Pathik 2004 Vol 44 Ank 01 02 03

SR No.: 535517
Original Sutra Author: N/A
Author: Bhartiben Shelat, Subhash Bramhabhatt
Publisher: Mansingji Barad Smarak Trust
Publication Year: 2004
Total Pages: 44
Language: Gujarati
Classification: Magazine, India_Pathik, & India
File Size: 4 MB

Page 35

સરકાર પોતાના મૃત્યુ (૧૯૫૮) સુધી ઐતિહાસિક સંશોધનોમાં વ્યસ્ત રહ્યા હતા. ઇતિહાસકાર તરીકેની કારકિર્દી :
જદુનાથે તે પરિબળોને સ્પષ્ટ કર્યા નથી કે જેના કારણે તે ઇન્ડો-મુસ્લિમ ઇતિહાસ પ્રત્યે આકર્ષાયા હતા. ડો. એ.એલ. શ્રીવાસ્તવ લખે છે કે એક સમયે જદુનાથે ૧૮૫૭ની ઘટનાને પોતાના અભ્યાસના વિષય તરીકે પસંદ કરવાનું વિચાર્યું હતું, પણ આ ઘટના નજીકના ભૂતકાળની હોવાથી એ વિચારને પડતો મૂક્યો હતો. મુઘલ ઇતિહાસની માહિતી માટે વિપુલ સાધન-સામગ્રી ઉપલબ્ધ હોવાથી તેમજ એનું ક્ષેત્ર વણખેડાયેલ રહ્યું હોવાથી જદુનાથે એ ક્ષેત્રને સંશોધન માટે પસંદ કર્યું હતું. 'પ્રવાસી' નામના બંગાળી સામયિકમાંથી જાણવા મળે છે કે તેમના પિતાએ તેમનામાં (જદુનાથ) ઇતિહાસ પ્રત્યેની અભિરુચિ ઉત્પન્ન કરી હતી.
જદુનાથ સરકાર પશ્ચિમના ઇતિહાસના દ્વારથી ભારતીય ઇતિહાસના સંશોધન ક્ષેત્રમાં પ્રવેશ્યા હતા. “t was through the gate of Western History that he entered the field of historical researches in Indian History.” ડો. કે.આર.કાનુનગોના મતે જો. જદુનાથે ફક્ત ભારતીય ઇતિહાસથી પ્રારંભ કર્યો હોત તો દેશના બીજા પ્રખ્યાત ઇતિહાસકારોની જેમ તે વ્યક્તિઓ અને બનાવો અંગે તટસ્થ રીતે યોગ્ય નિર્ણય લઈ શક્યા ન હોત. જદુનાથે ૧૭ અને ૧૮મી સદીઓના ભારતીય ઇતિહાસમાં વિપુલ પ્રમાણમાં સંશોધન કર્યું હોવાથી ડો. આર.પી.ત્રિપાઠી યથાર્થ જ એ બન્નેને 'The Jadunath Centuries' કહે છે. તેઓનો ઇતિહાસ અંગેનો પ્રથમ ગ્રંથ 'India of Aurangzeb' ૧૯૦૧માં અને અંતિમ ગ્રંથ “A History of Jaipur" ૧૯૮૪માં પ્રસિદ્ધ થયા હતા. ઔરંગઝેબના સમયનું હિંદ (India of Aurangzeb) :
દિલ્હી, રામપુર, લાહોર અને પટનાના દફતરભંડારોમાં ઉપલબ્ધ સાધનોમાંથી પ્રાપ્ત માહિતીના આધારે પ્રેમચંદ રાયચંદ શિષ્યવૃત્તિ માટે તૈયાર કરેલ આ ગ્રંથમાં જદુનાથે ૧૭મી સદીના હિંદની ભૌતિક સ્થિતિનો અહેવાલ આપ્યો છે. મુઘલ પ્રાંતોની સ્થાનિક ભૂગોળનું વિગતવાર વર્ણન અને આંકડાઓ આ ગ્રંથમાં આપ્યા છે. અનેક સમકાલીન મલિક સાધનોના વિવેચનાત્મક અને તુલનાત્મક અભ્યાસ પર આધારિત આ મહાનિબંધમાં
થી વધુ વિશ્વાસ અને આધાર રાય છતરમાનના, ‘ચાચર-એ ગુલશન અને સુજાનરાય ખત્રીના લસિત-ઉતતવારીખ પર રાખવામાં આવેલ છે. ડૉ. કાનુનો લખે છે કે આ મહાનિબંધને એક સ્પષ્ટ અને ચોક્કસ વિદ્વત્તાપૂર્ણ ગ્રંથના રૂપમાં આવકાર પ્રાપ્ત થયો હતો. ડૉ. મુખોપાધ્યાયની દષ્ટિએ આ મહાનિબંધ જદુનાથની ઈતિહાસકાર તરીકેની પ્રારંભિક તૈયારીનો નિર્દેશ કરે છે તેમજ ઐતિહાસિક સત્યની શોધ માટેની તેમની
[ પણ વ્યક્ત કરે છે. ઔરંગઝેબનો ઇતિહાસ (History of Aurangzeb) : રામપુર, જયપુર અને હૈદરાબાદ રાજયોના દફતર ભંડારોમાં ઉપલબ્ધ ફારસી દસ્તાવેજો, ઔરંગઝેબના પત્રો અને ફરમાન તથા અન્ય સમકાલીન સાધનોમાંથી પ્રાપ્ત માહિતીના આધારે જદુનાથે ઔરંગઝેબના ઇતિહાસનું આલેખન પાંચ ખંડોમાં કર્યું છે. ૧૯૧૨માં પ્રસિદ્ધ થનાર પ્રથમ ખંડ ભાગમાં શાહજહાંના સમયની સમીક્ષા કરી છે, અને ઔરંગઝેબની દક્ષિણ, ગુજરાત, મુલતાન અને સિંધ વગેરે મુઘલ પ્રતોના સૂબેદાર તરીકેની કારકિર્દીનું નિરૂપણ તથા મૂલ્યાંકન કરેલ છે, બીજા ખંડમાં (૧૯૧૩) વારસા વિગ્રહ અને એમાં ઔરંગઝેબની સફળતા માટેના જવાબદાર પરિબળોનું વિવેચન કરેલ છે. ત્રીજા ખંડમાં (૧૯૧૬) ઔરંગઝેબના રાજય અમલના પ્રારંભિક પગલાઓ અને શાસન સંબંધી સિદ્ધાંતો, અન્ય ધર્મો પ્રત્યેની અસહિષ્ણુતાની નીતિ અને ઔરંગઝેબની ધમધતા પ્રત્યેના હિંદુ પ્રતિકાર વગેરેનું વિવેચનાત્મક વિશ્લેષણ કર્યું છે. ચોથા ખંડમાં (૧૯૧૯) ઔરંગઝેબની દક્ષિણ હિંદમાંની ૧૬૮૯ સુધીની કારકિર્દીના અહેવાલ આપ્યો છે. બીજાપુર અને ગોલકુંડાના વિજ્યો અને સંભાજીનો પરાજય એ ઔરંગઝેબની કારકિર્દીનું ઉચ્ચતમ બિંદુ હતું. તે ઉત્તર હિંદ અને દક્ષિણનો સર્વસત્તાધીશ બન્યો હતો પણ વસ્તુતઃ એ એના અંતનો પ્રારંભ
પથિક • સૈમાસિક – ઓક્ટો.-નવે.-ડિસે., ૨૦૦૩ * ૩૨