનાં કારણે થતા નથી. વિઘ નિવારણે એટલે માત્ર દુઃખના પ્રતિકાર–ઉપાય તરીકે કર્મના ઉદયાનુસાર જ્ઞાનીના ભોગ હોય છે. ભૂખ તરસ આદિ વિઘ દૂર કરવા ખાય છે, પીએ છે, પણ તેમાં તેમને રસ આવતો નથી. જ્ઞાનમાં રસ છે તેથી ભોગોમાં પ્રીતિ થતી નથી. અર્થાત્ જ્ઞાનીના ભોગો મોજશોખ કે વિલાસરૂપ હોતા નથી. સાથે જ્ઞાનદ્રષ્ટિ હોવાથી તે ભોગો જ્ઞાનીને કર્મબંધનું કારણ થતા નથી.
પાંચ ઇન્દ્રિયના વિષયભોગો આત્માને ગુણ કે અવગુણ કરવાના સ્વભાવવાળા નથી. કારણકે તે જડ છે. પરંતુ મને એ જ ગુણદોષને ઉત્પન્ન કરનાર ખેતર સમાન છે. જ્ઞાનીને પરવસ્તુનું માહાત્મ નથી તેથી તેમનું મન વિષયોમાં રમતું નથી. ભરત ચક્રવર્તીને ભોગની સામગ્રીનો વિચાર કરતાં જ્ઞાન થયું તેમ જ્ઞાનીને સર્વ ભોગો પ્રત્યે વૈરાગ્ય હોવાથી જ ભોગો બંઘનું કારણ થતા નથી. માયા પાણી રે જાણી તેહને,
લંઘી જાય અડોલ; સાચું જાણી રે તે બીતો રહે,
ન ચલે ડામાડોલ. ઘન, ૮
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪
આઠ દૃષ્ટિની સઝાય જ્ઞાની સંસારના પ્રસંગોને મૃગજળ જેવા ખોટા જાણે છે, તેથી તેમાં પણ રાગદ્વેષ ન કરતાં અડોલ રહે છે. જેમ કોઈ મૃગજળને ઓળખે તેથી તેને તેમાં ડૂબી જવાનો ભય લાગે નહીં, અડોલ નિશ્ચિત મને ઓળંગી જાય છે; તેમ વિષયભોગો, જગતના પ્રસંગો તેમજ રોગાદિ, માત્ર થોડો વખત રહેવાના છે અને આત્માને કંઈ કામના નથી એમ જ્ઞાની સ્પષ્ટ જાણે છે, તેથી તેવા પ્રસંગમાં રાગદ્વેષને વશ થતા નથી, અડોલ અને સાવઘાન રહે છે. તેમની પાસે સાચી વસ્તુ–સમ્યકજ્ઞાન રૂપી રત્ન છે, તે ખોવાઈ ન જાય માટે માયાથી ડરતા રહે છે. માયાના મોહક પ્રસંગો દેખીને તેમનું મન લોભાતું નથી, ચળવિચળ થતું નથી.
ભોગતત્ત્વને રે એમ ભય નવિ ટળે,
' જૂઠા જાણે રે ભોગ; તે એ દ્રષ્ટિ રે ભવસાયર તરે,
લહે વળી સુયશ સંયોગ. ઘન- ૯ પરંતુ જે ભોગને તત્ત્વરૂપ, સારરૂપ માને, સાચા માને, તેને એમ ભવનો ભય ટળે નહીં. ભોગમાં આસક્ત હોવાથી કર્મબંઘ રહિત અડોલ રહી શકે નહીં, તેથી ભવનાં દુઃખ ફરી ફરી પ્રાપ્ત થાય. પરંતુ પાંચ ઇંદ્રિયના વિષયોમાં માત્ર આરોપિત સુખ છે, તેથી જૂઠા મૃગજળ જેવા છે એમ જાણનાર મુમુક્ષુ અથવા જ્ઞાની સંસારસમુદ્રને તરી જાય છે. શ્રી યશોવિજયજી કહે છે કે આ દ્રષ્ટિવાળા સુયશ મેળવી આત્માના અક્ષય સુખના વિલાસનો સંયોગ પ્રાપ્ત કરે છે.
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૫
ઢાળ સાતમી સાતમી પ્રભા દ્રષ્ટિ
(એ છીંડી ક્યાં રાખી–એ દેશી) અર્ક પ્રભાસમ બોઘપ્રભામાં, ધ્યાન પ્રિયા એ દિડી; તત્ત્વ તણી પ્રતિપત્તિ બહાં વળી, રોગ નહીં સુખ પુછી રે.
ભવિકા, વીર વચન ચિત્ત ઘરીએ. ૧ પ્રભા નામની સાતમી દ્રષ્ટિમાં સૂર્યના પ્રકાશ જેવો બોધ હોય છે. તે જ્ઞાનની અત્યંત નિર્મળતા સૂચવે છે. આ દ્રષ્ટિમાં શ્રુતકેવલી જેવું જ્ઞાન હોઈ શકે છે.
આ દ્રષ્ટિનું અંગ ધ્યાન છે. તેથી ધ્યાનમાં અત્યંત પ્રીતિ હોય છે. પાંચમી સ્થિરા દ્રષ્ટિમાં, સમ્યક્દર્શનની નિર્મળતા દર્શાવી ત્યાં ચોથું ગુણસ્થાન ઘટે છે. છઠ્ઠી કાન્તા દ્રષ્ટિમાં શ્રુતજ્ઞાન સ્વાધ્યાયની મુખ્યતા દર્શાવી ત્યાં પાંચમું, છઠ્ઠ ગુણસ્થાન ઘટે છે અને આ સાતમી પ્રભાષ્ટિમાં ચારિત્રની અત્યંત નિર્મળતારૂપ ધ્યાનની મુખ્યતા છે. ત્યાં સાતમું ગુણસ્થાન ઘટે છે.
આ દ્રષ્ટિમાં તત્ત્વની પ્રતિપત્તિ નામનો ગુણ પ્રગટે છે. અર્થાત્ શુદ્ધાત્મતત્ત્વ પ્રગટ જેમ છે તેમ સ્પષ્ટ જણાય છે. કહ્યું છે કે ચોથા ગુણસ્થાનવાળાને સાતમે કેવી દશા હોય તે સમજાય છે અને સાતમા ગુણસ્થાનવાળાને ચૌદમે કેવી દશા હોય તે સમજાય છે.
