Page Text
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
તીર્થંકરોનાં લાંછન
અને વિશ્વસનીય નમૂના કી! છે? વ—બંધથી અલ'કૃત કેટલાંક પડ્યો મળે છે તે એને અંગે પ્રાચીનમાં પ્રાચીન ચિત્ર શેમાં મળે છે?
દેદુ-આપણે જોઈ ગયા તેમ હેમચન્દ્રસૂરિએ કહ્યું છે કે પ્રત્યેક તીર્થં કરના દેના જમણા ભાગમાં લાંછન હૈાય છે. આ લાંછન જમણી જાંધ ઉપર હાવાનું. સામાન્ય રીતે મનાય છે, પર ંતુ એના સમયનાથે પ્રાચીનમાં પ્રાચીન પ્રમાણ શું મળે છે તેની તપાસ કરવી બાકી રહે છે.
સ્થાન-લાંનાનાં સ્થાન તરીકે તીથ કરના દેહના, એમની પ્રતિમાના આસનને અને એમનામાં ધ્વજના ઉલ્લેખ જોવાય છે. આ ત્રણે બાબત આપણે ક્રમશઃ વચારીશુ.
ઋષભદેવને તે બંને જાંધ ઉપર ખળનુ લાંછન હતું એમ આવસયની નિન્નુત્તિની નિમ્નલિખત ૧૦૮૦મી ગાથા ઉપરથી જાણી શકાય છેઃ—
46
રાઘુ ગુલમહંડળ સમસુમિર્છામિ ते उसभजिणो ।
અશ્ર્વસુ ઝેન અજ્ઞિમ ઞળળી અગ્નિશો નિનો સન્તા ॥ ૨૦૮૦ || ''
હા
મુંબઇમાં વાલકેશ્વર ઉપર શ્રી આદીશ્વરજીનુ જે હેરાસર છે. તેમાં લાંછન પબાસણ ઉપર છે એમ કેટલાકની પાસે મેં સાંભળ્યું છે.
૧ આ શબ્દ સ ંસ્કૃત કે પાય હાય એમ જણાતું નથી. એ ક્રાઇ સસ્કૃત શબ્દનું રૂપાંતર-અપભ્રષ્ટરૂપ હશે. આથી હું એ પ્રભુનું આસન 'એ અર્થ સૂચક
વજ–જૈન તત્ત્વાદ–( પરિચ્છેદ ૧, ૫, ૨૭)એના કર્તા ‘ પંજામાદ્ધારક ' વિજયાનન્દસરિએ નીચે મુજબને ઉલ્લેખ કર્યાં છેઃ—
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
''
अथ चोवीस तीर्थङ्करों के चिन्ह जो જિ ૩નજે ક્ષળ મેં ઘાસનળી વત્તા મેં હોતે હૈ
""
અહીં લાંછન ધ્વજમાં હાવાનું જે કહ્યું છે તે માટે કોઇ આધાર અપાયા નથી તેમ હું પણ અત્યારે કોઇ આધાર પ્રમાણુભૂત ગ્રંથની સાક્ષી આપી શકું તેમ નથી એટલે એ કાર્ય હું તજ્જ્ઞાને ભળાવું છુ.
ઋષભદેવ વગેરે ચેવીસે તીર્થંકરા રાજકુંવરા હતા. એમાંથી પાંચ સિવાયના બધા રાજા બન્યા અને તેમાંના ત્રણુ તા ચક્રવર્તી થયા, આથી એમધ્વજ હશે એમ મનાય.
તે
પ્રત્યેક તીથ કરની આગળ ઇન્દ્રધ્વજ હાય છે, એમ કહેવાય છે. આમ જે ભિન્ન ભિન્ન ધ્વજ ગણુા
વાય છે તે પૈકી અહીં કયા ધ્વજ અભિપ્રેત છે ? શુ' બધાએ ધ્વજ પ્રસ્તુત છે ?
પ્રતિમા–તીકરાની પ્રતિમા એકસરખી ડ્રાય છે. એ કયા તીર્થંકરની છે તે જાણી શકાય તે માટે પ્રતિમામાં જમણી જાંધે લાંછન દર્શાવવું શક્ય નહિ
આ ઉપરાંત તીર્થંકરતી સમીપમાં સમવસરણુમાં રત્નમય ધ્વજ અને પૂત્ર' દિશામાં ધમ-ધ્વજ, દક્ષિ
જણાવાયાથી કે કાઇ અન્ય કારણ હોય તો તેથી ણુમાં મીન-ધ્વજ અને પશ્ચિમમાં ગજ-ધ્વજ અને
ઉત્તરમાં સિદ્ધધ્વજ હાય છે.
પ્રતિમાના આસન ઉપર-એની ગાદી ઉપર, એના મધ્ય ભાગમાં જે પલાંઠીની ખરાખર નીચે આવે છે તેમાં અને કાઇક પ્રતિમાના પખાસણમાં લાંછનને સ્થાન અપાતું આવ્યું છે,
4
પ્રજ્વાસન ′ ઉપરથી ઊતરી આવ્યાની કલ્પના કરું છું. જેમકે પ્રશ્વાસન-પબ્બાસણુ—પબાસણું. ૨ વાસુપૂજ્યસ્વામી, મલ્લિનાથ, મિનાય, પાનાથ અને મહાવીરસ્વામી,
૩ શાંતિનાથ, કુંથુનાથ અને અરનાથ.
For Private And Personal Use Only
| SR No. | 531620 |
| Book Title | Atmanand Prakash Pustak 053 Ank 05 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Jain Atmanand Sabha Bhavnagar |
| Publisher | Jain Atmanand Sabha Bhavnagar |
| Publication Year | 1955 |
| Total Pages | 20 |
| Language | Gujarati, Hindi |
| Classification | Magazine, India_Atmanand Prakash, & India |
| File Size | 3 MB |