Pathik 2004 Vol 44 Ank 01 02 03

SR No.: 535517
Original Sutra Author: N/A
Author: Bhartiben Shelat, Subhash Bramhabhatt
Publisher: Mansingji Barad Smarak Trust
Publication Year: 2004
Total Pages: 44
Language: Gujarati
Classification: Magazine, India_Pathik, & India
File Size: 4 MB

Page 10

ત્રણે પ્રકારના સંબંધોની સંરચના (structure) પર થવા લાગી, એટલે કે ધર્મ, સાહિત્ય, શિક્ષણ, અર્થકારણ રાજકારણ વગેરેની આંતરિક સંરચના બદલાવા લાગી. ચિંતન અને વિચાર કરવાની પદ્ધતિમાં પણ ખબર ન પડે તે પ્રકારનું પરિવર્તન આવવા લાગ્યું. ૧૯મી સદીના સાહિત્યમાં પરોક્ષ રીતે આ આંતરિક સંરચનામાં આવતાં પરિવર્તનની વ્યક્ત કે અવ્યક્ત, એવી આશા, નિરાશા, વેદના કે માનસિક ગૂંગળામણનો પરિચય થાય છે. આ પ્રકારની વ્યથા ૧૯મી સદીના પ્રખર બૌદ્ધિક બંકિમચંદ્ર ચેટરજીનાં લખાણોમાં જોવા મળે છે. ડૉ. સુદીપ્ત કવિરાજ તેમના પુસ્તક, “The Unhappy Consciousness : Bankimchandra And the Formation of Nalionalist Discourse in India" માં ઉલ્લેખ કરે છે તેમ બંકિમચંદ્રે પશ્ચિમના સામાજિક વિશ્વદર્શનના પ્રભાવ હેઠળ શાસકવર્ગની નકલ કરતા શિક્ષિત બંગાળી બાબુનું વ્યંગ ચિત્ર ‘કૃષ્ણકાન્તેર વિલ' તથા ‘કમલકાત્તેર દફતર’માં રજૂ કરીને પોતાની ઊંડી વ્યથાને વ્યક્ત કરી છે. ભારતની સાંસ્કૃતિક અસ્મિતાની ખોજના ભાગરૂપ નવી રીતે ઇતિહાસને જોવાના પ્રયાસ પણ શરૂ થયા હતા. એ સંદર્ભમાં બંકિમચંદ્રે બીજા બૌદ્ધિકોની જેમ ભારતના ભૂતકાળનું નવું અર્થઘટન કરવાની સાથે ભવિષ્યના ભારતની કલ્પના ‘આનંદમઠ’ જેવી નવલકથા દ્વારા કરી અને અનાયાસે પશ્ચિમને અનુસરીને તેમણે ‘કૃષ્ણચરિત્ર’માં કૃષ્ણને સંસ્કૃતિના ધારક તરીકે રજૂ કર્યા.
ગુજરાતના સંદર્ભમાં જોઈએ તો મેં મારા લેખોમાં કંઈક અંશે પશ્ચિમના સામાજિક વિશ્વદર્શનના પ્રભાવનો ઉલ્લેખ કર્યો છે, ગુજરાતમાં સુધારા આંદોલનને અનુલક્ષીને પશ્ચિમના સામાજિક વિશ્વદર્શનના પ્રભાવનો ખ્યાલ નવલરામ લક્ષ્મીરામ પંડ્યાના અભ્યાસપૂર્ણ લેખ, ‘સુધારાનું ઇતિહાસરૂપ વિવેચન' માં પ્રથમવાર રજૂ થાય છે, જ્યારે નવાં વ્યક્તિકેન્દ્રી સુધારાનાં મૂલ્યો સામેના પ્રતિભાવને રૂપે મણિલાલ નભુભાઈ દ્વિવેદીએ વેદાન્તમાં અભિગમ દ્વારા ભારતના સામાજિક