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
પક
આઠ દૃષ્ટિની સક્ઝાય ધ્યાનનો પ્રતિપક્ષી રોગ છે. ચારિત્રમોહ એ જ ખરો રોગ છે અને જીવને મુઝવે છે, તેથી દુઃખ લાગે છે. ચારિત્રમોહ મંદ થાય તેમ તેમ સ્થિરતા રહે અને ધ્યાનનું સુખ અનુભવી શકાય. પૂર્વે જ્ઞાનનો ક્ષયોપશમ કર્યો હોય તેને ચારિત્રમોહ બહુ રોકી શકે નહીં, પરંતુ ધ્યાનના આનંદને રોકે છે. એ રોગ નામનો દોષ આ દ્રષ્ટિમાં દૂર થાય છે. બાહ્ય રોગ, ઉપાધિ, અસમાધિ પણ તેને ન હોય અને કદાચ હોય તો તેને ગણે નહીં. ધ્યાનમાં સુખની જ વૃદ્ધિ થાય છે. - હે ભવ્ય જીવો! વિર ભગવાનના વચનોને ચિત્તમાં ઘારણ
કશે.
સઘળું પરવશતે દુખ લાક્ષણ, નિજવશતે સુખ લહીએ; એ આતમ ગુણ પ્રગટે, કહો મુખતે કુણકહીએ રે?
ભવિકા, વીર વચન ચિત્ત ઘરીએ. ૨ પર વસ્તુના સુખને સુખ ન માનવાનો અભ્યાસ તો પાંચમી દૃષ્ટિથી હોય છે. પરંતુ હવે ધ્યાનમાં તે પ્રત્યક્ષ પ્રમાણભૂત થાય છે. સ્થિરતા ગુણ ધ્યાન દ્વારા પ્રગટે છે. પરવશ યુગલને, દેહને આધીન જે સુખ માન્યું છે, તે સર્વ સુખ નહીં પણ દુઃખરૂપ જ છે. તેથી ત્યાગવા યોગ્ય છે.
પરવસ્તુમાં નહિ મૂંઝવો, એની દયા મુજને રહી, એ ત્યાગવા સિદ્ધાંત કે, પશ્ચાતું દુઃખ તે સુખ નહીં.”
જે સુખની પાછળ દુઃખ આવે તે સુખ નથી. અને નિજવશ=આત્માના ધ્યાનમાં કે સમાધિમાં જે સુખ અનુભવાય
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાતમી પ્રભા દ્રષ્ટિ છે તે સાચું સુખ છે, તે પ્રાપ્ત કરવા યોગ્ય છે. એ દ્રષ્ટ–એવી સમજણથી ધ્યાનમાં પ્રવૃત્તિ કરતાં આત્માનો જે સુખ ગુણ અનુભવાય છે, તે સુખ કોને કહીએ? અર્થાત્ તે સુખ કોઈને કહી શકાય તેવું વચનમાં વર્ણવી શકાય તેવું–નથી. કદાચ કહેવામાં આવે તો પણ જેને ધ્યાનનો અનુભવ નથી તેને તે સ્વાધીન સુખનો કંઈ ખ્યાલ આવી શકે જ નહીં. એ વાતને દ્રષ્ટાંતથી વ્યક્ત કરે છે– નાગર સુખ પામર નવિ જાણે, વલભ સુખ ન કુમારી; અનુભવ વિણ તેમ ધ્યાનતણું સુખ, કોણ જાણે નરનારી રે?
ભવિકા, વીર વચન ચિત્ત ઘરીએ. ૩ શહેરના ઘનાઢ્ય નાગરિકજનો કેવાં સુખ ભોગવે છે તેનો ખ્યાલ, જેણે શહેર કદી જોયું નથી એવા ભીલ વગેરે પામર જનોને ગમે તેવું વર્ણન કરવા છતાં આવી શકતો નથી, તેમજ પતિનું સુખ કેવું હોય તેનો ખ્યાલ કુમારિકાને આવી શક્યો નથી. તેવી રીતે જેમને ધ્યાનનો અનુભવ નથી એવાં સ્ત્રીપુરુષોને તે અતીન્દ્રિય સુખનો ખ્યાલ આવી શકતો નથી. એક દ્રષ્ટિમાં નિર્મળ બોષે, ધ્યાન સદા હોય સાચું દુષણ રહિત નિરંતર જ્યોતિ, રત્ન તે દીપે અરું રે.
ભવિકા, વીર વચન ચિત્ત શરીએ. ૪ આ દ્રષ્ટિમાં અપ્રતિપાતી સમકિત સાથે શ્રુતજ્ઞાનાવરણીય કર્મનો ક્ષયોપશમ થવાથી સૂર્યના પ્રકાશ જેવી બોઘની નિર્મળતા કહી છે. તેથી ભગવાનના વચનનું રહસ્ય ચૌદપૂર્વનો સાર
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઠ દૃષ્ટિની સઝાય યથાર્થ સમજાય છે, એવા નિર્મળ બોઘને કારણે ધ્યાનમાં સહજ પ્રવૃત્તિ થાય છે. વળી ધ્યાનમાં પરમ સુખ અનુભવાતું હોવાથી આ દ્રષ્ટિવાળા યોગી, બને તેટલો વખત અપ્રમત્તપણે ધ્યાનમાં સ્થિર રહે છે. તેથી જેમ દૂષણ વિનાનું જાતિવંત રત્ન નિરંતર દીપે છે, તેમ આ દ્રષ્ટિમાં રહેલા યોગીનો આત્મા સત્ય ધ્યાન વડે સદા દેદીપ્યમાન દેખાય છે.
અહીં પ્રસંગાનુસાર ધ્યાન વિષે સમજવાની જરૂર છે. . ધ્યાન કરવામાં પ્રથમ ધ્યેયનો નિર્ણય કરવો પડે છે. હઠયોગ વગેરેમાં કોઈ પરવસ્તુ ઉપર ચિત્ત એકાગ્ર કરવાનો અભ્યાસ કરવામાં આવે છે અને તેમાં કર્મબંઘથી છૂટવું કે મોક્ષપ્રાપ્તિ એ લક્ષ હોતો નથી. અહીં તો મોક્ષને અર્થે પ્રયત્ન કરવાનો હોવાથી આત્માથી જુદું ધ્યેય નથી. પરંતુ સમ્ય દર્શન ન થાય ત્યાં સુધી આત્મસ્વરૂપનો લક્ષ થતો નથી. અનાદિથી વૃત્તિ બાહ્ય છે તે દર્શનમોહ અને ચારિત્રમોહને કારણે અંતરમાં વાળવી અશકય છે, તેથી સદ્ગુરુ આજ્ઞાએ પ્રથમ ચાર દ્રષ્ટિમાં કહ્યા પ્રમાણે પુરુષાર્થ કરતાં જ્યારે દર્શનમોહની મંદતા થાય ત્યારે ધ્યેય વિષે નિઃશંકતા થાય અને જીવ પાંચમી દ્રષ્ટિમાં આવ્યો ગણાય. ત્યાર પછી ચિત્તવૃત્તિ વિશેષ વિશેષ એકાગ્ર કરવી અથવા ધ્યેયમાં ચિત્તનું સ્થાપન કરવું તે ઘારણા છે. તે માટે છઠ્ઠી દ્રષ્ટિમાં કહ્યું તેમ નિરંતર શ્રુતનું અવલંબન લેવું પડે છે.
