Page Text
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અને સ્પર્ધા(પોતે અને બીજા)નો અતિરેક સમાજની સમતુલા જોખમાવે છે અને સંસ્કૃતિનો વિનાશ નોતરે છે, જયારે મનુષ્ય-પ્રકૃતિના સંબંધોમાં, મનુષ્ય પ્રકૃતિનો જ ભાગ હોવાથી તેની પ્રકૃતિ પ્રેમ મનુષ્યની કેન્દ્રવિહીનઅદ્વૈતની ભાવનાને વ્યકત કરે છે. ટૂંકમાં, અહીં કેન્દ્રની મૃભૂત વિભાવના જ ન હોવાથી સમય. જ્ઞાન તથા મનુષ્ય-મનુષ્ય અને મનુષ્ય-પ્રકૃતિ વચ્ચેના સંબંધોથી આધિભૌતિક સંબંધનું સ્વરૂપ ઊપસે છે તેને કેન્દ્રસ્થ જ્ઞાતા પોતાની બુદ્ધિથી અલગ પાડીને સમજી ન શકે.
આ પ્રકારના સામાજિક વિશ્વદર્શનમાંથી નિષ્પન્ન થતી જ્ઞાનમીમાંસા (epistemology) પશ્ચિમની જ્ઞાનમીમાંસાથી તદન અલગ છે.
૧૯મી સદીના અંતમાં અને ર૦મી સદીની શરૂઆતમાં પ્રથમવાર પશ્ચિમના સંદર્ભમાં નવજાગૃતિરૂપે ભારતના સામાજિક વિશ્વદર્શનનો ખ્યાલ રામકૃષ્ણ પરમહંસ સ્વામી વિવેકાનંદ, ટાગોર અને ગાંધીજી જેવાના જીવન-કાર્ય અને દર્શન દ્વારા સ્પષ્ટ રીતે રજૂ થાય છે. રામકૃષ્ણ પરમહંસે અહમુરહિત ચેતવાની અવસ્થામાં સ્થળ-કાળના સંદર્ભમાં વિકસેલા ધર્મોના બાહ્ય સ્વરૂપમાંથી પાયાનું તત્ત્વ શોધી-સમજી તેમને આત્મસાત્ કર્યો. સ્વામી વિવેકાનંદ પૂર્વ અને પશ્ચિમની આધ્યાત્મિક અને ભૌતિક શક્તિને એકબીજાથી ભિન્ન ન ગણી. ઉપરછલ્લી રીતે પલાયનવાદી દર્શન તરીકે ઓળખાતા વેદાન્ત દર્શનને તેમણે માનવ-પ્રતિના અભિન્ન દર્શન તરીકે રજૂ કરીને માનવ સેવા અને એકતા માટેનું ક્રિયાશીલ ક્ષેત્ર ગયું. ટાગોરે પ્રકૃતિ પ્રેમ, મનુષ્ય પ્રેમ અને વિશ્વપ્રેમના ત્રિવેણી સંગમને ઈશ્વર પ્રેમ તરીકે ઘટાવ્યો. જયારે ગાંધીજીમાં આ બધાં પાસાં તેમના કાર્ય દ્વારા પ્રગટ થયાં છે. ભારતના સામાજિક વિશ્વદર્શનને રજૂ કરતા આવા મહાનુભાવોએ મનુષ્યની બિનશરતી મુક્તિનો આગ્રહ સેવ્યો અને તે એ વખતે કે જ્યારે પશ્ચિમના સામાજિક વિશ્વદર્શને તેનું આધિપત્યવાદી સ્વરૂપ ખૂબ નિર્દયતાથી માનવજાત પર લાદવાનો પ્રયાસ કર્યો હતો.
