________________
ન્યાયાવતાર–પ્રાચીન જન ન્યાયને ગ્રંથ. ..
#
-
A
.
...
(૧ અગ્નિમાન (સાધ્ય) (૨ કારણ કે ધૂમવાન (હેતુ)
જેવી રીતે અહીંઆ છે તેવી રીતે ગમે ત્યાં પક્ષ ન હોય તો પણ તેઓના મત પ્રમાણે દરત નિરર્થક છે.
प्रतिपाद्यस्व यः सिद्धः पक्षाभासोऽस्ति लिंगतः ॥
लोकस्ववचनाभ्यां च बाधितोऽनकधा मतः ॥ २१ ॥ જે પ્રતિપાદ્ય એટલે પ્રતિવાદિને સિદ્ધ કરવાનું છે એટલે જેનું સાધ્ય પ્રતિપાદિત કરવાનું છે, તે જે લિંગથી, લોકવચનથી, વચનથી બાધિત હોય તો તે પક્ષાભાસ (the fallacy of the minor term - thesis) છે, અને તેના અનેક પ્રકાર છે.
પાભાસ ત્યારે જ થાય છે કે જ્યારે લવાદીને જે સિદ્ધ કરવાનું છે તે સાધ્યને અથવા 42 સિદ્ધ થઈ શકે તેવું નથી તેને ' છે જે પ્રત્યક્ષ બાધિત છે તેને અથવા અનુમાન બાધિત છે તેને અથવા જે લોકબાધ છે તેને અથવા સ્વવચનબાધિત છે તેને પક્ષનું સ્વ ૫ અપાય છે ત્યારે જેવી રીતે –
(૧) ઘટ પૌગલિક છે-આ નિગમન ૯ પ્રતિવાદીને સિદ્ધ કરી આપવાનું છે.
(૨) સર્વ ક્ષણિક છે. આ સંગત (બ) મત છે કે જે જેના મત પ્રમાણે સિદ્ધ થઈ શકે તેવું નથી.
(૯) સામાન્ય અને વિશેષ નિરંશ-અંજા વનાના, પરસ્પર-વિવિક્ત-એક બીજાથી ભિન્ન, અને સ્વસ્વ લક્ષણવાળા છે. આ પ્ર તે બાધિત છે.
() સર્વજ્ઞ નથી. જેના મત પ્રમાણે આ અનુમાનબાધિત છે. (૫) માતા ગમ્ય છે-સ્ત્રી છે–સ્ત્રી તરીકે ગણવાની છે. આ લોક બાધિત છે. () સર્વ ભાવો–પદાર્થો અવિદ્યમાન - બા સ્વવચનબાધિત છે.
अन्यथानुपपन्नत्वं हेतोर्लक्षणमीरितम् ।
तदप्रतीतिसन्देहविपर्यासैस्तदाभता ॥ २२ ॥ –હેતુનું લક્ષણ [વ્યાખ્યા) એ આપેલું છે કે જે (સાધ્ય સિવાય) બીજા કોઈની સાથે ઉત્પન્ન ન થઈ શકે–એટલે રહી ન શકે તે હેતુ થવાભાસ અપ્રતીતિ, સદેહ અને વિપર્યાસમાંથી ઉપન્ન થાય છે.
લણ–એટલે અસાધારણ ધર્મ–વ્યા. અપ્રતીતિ એટલે અધ્યવસાય. સંદેહ એટલે દેલાયમાનતા, વિપર્માસ એટલે વિપ પણાનો નિર્ણય તદાભતા-એટલે ત=હેતુ, આભતા આભાસતા, એટલે હેવાભાસતા.
ઉદાહરણ લઈએ. (.) આ પર્વત અગ્નિમાન છે (સાદ (૬) કારણ કે તે ઘૂમવાનું છે (હેતુ)
આ ઉદાહરણમાં ધમ એ હેતુ છે; તે ” અગ્નિ કે જે સાધ્ય છે તેની સાથે વ્યાપ્તિથી -inse, arable connectionથી રહેલ છે કે તે સીવાય બીજા કોઈની સાથે રહી શકે નહિ,