એ રીતે અભ્યાસ કરતાં ઘારણાના વિષયમાં એક સરખી
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાતમી પ્રભા દ્રષ્ટિ વહેતી વૃત્તિ અથવા ધ્યેયમાં અંતર્મુહર્ત સુથી એકાકાર સ્થિર થવું તે ધ્યાન છે.
ધ્યાન કરતાં કરતાં ધ્યેયરૂપ થઈ જવું તે સમાધિ છે. સમાધિમાં ધ્યાન કરનાર અને ધ્યેય વચ્ચે ભેદનો વિકલ્પ નથી. અર્થાતુ ધ્યાનમાં હું શુદ્ધ સ્વરૂપનું ધ્યાન કરું છું એવો વિકલ્પ છે. તે વિકલ્પ દૂર થાય અને ધ્યેયાકાર વૃત્તિ અંતર્મુહૂર્ત કરતાં અઘિક ટકી રહે તે સમાધિ છે. તે મુખ્યપણે શ્રેણીમાં હોય છે. તે વિષે આઠમી દ્રષ્ટિમાં કહેવાશે. - હવે અહીં અસંગ અનુષ્ઠાન વિષે કહેવામાં આવે છે– વિસભાગ ક્ષય શાંતવાહિતા, શિવમારગ ધ્રુવ નામ; કહે અસંગક્રિયા ઇહાં યોગી, વિમલ સુયશ પરિણામરે.'
ભવિકા, વીર વચન ચિત પરીએ. ૫ જેમ ચાક ફેરવીને દંડ લઈ લેવામાં આવે છતાં ચાક કર્યા કરે છે તેમ ધ્યાન થઈ રહ્યા પછી ધ્યાનના સંસ્કારના બળથી ધ્યાનના સમય જેવો જે શુદ્ધ પરિણામનો પ્રવાહ રહેવો તે અસંગ અનુષ્ઠાન છે. આ અસંગ અનુષ્ઠાન પ્રાપ્ત થયેલી દશાને ટકાવી રાખનારું અને આગળ ઉપરની દશાને પ્રાપ્ત કરાવનાર હોવાથી મહત્વનું છે. તેને જુદા જુદા દર્શનમાં ભિન્ન ભિન્ન નામથી ઓળખે છે. બૌદ્ધમતના યોગીઓ તેને વિસભાગ-ક્ષય (વિસદ્ગશભાવ–વિકાર દૂર થવો) એ નામથી ઓળખે છે, સાંખ્યમતના યોગીઓ તેને શાંતવાહિતા કહે છે, શૈવમતના યોગીઓ તેને શિવમાર્ગ કહે છે, પાતંજલ યોગમાર્ગના યોગીઓ તેને ધ્રુવાધ્વા અથવા ધ્રુવમાર્ગ કહે છે અને અહીં એટલે
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
SO
આઠ દૃષ્ટિની સક્ઝાય જૈનદર્શનમાં યોગી મુનિઓ તેને અસંગ અનુષ્ઠાન નામથી ઓળખે છે.
આ તો છેક ઉપરની વાત કહી પરંતુ તે પહેલા યોગની પ્રાપ્તિ અર્થે પણ અસંગક્રિયાનું અત્યંત મહત્વ છે. તે વિષે પરમ તત્ત્વજ્ઞ શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર વચનામૃત આંક ૪૩૦ માં નિર્દેશ કર્યો છે તે અહીં વિચારવા યોગ્ય છે. “કલ્યાણ જે વાટે થાય છે તે વાટનાં મુખ્ય બે કારણ જોવામાં આવે છે. એક તો જે સંપ્રદાયમાં આત્માર્થે બઘી અસંગપણાવાળી ક્રિયા હોય, અન્ય કોઈ પણ અર્થની ઇચ્છાએ ન હોય, અને નિરંતર જ્ઞાનદશા ઉપર જીવોનું ચિત્ત હોય, તેમાં અવશ્ય કલ્યાણ જન્મવાનો જોગ જાણીએ છીએ. એમ ન હોય તો તે જોગનો સંભવ થતો નથી.”
અસંગપણું એટલે આત્માર્થ સિવાયના સંગમસંગમાં પડવું નહીં–” વગેરે કહી છેવટે સર્વ પ્રતિબંઘથી છૂટવા કહ્યું છે.
અહીં સાતમી દ્રષ્ટિમાં જે અસંગક્રિયા કહેવી છે તે તો અપ્રતિપાતી ધ્યાનની છેવટની અવસ્થા છે કે જ્યાંથી આગળ શ્રેણી માંડીને જીવ મુક્ત થાય છે. શ્રી યશોવિજયજી કહે છે કે એ રીતે યોગીઓ અસંગભાવથી અખંઘકક્રિયા કરીને નિર્મળ પરિણામને સાથે છે અને એ જ મોક્ષમાર્ગ છે.
છે જે
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧
ઢાળ આઠમી
આઠમી પર વૃષ્ટિ (તુજ સાથે નહિ બોલું મારા વહાલા–એ દેશી) દ્વિષ્ટિ આઠમી સાર સમાથિ, નામ પર તસ જાણુંજી; આપ સ્વભાવે પ્રવૃત્તિ પૂરણ, શશિરામ બોથ વખાણું); નિરતિચાર પદ એહમાં યોગી, કહિયે નહીં અતિચારી; આરોહે આરૂઢ ગિરિને, તેમ એહની ગતિ ન્યારી. ૧
આ આઠમી દ્રષ્ટિનું નામ પર છે. આગળની સાત દ્રષ્ટિ કરતાં આ આઠમી દ્રષ્ટિમાં રહેલા યોગીઓની દશા સર્વોત્કૃષ્ટ હોવાથી તેનું પરા નામ સાર્થક છે. આ વૃષ્ટિનું અંગ સમાધિ છે.
ધ્યાનની ઉચ્ચ કોટીનું નામ સમાથિ છે. કેટલાક તેને ધ્યાનનું ફળ કહે છે. ચિત્તનું દેશબંઘન થવું તે ઘારણા, એક્તાનતા થવી તે ધ્યાન અને વર્તમાન બંઘઅવસ્થાને શૂન્યરૂપ કરીને પરમાત્મસ્વરૂપે પ્રતિભાસવું તે સમાધિ છે. સાતમા ગુણસ્થાનને અંતે જ્યારે શ્રેણી માંડે છે ત્યારે સમાધિમાં આરૂઢ થયેલા યોગીઓ આ આઠમી દ્રષ્ટિમાં પ્રવેશ કરે છે. તેથી આઠમી દૃષ્ટિમાં પૂર્ણપણે આત્મસ્વભાવમાં પ્રવૃત્તિ કરવારૂપ તત્ત્વપ્રવૃત્તિ નામનો ગુણ પ્રાપ્ત થાય છે.
