________________
એમ છે માટે જ સર્વભૂતસંયમને-સર્વ ભૂતે તરફના સંયમયુક્ત વર્તનને જૈન શાસ્ત્રમાં બા કહેવામાં આવેલ છે.
સંયમ. બાહ્ય પ્રવૃત્તિઓની મર્યાદા અને આંતર વૃત્તિઓનું શોધન એ બંનેનું સાહ ચર્ય તે સંયમ. અકુશલ વા પાપયુક્ત મનને નિરાધ કરી તેને કુશલ તરફ વા પવિત્ર પ્રવૃત્તિ તરફ વાળવું તેનું નામ મનસંયમ. એ જ રીતે અકુશલ વચનને નિરોધ કરી કુશલ વચન બેલવા તરફના વલણનું નામ વચનસંયમ. અને અકુશલ પ્રવૃત્તિઓને રોકી કુશલ પ્રવૃત્તિઓ તરફ શરીરનું વલણ તે શરીર સંયમ. તથા જેટલાં જરૂરી હોય તેટલાં સાધનને-ઉપકરણને, રાચરચીલું તથા જીવિકાનાં નિમિત્તોને, કપડાં, આસને, રમતગમતનાં સાધને, રહેવાના સાધને વગેરેને ઉપયોગ તેનું નામ ઉપકરણ સંયમ. ટૂંકાણમાં જે જે પ્રવૃત્તિઓ કરવાની આવશ્યકતા હોય તેમને વિવેક સાથે અને યતના સાથે કરવી તેનું નામ સંયમ. આ સંયમ સર્વોદયકર છે.
તા. ચિત્તશુદ્ધિના હેતુ માટે વિવેકપૂર્વક મનનું દમન કરતાં, વચનનું દમન કરતાં અને શરીરનું દમન કરતાં જે કાંઈ દુઃખ, પીડા વા સંકટ સહવું પડે તેનું નામ ત૫. તપ સંયમપ્રાપ્તિનું સાધન છે. તે બે પ્રકારનું છે. બાહ્ય તપ અને આંતર તપ. બાહ્ય તપ છ પ્રકારનું છેઃ (૧) અનશન (૨) ઉનેદરી (૩) વૃત્તિસંક્ષેપ (૪) રસત્યાગ (૫) કાયકલેશ અને (૬) સંસીનતા. આંતર તપના પણ છ પ્રકાર છે: (૧) પ્રાયશ્ચિત (૨) વિનય (૩) વૈયાવૃજ્ય (8) સ્વાધ્યાય (૫) ધ્યાન અને (૬) કાયોત્સર્ગ.
કેવળ બાહા તપ ચિત્તશુદ્ધિ માટે લગભગ નિષ્ફળ જેવું છે. બાહા તપ અને આંતર તપ અને સાથેસાથે જ ચાલતાં રહે તે જ તે ચિત્તશુદ્ધિનું નિમિત્ત બને છે, નહીં તે નહીં. એ વાત જરૂર યાદ રાખવાની છે.
જેને ધર્મની દષ્ટિ ચિત્તશુદ્ધિ પ્રધાન છે અને ચિત્તશુદ્ધિનાં મુખ્ય સાધન અહિંસા, સંયમ અને તપ છે. એટલે જ અહિંસા, તપ અને સંયમને ઉત્કૃષ્ટ મંગલરૂપ ધર્મ કહ્યો છે.
(પં. બેચરદાસકૃત મહાવીર વાણી'માંથી ટૂંકાવીને સાભાર ઉદ્દઘત)
ઘણે દક્ષત સત :-રક્ષણ કરનારનું–આચરણ કરનારનું રક્ષણ ધર્મ કરે છે.
૧૭૬
આત્માનંદ પ્રકાશ
