Pathik 2004 Vol 44 Ank 01 02 03

SR No.: 535517
Original Sutra Author: N/A
Author: Bhartiben Shelat, Subhash Bramhabhatt
Publisher: Mansingji Barad Smarak Trust
Publication Year: 2004
Total Pages: 44
Language: Gujarati
Classification: Magazine, India_Pathik, & India
File Size: 4 MB

Page 37

‘શિવાજી અને તેમનો યુગ’ છે. “All lhis books are good but perhaps that best of them is ‘The life of Shivaji and his Times')” ડૉ. મુખોપાધ્યાયના મતે t revolutionized the study of Maratha listory".
શિવાજીનું કુટુંબ (House of Shivaji) :
૧૯૪૦માં પ્રસિદ્ધ થયેલ આ ગ્રંથમાં જદુનાથે શાહજી (ભોંસલે અને શિવાજીના વંશ વિશે કેટલીક નવી માહિતી આપી છે. આ ગ્રંથના પ્રથમ ૬ પ્રકરણોમાં મરાઠા ઇતિહાસની પશ્ચાદ ભૂમિકા અને બીજાપુર સ્ટેટ પેપર્સના આધારે શાહજીના જીવનવૃત્તાંતનું આલેખન કર્યું છે. પ્રકરણ સાતમાં જદુનાથે પોતે શોધી કાઢેલ અખબારાતની તુલના રાજવાડે અને અન્ય મરાઠા ઇતિહાસકારો દ્વારા પ્રકાશિત શિવાજીના સમયના પત્રો સાથે કરી એમનું સાપેક્ષ ઐતિહાસિક મહત્ત્વ સ્પષ્ટ કર્યું છે. આ ગ્રંથની રચના માટે જદુનાથે જયપુર દફતરભંડારમાં ઉપલબ્ધ પત્રોનો પણ ઉપયોગ કર્યો હતો.
સરકારે એક આશ્ચર્યજનક તથ્યને સ્પષ્ટ કર્યું છે કે સંભાજીના પતન માટે એની પોતાની બિનયોગ્યતા કે કવિ કલશની દુષ્ટ પ્રતિભા વધુ જવાબદાર ન હતા પણ મહારાષ્ટ્રના બ્રાહ્મણોની ધાર્મિક ઈર્ષાના કારણે કુંઠિત થયેલ દેશભક્તિની ભાવના જવાબદાર હતી. આથી તે યથાર્થ કહે છે, ‘Strangc are the ways of man and his history.'
મુઘલ વહીવટીતંત્ર (Mughal Administration) :
મુઘલ વહીવટી તંત્રના વિવિધ પાસાંઓની વિગતપૂર્ણ સ્પષ્ટતા કરતો આ ગ્રંથ જદુનાથે ૧૯૨૧માં પ્રસિદ્ધ કર્યો હતો. આ ગ્રંથની ૪ આવૃત્તમાં જદુનાથે બે નવા પ્રકરણો - લશ્કરી વિભાગ અને નગર વહીવટી તંત્ર ઉમેર્યા હતા. આ ગ્રંથની રચના માટે જદુનાથે અર્નેકવિધ સમકાલીન સાધનોનો ઉપયોગ કર્યો હતો, જેમકે અબુલ ફઝલની ‘આઈન-એ-અકબરી', દસ્તુર-ઉલ-અમલ, હિયાત ઉલ્લાહ બિહારી રચિત ‘હિદાયત-ઉલ-કવાઇદ', મલિકજાદા મુનશી રચિત ‘નીગારનામા-એ-મુનશી’, ‘મિરાત-એ-અહેમદી’, ‘બહાદુરશાહનામા’, તેમજ હૈદરાબાદ (દક્ષિણ) અને જયપુરના દફતરભંડારોમાં ઉપલબ્ધ અખબારાતો. ગ્રંથમાં વિભિન્ન વહીવટી વિભાગો અને પ્રમુખ અધિકારીઓ અંગે વિસ્તૃત માહિતી આપવા ઉપરાંત જદુનાથે મુઘલ સમ્રાટોએ - વિશેષતઃ અકબર અને ઔરંગઝેબ - અપનાવેલ ધાર્મિક નીતિની સમીક્ષા કરી છે. મહેસૂલ અંગેના નિયમોનો નિર્દેશ કરતાં ઔરંગઝેબના બે ફરમાનોનો અંગ્રેજી અનુવાદ પ્રકરણ ૧૧માં આપેલ છે. જદુનાથે આ ગ્રંથમાં મુઘલ રાજ્ય અમલની સફળતાઓ
-
- નિષ્ફળતાઓની સમીક્ષા કરી છે. ડૉ. સરકારના મતે મુઘલ રાજ્ય અમલની મોટી વિનાશકારી ખામી એ હતી કે એને હંમેશાં પોતાનું લશ્કરી સ્વરૂપ જાળવી રાખ્યું હતું, અને એને રાષ્ટ્ર નિર્માણ માટે પ્રયત્નો કર્યા ન હતા. શાહજહાંના સમૃદ્ઘ સમયમાં આગ્રા અને દિલ્હીએ પ્રાપ્ત કરેલ ભવ્યતાથી અંજાઈને એ ભૂલી ન જવું જોઈએ કે મુઘલ સમ્રાટોએ રાજનીતિશાસ્ત્રના પ્રથમ સિદ્ધાંતનું ‘મહાન પ્રજા વગર મહાન રાષ્ટ્ર હોઈ શકે નહિ' - અનુસરણ કર્યું ન હતું.
મુઘલ સામ્રાજ્યનું પતન (Fall of the Mughal Empire) :
ઔરંગઝેબના પાંચમા ખંડના પ્રકાશન (૧૯૨૪) બાદ ૨૫ વર્ષો સુધી પરિશ્રમ કરી ડૉ. સરકારે મુઘલ સામ્રાજ્યના પતનના ચાર ભાગ ૧૯૩૨-૧૯૫૦ દરમ્યાન પ્રસિદ્ધ કર્યા હતા. ‘ઔરંગઝેબનો ઇતિહાસ' એ વસ્તુતઃ એનું જીવનવૃત્તાંત છે જ્યારે ‘મુઘલ સામ્રાજ્યનું પતન' એક ઉચ્ચ કક્ષાનો ઇતિહાસ (History of High Order) છે. ‘પતન’ના પ્રથમ ભાગમાં નાદીરશાહના હિંદ છોડ્યા પછીથી માંડીને સમ્રાટ અહમદશાહના રાજ્ય અમલના અંત સુધીના (૧૭૩૯-૧૭૫૪) ઇતિહાસનું નિરૂપણ કર્યું છે. બીજા ભાગમાં આલમગીરના રાજ્યારોહણથી
પથિક, ત્રૈમાસિક
ઓક્ટો.-નવે.-ડિસે., ૨૦૦૩ * ૩૪