આ દ્રષ્ટિમાં બોઘનો પ્રકાશ પૂર્ણચંદ્રની શીતળ ચાંદની જેવો આલ્હાદક છે, અર્થાત્ અપૂર્વ જ્ઞાન સાથે અપૂર્વ શાંતિ અનુભવાય છે. પૂનમના ચંદ્ર ઉપર જેમ આછું વાદળ આવ્યું હોય તેની પાર જેમ ચંદ્ર દેખાય, એવો આત્માનો અનુભવ છે.
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉર
આઠ દૃષ્ટિની સઝાય પછી પવન આવે ને વાદળું ખસી જાય તો પૂર્ણપણે ચંદ્ર પ્રકાશે એવી દશા પ્રાપ્ત થાય છે. અર્થાત્ સમાધિને કારણે ઘાતિયાં કર્મ ક્ષય થઈ જઈને શ્રેણીને અંતે કેવલજ્ઞાન પ્રગટ થાય છે.
- આ આઠમી દ્રષ્ટિમાં વર્તતા યોગીઓને સાંપરાયિક ક્રિયાનો અભાવ હોવાથી કોઈ દોષ લાગતા નથી. તેથી પ્રતિક્રમણાદિ આચારનો પણ તેમને સર્વથા અભાવ છે. એ રીતે વ્રત ક્રિયા વગેરેમાં લાગતા સર્વ અતિચારોનો અભાવ થવાથી તેમને નિરતિચાર પદ પ્રાપ્ત હોય છે. તે કેવી રીતે? એ શંકાનો ઉત્તર આપે છે કે જેમ પર્વત ઉપર ચઢતી વખતે થતી ક્રિયા ઉપર ચઢી ગયા પછી કરવાની હોય નહીં તેમ શ્રેણીમાં પ્રતિક્રમણાદિ ક્રિયા કરવાની હોતી નથી. અર્થાત્ આઠમી દ્રષ્ટિવાળા યોગીઓની સર્વ ક્વિા જુદા જ પ્રકારની હોય છે. આગળ જે કર્યું હતું તેના ફળ રૂપે વિના પ્રયાસે થાય છે. ચંદન ગંથ સમાન ક્ષમા ઇહાં, વાસકને ન ગવષેજી; આસંગે વર્જિત વળી એહમાં, કિરિયા નિજગુણ લેખેજી; શિક્ષાથી જેમ રતન નિયોજન, ર ભિન્ન તેમ એહોજી; તાસ નિયોગે કરણં અપૂરવ, લહૈ મુનિ કેવલ ગેહોજી. ૨
જેમ ચંદનગંઘને સુવાસિત કરનારની અપેક્ષા હોતી નથી, સહજ સ્વભાવે સુગંધી હોય છે, તેમ શ્રેણીમાં ક્ષમા વગેરે ગુણો સહજ સ્વભાવે હોય છે. તે માટે પ્રયત્ન કે સદ્ગુરુના બોઘની જરૂર હોતી નથી. વળી આ દ્રષ્ટિમાં આસંગ (આસક્તિ) નામનો દોષ દૂર થયો હોય છે તેથી સાતમી દ્રષ્ટિમાં જેમ ધ્યાન માટે
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઠમી પરા દૃષ્ટિ
૬૩ પ્રીતિ હતી તેમ અહીં નથી. અર્થાત્ સમાધિ રાખવી એવો ભાવ પણ નથી. ચંદનગંધના ન્યાયે પોતાનો સ્વભાવ પ્રગટ કરવાની જ માત્ર ક્રિયા, વિના પ્રયાસે સહજપણે થાય છે.
હવે શ્રેણીમાં દર્શન ગુણ કેવો હોય છે તે કહે છે, કે જેમ રત્નની પરીક્ષા શીખતી વખતની દ્રષ્ટિ અને શીખી રહ્યા પછી રત્નનો વ્યાપાર કરતી વખતની દ્રષ્ટિમાં ઘણો ફેર હોય છે. અર્થાત્ શીખતી વખતે બહુ અનુભવ નથી, તેથી પરીક્ષા કરતાં વાર લાગે, વિચાર કરવો પડે; પરંતુ વ્યાપારમાં પ્રવીણ થયા પછી જોતજોતામાં પરીક્ષા કરે અને તેમાં ભૂલ સંભવે જ નહીં. તેમ શ્રેણીમાં જે દર્શન છે તે કેવળ નિર્મળ હોય છે. એવી રીતે દ્રષ્ટિ ભિન્ન એટલે સાતિશય દ્રષ્ટિ હોય છે. તેના કારણે અપૂર્વકરણની પ્રાપ્તિ થાય છે. ( શ્રેણી માંડે ત્યારે દર્શનમાં પણ ફેર પડે. ક્ષયોપશમ હોય તો ક્ષાયિક થઈ જાય કે ઉપશમ થઈ જાય અને તે દ્વિતીય ઉપશમ કહેવાય છે. તેથી ઉપશમ કે ક્ષપક શ્રેણીમાં દર્શનમોહની કોઈ પ્રકૃતિ ઉદયમાં હોતી નથી. દર્શન કેવળ નિર્મળ હોવાથી દ્રષ્ટિ ભિન્ન' કહ્યું છે. આ બઘો ફેરફાર સહેજે આત્મામાં થાય છે.
અહીં તો સપક શ્રેણીની વાત છે. તેમાં ઉપર કહ્યું તેમ નિર્મળ સમ્યત્વના યોગે અપૂર્વકરણ પ્રાપ્ત થાય, પછી તે જીવ અટક્યા વગર આગળ વધી કેવળ શુદ્ધસ્વરૂપ એવું જે પોતાનું વાસ્તવિક ઘર તેને અવશ્ય પ્રાપ્ત થાય છે.