વિશ્વદર્શનનો ખ્યાલ રજૂ કર્યો. પરંતુ બે સામાજિક વિશ્વદર્શન વચ્ચેના સંઘર્ષયુક્ત સંક્રાન્તિકાળનો જાત અનુભવ આપણને ગોવર્ધનરામ ત્રિપાઠીની નવલકથા, ‘સરસ્વતીચંદ્ર’ દ્વારા વધારે સ્પષ્ટ થાય છે. ગોવર્ધનરામ ભારતના સામાજિક દર્શનમાં બીજાં સામાજિક વિશ્વદર્શનોને યોગ્ય રીતે આત્મસાત કરવાની શક્તિ છે તેનો ખ્યાલ પણ વ્યક્તિકેન્દ્રી મનુષ્યનું રૂપાન્તર અહહિત વ્યક્તિ કે મનુષ્યમાં કેવી રીતે થાય છે તેની પ્રક્રિયા દ્વારા ‘સરસ્વતીચંદ્ર'માં રજૂ કરે છે.
પથિક ♦ ત્રૈમાસિક
•
(૬)
૧૯મી સદીમાં રાજા રામમોહન રોયથી શરૂઆત કરીએ તો પશ્ચિમના સામાજિક વિશ્વદર્શનના પડકાર સામેનો પ્રતિભાવ ભારતના સામાજિક વિશ્વદર્શનને લગતી નવી સભા થતા નવજાગૃતિનું સ્વરૂપ લે છે. ભારતના સામાજિક વિશ્વદર્શનનાં મુખ્ય પાસાંઓને ટૂંકમાં તપાસીએ તો જણાશે કે વેદકાળ કે તે પહેલાં આકાર લેતી અહીંની સંસ્કૃતિ તદ્દન ખુલ્લી સંસ્કૃતિ છે, તેનું કોઈ કેન્દ્ર નથી. અહીંના સામાજિક વિશ્વદર્શનના મહત્ત્વના પાસા તરીકે સામાજિક અવકાશમાં કેન્દ્રની વિભાવના જ નથી. જુદે જુદે સમયે બહારથી આવીને સ્થિર થતી પ્રજાઓનાં જીવન મૂલ્યો અને જીવન પદ્ધતિઓ અહીંના સામાજિક અવકાશનો અંતર્ગત ભાગ બન્યાં છે. તેથી જ કોઈપણ સમાજ - સંસ્કૃતિમાંથી આવતાં સારાં તત્ત્વો કે વિચારોને આત્મસાત્ કરવાની મૂળભૂત વૃત્તિ આ કેન્દ્રરહિત વિશ્વ દર્શનમાં છે. અને જ્યારે જ્યારે સમાજમાં સ્થગિતતા આવી છે ત્યારે તેની સંરચનાને પડકારવાની અંતર્ગત શક્તિ પણ જુદે જુદે સમયે ઉપનિષદ કાળથી લઈને બુદ્ધ, મહાવીર અને ત્યાર પછીના સંતો અને સૂફીઓના જીવનકાર્ય દ્વારા જોવા મળે છે. અહીંના સામાજિક વિશ્વદર્શનમાં સમયનો ખ્યાલ પ્રાકૃતિક-ચક્રાકારી છે. તેથી તેના પાયામાં સ્પર્ધાને સ્થાન નથી. તેની જ્ઞાનની વિભાવના માત્ર જ્ઞાતા અને જ્ઞેયના ફલક પર જ રચાઈ નથી. તેને પણ અતિક્રમીને જ્ઞાતારૂપી કેન્દ્ર દ્વારા સર્જિત ‘માનસિક સમય'ના ચક્રમાંથી બહાર નીકળવાની તેમાં ક્ષમતા છે. મનુષ્ય-મનુષ્ય વચ્ચેનું સ્વરૂપ અહમૂકેન્દ્રી વ્યક્તિ-વ્યક્તિ વચ્ચેનું ન રહેતાં તે અહહિત મનુષ્ય-મનુષ્યનું બને છે. તેમાં સ્પર્ધાને બદલે સહકાર-પ્રેમની ભાવના અભિપ્રેત છે. તેથી જ મહાભારતકારે ચેતવણી આપી છે કે દ્વેષ
ઓક્ટો.-નવે.-ડિસે., ૨૦૦૩ ૦ ૭