બીજી બાજુ ઇતિહાસને સમજવાની પશ્ચિમની જ્ઞાનમીમાંસામાં પણ મનુષ્યની સ્વતંત્રતા માટેની આકાંક્ષા પર ખાસ ભાર મૂકવામાં આવ્યો છે. પ્રાચીન કાળથી આજ સુધી મનુષ્યના ત્રણે પ્રકારના સંબંધોમાં તેણે કેટલા પ્રમાણમાં સ્વતંત્રતાનો અનુભવ કર્યો છે અને ક્યા પ્રકારના અંકુશો (મર્યાદાઓ) તેની મૂળભૂત સ્વતંત્રતા માટે બાધક બન્યા છે તેનું રેખીય સમય અને સ્થળના સંદર્ભમાં વિશ્લેષણ કરવાનો પ્રયાસ એ મોટાભાગના ઇતિહાસકારોનો મુખ્ય હેતુ છે.
આધુનિક યુગમાં રેનેસાંના સમયથી પશ્ચિમના સમાજમાં મનુષ્યને કેન્દ્રમાં રાખીને તેની મુક્તિ-સ્વતંત્રતા માટેના પ્રયાસની શરૂઆત સ્પષ્ટ રીતે જોવા મળે છે અને અગાઉ ઉલ્લેખ થયો તેમ ૧૯મી સદીથી વ્યક્તિ સ્વાતંત્ર્ય લોકશાહી બંધારણવાદ, મુકત અર્થતંત્ર વગેરે આદર્શો હેઠળ પશ્ચિમના સમાજે વ્યાપક રીતે પ્રગતિનો ખ્યાલ વિકસાવ્યો. પરંતુ કે0 એવી તેની સામાજિક વિશ્વદર્શનની ભાવનાએ આત્મવિરોધી પરિસ્થિતિ સર્જી. ઔદ્યોગિક ક્રાંતિની કૂચ સાથે રાષ્ટ્રવાદ, સંસ્થાનવાદ અને સામ્રાજ્યવાદ જેવા આધિપત્યવાદી અભિગમ હેઠળ બીજી સંસ્કૃતિઓ-સમાજોનો ઉપયોગ કરવા માટેની સ્પર્ધાને પરિણામે આ સામાજિક વિશ્વદર્શનના અંતર્ગત ભાગરૂપ એવાં પશ્ચિમનાં રાષ્ટ્રો વચ્ચે જ મહાયુદ્ધ (પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધ) થયું. આ યુદ્ધને પરિણામે એક બાજુ વ્યક્તિ સ્વાતંત્ર્ય અને લોકશાહીની ઘોષણા કરવામાં આવી તો બીજી બાજુ, પોતાને જ વિશ્વનું કેન્દ્ર ગણનાર પશ્ચિમી સમાજ બીજા સમાજો માટે એ આદર્શ અપનાવવા તૈયાર ન હતો. આ યુદ્ધ હમણાં સુધી પશ્ચિમના સમાજે કેળવેલા પ્રગતિના ખ્યાલને ધક્કો પહોંચાડ્યો. યુદ્ધોત્તર પરિસ્થિતિએ તે સમાજમાં એક પ્રકારનો માનસિક અવકાશ સજર્યો. પરિણામે સમાજના પાયાના એકમ તરીકે ગણાવી મનુષ્યની નવી છબી) એવી વ્યક્તિનું સ્થાન હવે ટોળા (mass) એ લીધું. ચહેરા વગરના મનુષ્યના આ ટોળાની પોતાની આગવી અસ્મિતા ન હતી. વિકૃત રાષ્ટ્રવાદ પર આધારિત
પથિક • સૈમાસિક – ઓકટો.-નવે.-ડિસે., 2003 - ૮
For Private and Personal Use Only
| SR No. | 535517 |
| Book Title | Pathik 2004 Vol 44 Ank 01 02 03 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Bhartiben Shelat, Subhash Bramhabhatt |
| Publisher | Mansingji Barad Smarak Trust |
| Publication Year | 2004 |
| Total Pages | 44 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Magazine, India_Pathik, & India |
| File Size | 4 MB |