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઠ દૃષ્ટિની સક્ઝાય ક્ષીણ દોષ સર્વજ્ઞ મહામુનિ, સર્વ લબ્ધિ ફલ ભોગીજી; પર ઉપકાર કરી શિવ સુખ તે, પામે યોગ અયોગીજી; સર્વ શત્રુભય સર્વ વ્યાથિલય, પૂરણ સર્વ સમીહાજી; સર્વ અરથ યોગે સુખ તેહથી, અનંત ગુણ નિરીહાજી. ૩
એ રીતે અપૂર્વકરણ પછી કેવલજ્ઞાન પ્રગટ થાય તે પહેલાં વચ્ચે સર્વ રાગાદિ દોષોનો ક્ષય થાય છે અને તે સર્વજ્ઞ મહામુનિ સર્વ ક્ષાયિક લબ્ધિના કારણે પ્રાપ્ત થતા અનંત સુખના ભોગી થાય છે. અર્થાત્ અનંતજ્ઞાન, અનંતદર્શન, ક્ષાયિક સમકિત, ક્ષાયિક ચારિત્ર, અનંતદાન, અનંતલાભ, અનંતભોગ, અનંતઉપભોગ, અને અનંતવીર્ય એ ૯ ક્ષાયિક લબ્ધિ બારમા ગુણસ્થાનને અંતે પ્રગટ થાય છે. પછી તેરમે ગુણસ્થાને વિચરતા તે સર્વજ્ઞ ભગવાન સર્વ જગતજીવોના ઉપકારી થાય છે. તે અવસ્થામાં તેમને કોઈ પ્રકારની ઉત્સુકતા કે ભલું કરવાની ઇચ્છા નથી. તો પણ પૂર્વ પુણ્યના ઉદયાનુસાર તેમના મન વચન કાયાના યોગ લબ્ધિ સહિત પ્રવર્તે છે. તેથી સહેજે ઉપકારી થાય છે. એ રીતે સયોગીકાળ પૂરો કરીને આયુષ પૂરું થવા આવે ત્યારે અયોગી અવસ્થા અથવા છેલ્લું ચૌદમું ગુણસ્થાન પ્રાપ્ત થાય છે.
તે અવસ્થામાં સર્વ કર્મરૂપી શત્રુઓનો નાશ થાય છે. અર્થાતુ બાકી રહેલા ચાર અઘાતી કર્મની પ્રકૃતિઓનો ક્ષય થાય છે. તેથી જન્મમૃત્યુના વિકારવાળો જે સંસારરૂપી રોગ તે તેમનો સર્વથા ટળી જાય છે. સંસાર એ આત્માનો રોગ છે એમ કહેવું તે ઉપચાર–કહેવા માત્ર–નથી પણ વાસ્તવિક છે,
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫
આઠમી પર દૃષ્ટિ મુખ્ય રોગ છે. જન્મ, જરા, મરણ અનુભવવાં પડે છે એ પ્રત્યક્ષ છે. વળી તે અયોગી ભગવાનને અનંત સુખ પ્રાપ્ત હોવાથી હવે કંઈ મેળવવાનું બાકી રહ્યું નથી તેથી કૃતકૃત્ય થયા છે. તે સુખ કેવું છે? તે કહે છે કે આ લોકમાં જેટલા સુખના પદાર્થો કહેવાય છે તે બધાના સુખનો સરવાળો કરીએ તેથી અનંતગણું સુખ કેવળજ્ઞાન થતાં જ પ્રાપ્ત થાય છે, અને દશ ગુણસ્થાને લોભનો ક્ષય થયો ત્યારથી કોઈ ઇચ્છા પણ નથી એટલે નિરીહ છે.
આ પ્રમાણે ચૌદમે ગુણસ્થાને સર્વ યોગડિયા અટકી જવાથી સિંહ જેમ પાંજરાથી ભિન્ન હોય છે તેમ તેઓ દેહરૂપી પીંજરથી સર્વથા ભિન્ન થાય છે. એ અવસ્થામાં માત્ર પાંચ લઘુ અક્ષર બોલે તેટલો કાળ રહીને, આયુકર્મ ક્ષય થવાને છેલ્લે સમયે મુક્ત થઈને, એક સમયવાળી ઊર્ધ્વગતિથી સિદ્ધાલયમાં જઈને ત્યાં સદાને માટે સ્થિર થાય છે. એ અડદિલ્હી કહી સં૫, યોગ સારા સંકેતેજી; ઉલયોગી ને પ્રવૃત્તચક્ર છે, તે તો હિત હેતેજી; યોગીકુલે જાયા તસ ઘર્મ, અનુગત તે કુલ યોગીજી; અષી ગુરુદેવદ્વિજ પ્રિય, દયાવંત ઉપયોગીજી.૪
યોગશાસ્ત્રના લક્ષણને અનુસરીને સંક્ષેપમાં આ આઠ દ્રષ્ટિ કહી છે. જેમ ઘણા દૂઘમાંથી માખણ તારવીને તેનું ઘી બનાવવામાં આવે તેમ સર્વ યોગશાસ્ત્રોના સારરૂપે શ્રી હરિભદ્રાચાર્યે યોગદ્રષ્ટિસમુચ્ચય ગ્રંથ રચ્યો તેના રહસ્યરૂપે શ્રી
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૬
આઠ દૃષ્ટિની સઝાય યશોવિજયજીએ આ આઠ દૃષ્ટિની સઝાય રચી છે. આ યોગવૃષ્ટિ આત્મસ્મૃતિ અર્થે તેમજ કુલયોગી અને પ્રવૃત્તચક્ર યોગીના હિતને અર્થે કરવામાં આવી છે.
અંતરાત્મા પરમાત્માની સાથે જોડાય તે યોગ છે. ગોળ યોગનાનું યોગદ મો સાથે જે જોડે તે યોગ છે. એ પ્રકારના યોગને જે સાથે તે યોગી છે. સામાન્યપણે યોગીઓ ચાર પ્રકારના કહ્યા છે : ગોત્રયોગી, કુલયોગી, પ્રવૃત્તચક્રોગી અને નિષ્પન્નયોગી.
નિખાયોગી યોગમાર્ગના સંપૂર્ણ પરિચિત હોઈ યોગસાઘનમાં સારી રીતે આગળ વધેલા છે. તેઓ નિરંતર ધ્યાનસમાધિમાં રહીને યોગસાઘનમાં જ વર્તે છે. તેથી તેઓને માટે આ ગ્રંથનું પ્રયોજન નથી.
ગોત્રયોગી તે છે કે જેઓ યોગસાધક ગોત્ર અથવા આર્યભૂમિમાં જન્મ્યા છે અને ઘર્મનું બાહ્ય આરાઘન પણ કરે છે છતાં યોગ સાઘન માટે જરૂરના સંસ્કારો અદ્વેષી, ગુરુદેવદ્વિજ પ્રિય આદિ છે તે તેમનામાં નથી અથવા તો તેથી વિપરીત સંસ્કારો છે. જેમકે દ્વેષી–પરનો વેષ કરનારા, મતમતાંતરનો આગ્રહ કરનારા, જ્ઞાની ગુરુ, સર્વજ્ઞદેવ અને યોગસાઘક ઘર્માત્માઓનો વિરોઘ કરનારા, દયા વિનાના અર્થાતુ પાપમાં પ્રવૃત્તિ કરનારા અને અનુપયોગી અંતર્મુખ લક્ષ વિનાના હોય તે ગોત્રયોગી છે. તેઓ બાઘક્રિયા વગેરે કરવા છતાં યોગ સાધી શકતા નથી. સારી વસ્તુ પણ તેમને વિપરીત પરિણમે છે તેથી તેઓને માટે પણ આ યોગદ્રષ્ટિનું પ્રયોજન નથી.
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઠમી પરા દૃષ્ટિ
કુલયોગી ગોત્રયોગથી તેઓના ગુણોને લઈને ભિન્ન પડે છે. કુલયોગી તે છે કે જેઓ યોગને અનુકૂળ સામગ્રીવાળા કુળમાં જન્મ્યા છે અથવા અન્ય અનાર્યકુળમાં જન્મ્યા હોય છતાં આર્દ્રકુમારની સમાન પૂર્વજન્મના સંસ્કારને કારણે યોગમાર્ગને જ અનુસરનારા થાય છે. જેમને યોગપ્રાપ્તિ પૂર્વના સંસ્કારથી છે, કે વર્તમાનમાં સદ્ગુયોગે પ્રાપ્ત થઈ છે તે બન્ને કુલયોગી કહેવાય છે. જેમ કુળવાન માણસ અમુક સારા સંસ્કારથી ઓળખાય છે, તેમ કુલયોગી પણ યોગસાઘનને અનુકૂળ એવા સારા સંસ્કારથી ઓળખાય છે. તેમાંનાં મુખ્ય અહીં ગણાવ્યા છે –
(૧) અષી–મંદકષાયી હોવાથી તેઓ કોઈનો દ્વેષ કે નિંદા કરતા નથી તેથી મતમતાંતરમાં આગ્રહ ન કરતાં મધ્યસ્થપણે સત્યને ગ્રહણ કરનારા હોય છે.
(૨) ગુરુદેવદ્વિજપ્રિય-સદ્ગુરુ, સર્વજ્ઞ વીતરાગ દેવ, અને દ્વિજ એટલે (બ્રહ્મને જાણે છે, અથવા બ્રહ્મચર્યના અર્થમાં વપરાય છે) સમ્યફષ્ટિ સંયમી એ ત્રણ ઘર્મમૂર્તિ પ્રત્યે પ્રેમ રાખનાર ઘર્મપ્રેમી હોય છે.
(૩) દયાવંત-કોમળ અંતઃકરણવાળા હોવાથી ક્લિષ્ટ પાપોથી વિરમનારા સંયમી કે દેશ સંયમી જિતેન્દ્રિય હોય છે.
(૪) ઉપયોગી–બોઘવંત. ગ્રંથિભેદ જેને થયો છે. “ઉપયોગ એ ઘર્મ.” અર્થાત્ સમ્યકુદ્રષ્ટિ હોય છે.
આ ગુણો જેનામાં પ્રગટ થયા હોય તે કુલયોગી કહેવાય
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઠ દૃષ્ટિની સઝાય શુષાદિક અડગુણ સંપૂરણ, પ્રવૃત્તચક્ર તે કહિયેજી; યમય લાભી પરદુગ અર્થી, આદ્ય અવંચક લહિયેજી; ચાર અહિંસાદિક યમ ઇચ્છા, પ્રવૃત્તિ શિર સિદ્ધિ નામેજી; શુદ્ધ રુચે પાલે અતિચારહ, ટાળે કુલ પરિણામેજી. ૫
પ્રવૃત્તચક્યોગી, કુલયોગી કરતાં વિશેષ યોગ્યતાવાળા અને યોગમાર્ગમાં આગળ વધેલા હોય છે. તેઓ શ્રુતજ્ઞાનના ઘારક અને શ્રોતાના આઠ ગુણોથી યુક્ત હોય છે. તે આ પ્રમાણે -
(૧) શુષા–સાંભળવાની ઇચ્છા. (૨) શ્રવણ–સાંભળવામાં એકાગ્રતા. (૩) ગ્રહણ–અર્થ સમજીને ગ્રહણ કરે. (૪) ચારણ-સ્મૃતિમાં રાખે. (૫) વિજ્ઞાનને સંબંધી વિશેષ જ્ઞાન. (૬) ઉહા–શંકા ઉપસ્થિત કરે. (૭) અપોહ–પોતાની કે પરની શંકાનું સમાઘાન કરે.
(૮) તત્ત્વાભિનિવેશ–જે તત્વનિર્ણય થાય તેને છોડે નહીં.
એ પ્રકારે સખ્યત્વ અને શ્રુત અભ્યાસ ઉપરાંત તેઓ પંચમહાવ્રતના ઘારક હોય છે. અહિંસાદિક પાંચ મહાવ્રત તે યમ કહેવાય છે અને તે ઉત્તરોત્તર ચાર ભેદે પળાય છે. તે ભેદો તથા તેના લક્ષણો આપ્યાં છે તે નીચે પ્રમાણે સંબંઘ પૂર્વક સમજવા :
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઠમી પ૨ા દૃષ્ટિ
Se
૧. ઇચ્છા—શુદ્ધ રુચે. અર્થાત્ શુદ્ધ રુચિથી પંચ મહાવ્રતને ધારણ કરવાં, તે વિષેની કથામાં પ્રીતિ રાખવી તે ઇચ્છાયમ.
૨. પ્રવૃત્તિ–પાળે. પંચમહાવ્રતને ઉપશમભાવપૂર્વક પાળવાથી પ્રવૃત્તિયમ કહેવાય છે.
૩. સ્થિર—અતિચાર ટાળે. અર્થાત્ ઘણો અભ્યાસ થયા પછી અતિચાર લાગતા નથી. એ પ્રકારે અતિચાર ટાળવાથી અર્થાત્ નિરતિચારપણે પંચમહાવ્રત પાળવાથી સ્થિરયમ કહેવાય છે.
કો
૪. સિદ્ધિ—ફલ પરિણામે. પંચમહાવ્રત ઘણો કાળ શુદ્ધપણે પાળતાં તેનું ફળ પરિણમવાથી અતિશયો પ્રગટે છે; તેથી અન્યને લાભ પમાડી શકે તે સિદ્ધિયમ છે.
પંચમહાવ્રત પાળનાર સિદ્ધયોગીને અનેક અતિશયો પ્રગટે છે જેમકે એવા યોગી પાસે જતાં વૈર શાંત થઈ જાય, તેમને વચનસિદ્ધિ પ્રાપ્ત થઈ હોય તો આશિષ વગેરે આપે તે ફર્યો. તેમના દર્શનમાત્રથી પણ વિપર્યાસ મટી જાય અને પવિત્ર થવાય. સત્પુરુષની કૃપાદૃષ્ટિને સમ્યક્દર્શન કહ્યું છે. એવા સત્પુરુષને પ્રણામાદિ કરવાથી પાપનો ક્ષય થાય, નીચ ગોત્ર તૂટે, તેમનો ઉપદેશ સાંભળતાં ધર્મપ્રાપ્તિ થાય.
પ્રવૃત્તચક્રયોગી ઉપરના ચારમાંથી બે યમને પામ્યા હોય છે અને બાકીના બે માટે પ્રયત્નવાન હોય છે. વળી તેઓ આદ્ય અવંચક એટલે યોગાવંચક હોય છે અર્થાત્ સાચા સદ્ગુરુની પ્રાપ્તિ, તેમના સમાગમે ઉલ્લાસ આવવો અને તેમની આજ્ઞા
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઠ દૃષ્ટિની સક્ઝાય ગ્રહણ કરવી તથા અપૂર્વભાવે આરાઘવી તે અવંચક યોગ છે. તેવાં ગુરુનાં લક્ષણ આત્મસિદ્ધિમાં કહ્યાં છે :
આત્મજ્ઞાન, સમદર્શિતા, વિચરે ઉદય પ્રયોગ;
અપૂર્વ વાણી પરમકૃત, સદ્ગુરુ લક્ષણ યોગ્ય.૧૦ આવા જ્ઞાની ગુરુનું શરણ ગ્રહણ કરવું, અંતરમાં તેમને ઘારણ કરવા અને તેમની આજ્ઞાએ મોક્ષમાર્ગની આરાઘના કરવી તે અવંચકયોગ છે. તેથી પછી અવંચક ક્રિયા વચન અને કાયાથી વિનયાદિ કરવાં, અને અવંચક ફલ=મોક્ષને અવિરોઘક પુણ્ય બંઘાવું, એ બે સહેજે થાય છે. એમ ત્રિવિઘ અવંચક થવાથી મન વચન કાયાની વિસંવાદિતા ટળે છે અને આત્માને સમાધિનું કારણ થાય છે. કુલયોગી ને પ્રવૃત્તચક્રને, શ્રવણ શુદ્ધિ પક્ષપાતજી; યોગદ્રષ્ટિ ગ્રંથ હિત હોવે, તેણે કહી એ વાતજી; શુદ્ધ ભાવ ને સુની કિરિયા, બહુમાં અંતર કેતોજી; જલહલતો સુરજ ને ખજુઓ, તાસ તેજમાં તેતોજી. ૬
ઉપર કહ્યા તે કુલયોગી ને પ્રવૃત્તચક્રોગીને ગ્રંથિભેદ થયો હોય છે તેથી સમકિત થયા પછી શું કરવું તે જાણવાની તીવ્ર જિજ્ઞાસા હોય છે. ગ્રંથિભેદ થયો હોય તો પણ પછી આગળ કેમ વઘવું તે જાણવામાં આવતું નથી. એવા સત્કૃતનો પણ વિરહ હોય છે. સાચ જાણવામાં આવે એ પણ આ કાળમાં દુર્લભ છે. મુમુક્ષુને સમ્યક્દર્શનની વાતો જેમાં હોય તે શાસ્ત્ર આગમરૂપ જ છે. વળી ભગવાનના વચનો આમાં સંગ્રહ થતાં થતાં આવ્યાં છે
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઠમી પરા દૃષ્ટિ તેથી જે સાચા મુમુક્ષુ જિજ્ઞાસુ હોય તે આ ગ્રંથના શ્રવણને યોગ્ય છે, કારણ કે તેઓ આ યોગદૃષ્ટિ ઘણા લક્ષપૂર્વક સાંભળે છે. તે શ્રવણની ક્રિયા કરતાં પણ તેમનો લક્ષ તો શુદ્ધ ભાવમાં જ સ્થિર થવાનો હોય છે. એ રીતે તેમને યોગદૃષ્ટિનું શ્રવણ અને શુદ્ધ ભાવનો પક્ષપાત એ બન્ને લાભ થશે એમ ઘારીને આ યોગની વાત કહી છે. આવશ્યક આદિ ક્રિયા કરતી વખતે શુદ્ધ ભાવનો પક્ષપાત હોય. ધ્યાનમાં શુદ્ધભાવ હોય.
અહીં કોઈ શંકા કરે કે જેને શુદ્ધભાવનો પક્ષપાત નથી તે શ્રવણ કરે તો તેને પણ લાભ કેમ નહીં? તેના ઉત્તરમાં કહે છે કે શુદ્ધભાવ અર્થે કરેલી ક્રિયા અને શુદ્ધભાવના લક્ષ વગરની ક્રિયા એ બેમાં મધ્યાÒ પ્રકાશતો જળહળતો સૂર્ય અને રાત્રે અંધારામાં તગતગતો આગીઓ એ બેના તેજ જેટલો મહાન તફાવત છે. અર્થાત્ શુદ્ધભાવનો પક્ષપાત મહાન પુણ્યબંઘનું કારણ તેમજ સ્થિર અવિનાશી મોક્ષસુખને પ્રાપ્ત કરાવનાર છે,
જ્યારે શુદ્ધભાવના લક્ષ વિનાની શૂન્ય ક્રિયા અલ્પ પુણ્યબંધનું કારણ થાય છે તેમજ અસ્થિર એવાં સંસારસુખને જ પ્રાપ્ત કરાવનારી થાય છે.
એવો શુદ્ધભાવ થવામાં જીવની યોગ્યતા જરૂરની છે. કારણ કે ઉત્તમ જીવોને જ ઉત્તમ ભાવના થાય છે, તેથી આ ગ્રંથ યોગ્યને આપવો ઘટે છે, અયોગ્યને આપવો ઘટતો નથી. એ વાત ઉપર આચાર્ય હવે ખાસ ભાર મૂકે છે – ગુહ્ય ભાવ એ તેમને કહિયે, જેહસું અંતર ભાંજી; જેહસું ચિત્ત પટંતર હોવે, તેહસું ગુહ્ય ન છાજે;
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭ર
આઠ દૃષ્ટિની સક્ઝાય યોગ્ય અયોગ્ય વિભાગ અલહતો, કરશે મોટી વાતોજી; ખમશે તે પંડિત પરષદમાં મુષ્ટિપ્રહાર ને લાતોજી. ૭
ગુહ્યભાવ–આ ગ્રંથનું રહસ્ય જેને અંતર, કર્મથી આંતરો પડ્યો હોય અર્થાત્ ગ્રંથિભેદ થઈને સમકિત પ્રગટ્યું હોય, તેમજ શુશ્રુષા ગુણ અર્થાત્ સાંભળવાની તીવ્ર જિજ્ઞાસા જાગી હોય તેવા કોઈ યોગ્ય જીવને જ કહેવા યોગ્ય છે. પરંતુ જેને મિથ્યાત્વરૂપી અંતરપટ ટળ્યું નથી, તેમજ સાંભળવાની ઇચ્છા–જિજ્ઞાસા તેમજ પાત્રતા નથી એવા અયોગ્ય જીવને આ ગુહ્ય–ગુમ રહસ્ય કહેવું ઘટતું નથી.
જેને શ્રવણ ગુણ પ્રગટ્યો હોય તેને પ્રાર્થનીય કહ્યો છે. એવા યોગ્ય જીવને બોલાવીને પણ સત્યરુષો તત્ત્વનું રહસ્ય સમજાવે છે. કારણકે યોગ્યને આપવાથી શ્રેયમાં વિઘ હોય તે દૂર થાય છે. પરંતુ સાંભળનાર અયોગ્ય હોય અને તેને ગરજ ન હોય અથવા વિપર્યાસવાળો હોય તો તેને તેમજ આપનારને ઘણી હાનિ થાય છે. જો કે સામાન્યપણે આચાર્યો આ વાત સમજે છે છતાં આ ગ્રંથનું મહત્ત્વ જોતાં ઉપરની વાત ખાસ લક્ષમાં રાખવા શ્રી હરિભદ્રાચાર્ય ભાર મૂકીને કહે છે કે જો કોઈ યોગ્યઅયોગ્યનો ભેદ વિચાર્યા વિના આ ગ્રંથની મહાન ગૂઢ વાતો બાલ અને અપાત્ર જીવો આગળ કહેશે તો તે જીવો માત્ર તે પ્રમાણે બોલતાં શીખી જશે અને તે પ્રમાણે વર્તવા પ્રયત્ન કરશે નહીં, તેથી ઘણો અનર્થ થશે, શાસનની હીલના થશે, અને તેવા અવિચારી આચાર્ય વિદ્વાનોની સભામાં અતિશય ઠપકાપાત્ર ગણાશે. જેમકે કોઈ કિંમતી વસ્તુ ગુપ્ત રાખી હોય તે વિષે નાના છોકરાને કહેવામાં આવે તો તેને કહેવાનું હોય ત્યાં કહી દે તેથી
* *
*
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઠમી ૫૨ા દૃષ્ટિ
૭૩
તે વસ્તુ લૂંટાઈ જાય અને પોતાને ડાહ્યા માણસો ઠપકો આપે કે નાદાન છોકરાને તે એવું કહેવાતું હશે! એ રીતે આ ગ્રંથ અયોગ્યને આપનાર વિદ્વાનોની સભામાં ઠપકાપાત્ર લેખાશે.
હવે પ્રસંગાનુસાર સભાના પ્રકાર વિષે કહી ભવ્ય જીવોને આશીર્વાદ આપતાં આચાર્ય ગ્રંથ સમાપ્તિ કરે છે—
સભા ત્રણ શ્રોતા ગુણ અવગુણ, નંદી સુત્રે દીસેજી; તે જાણી એ ગ્રંથ યોગ્યને, દેજો સુગુણ જગીશેજી; લોક પૂરજો નિજ નિજ ઇચ્છા – યોગ ભાવ ગુણ યોજી; શ્રી નયવિજય વિબુઘ પયસેવક, વાચક યશને વયોજી. ૮ શ્રોતાના ગુણ અવગુણ અનુસાર ત્રણ પ્રકારની સભા શ્રી નંદીસૂત્રમાં કહી છે –
૧. ભેદશાની ઉત્તમ પુરુષોની સભા—તે રાજહંસની સભા સાથે સરખાવી છે. તેમાં તત્ત્વના ઉત્તમ રહસ્યની વાત કરવામાં આવે તો ઘણી પ્રશંસા થાય છે.
૨. બાલ અજ્ઞાનીઓની સભા—તે મૃગબાલની સભા સાથે સરખાવી છે. તેમાં કરેલી તત્ત્વની વાતને શ્રોતાઓ સમજી શકે નહીં તેથી વૃથા જાય છે.
૩. દંભી હઠાગ્રહીઓની સભા—તે ગ્રામ્ય વૈદ્યની સભા સાથે સરખાવી છે. તેમાં તત્ત્વની સાચી વાત કહેવા જતાં અનેક કુતર્કો અને હઠવાદ વડે શ્રોતાઓ તેને ખોટી ઠરાવે. નિંદા તથા પક્ષપાત કરે. એમ અનર્થનું કારણ થાય છે.
આ ઉપરથી શ્રોતાનાં લક્ષણો જાણીને જે યોગ્ય હોય તેને સદ્ગુણોની સમૃદ્ઘિ થવા અર્થે આ ગ્રંથ આપજો.
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઠ દૃષ્ટિની સજ્ઝાય
યોગશાસ્ત્રમાં વર્ણવેલા ઇચ્છાયોગ, શાસ્ત્રયોગ અને સામર્થ્યયોગની ભૂમિકા પર આ યોગદૃષ્ટિની રચના કરેલી છે, તેથી તે ત્રણેનું સ્વરૂપ અહીં લક્ષમાં લેવું જરૂરનું છે.
૭૪
આત્માનો યોગ થયા પછી વિક્થાદિ પ્રમાદને લઈને ધર્મમાં પ્રવર્તન ન થઈ શકે છતાં ઇચ્છા તો તેની જ રહે તે ઇચ્છાયોગ છે. પછી પ્રમાદને જીતીને આગમ અનુસાર અથવા જ્ઞાનીના વચનને અનુસરીને યથાશક્તિ દેશસંયમ કે સંયમમાં પ્રવર્તે તે શાસ્ત્રયોગ છે. એ રીતે સંયમના બળે કર્મ ખપાવીને આત્માના અનુભવના સામર્થ્યથી કર્મનો ક્ષય કરવામાં પ્રવર્તે તે સામર્થ્યયોગ છે. પાંચમી દૃષ્ટિથી ઇચ્છાયોગ, છઠ્ઠી સાતમી દૃષ્ટિથી શાસ્ત્રયોગ અને આઠમી દૃષ્ટિથી સામર્થ્યયોગ મુખ્યપણે હોય છે. સામર્થ્યયોગના ધર્મસંન્યાસ અને યોગસંન્યાસ એ બે પ્રકાર છે. તેમાંનો ધર્મસંન્યાસ નામનો સામર્થ્યયોગ ક્ષપકશ્રેણીમાં કેવલજ્ઞાન પ્રગટ થતાં પહેલાં હોય છે ને યોગસંન્યાસ નામનો સામર્થ્યયોગ છેલ્લે અયોગી અવસ્થામાં મોક્ષે જતા પહેલાં હોય છે.
તથાપ્રકારે આ આઠ દૃષ્ટિની સજ્ઝાયના રચનાર શ્રી નયવિજય પંડિતના શિષ્ય ઉપાઘ્યાય શ્રી યશોવિજયજીના વચનોને આધારે ઇચ્છાયોગ, શાસ્ત્રયોગ, અને સામર્થ્યયોગ નામના ભાવગુણરૂપી રત્નોવડે લોકને શોભાવજો.
ૐ શાંતિઃ શાંતિઃ શાંતિઃ
॥ श्री सद्गुरुचरणार्पणमस्तु ॥
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
_