Prabuddha Jivan 2013 04

SR No.: 526055
Original Sutra Author: N/A
Author: Dhanvant Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh
Publication Year: 2013
Total Pages: 84
Language: Gujarati
Classification: Magazine, India_Prabuddha Jivan, & India
File Size: 4 MB

Page 27

એપ્રિલ, ૨૦૧૩
પ્રબુદ્ધ જીવન : મહાવીર સ્તવન વિશેષાંક
અને
સાહિત્ય કલ્યાણકારી છે.
પરંતુ અહીં રાજનગર અને નારિ તથા આદરિઆણું એ ગામનાં આ સંદર્ભે જોતાં પ્રસ્તુત સ્તવનમાં રચયિતા શ્રી કાંતિવિજયજીએ નામો છે. આ રીતે સાહિત્યિક સમૃદ્ધિ લાવવા માટે રચયિતા પાસે ભાવકને આ લક્ષ્ય સુધી પહોંચાડવાનો પ્રબળ પુરુષાર્થ કર્યો છે. સ્તવનમાં કૌશલ તો જોઈએ જ, પરંતુ ખૂબ જ સમૃદ્ધ શબ્દભંડોળ પણ આવશ્યક રહેલું ભાવ પ્રાધાન્ય આપણને તેના તરફ ખેંચી જાય છે.
છે. પ્રથમ પંક્તિઓમાં ‘મહારા વીર પીઆરા’–‘વીરજી રાજેસર રાણા' કહીને પ્રસ્તુત સ્તવનમાં આ પ્રકારની વિશિષ્ટતા ભલે નથી, પરંતુ પ્રભુનું જે ઉચ્ચતમ છે તેનું દર્શન કરાવ્યું છે. જ્યારે આ સ્તવન વાંચીએ, શબ્દલાલિત્ય અને અલંકારોનો ઉપયોગ જરૂર જોવા મળે છે. દા. ત. સાંભળીએ કે ગાઈએ ત્યારે આપણી સમક્ષ શ્રી વીર પ્રભુના શાહી સર્વ પ્રથમ ધ્યાનાકર્ષક છે દર્શનની અનુભૂતિ થાય છે. અને આ વાત પણ યોગ્ય જ છે. જેઓએ દરેક પંક્તિમાં જોવા મળતા આંતર્યાસ: ‘વયણે નયણ’, લેશો. રાગ-દ્વેષ આદિ આંતરશત્રુઓ પર વિજય મેળવ્યો હોય એનું દર્શન તો દેશ્યો’, ‘ઘાતી કાતી’, ‘જાણે ટાણે', “આઈ ભાઈ', “સીધો લીધો” રાજવી તરીકે શાહી જ હોય ને!
વગેરે. ભાવ નિર્ઝરતાનું વહેણ આપણને ભીંજવી દે છે જ્યારે પ્રભુ આ ઉપરાંત દરેક કડી (અંતરા)ની પંક્તિના અંત્યાનુપ્રાસ: ‘રહુસંયમમાર્ગે પ્રયાણ કરવાનું નક્કી કરે છે અને ભાઈ નંદીવર્ધન વિરહની કહુ', “ગમું-ભમ્' વગેરે. ક્યાંક રૂપકો પણ પ્રયોજાયાં છે પરંતુ પ્રમાણ વ્યથા અનુભવે છે. આ સંવેદના દર્શાવતી પંક્તિઓ જોઈએ ઘણું ઓછું છે. એ જ રીતે વર્ણાનુપ્રાસનો પ્રયોગ ક્યારેક ક્યારેક જોવા
વીરજી ચિંતાતુર નિજ મો ચિત્તમાં, જિમ સૂનો ભમુરે લો. (૩) મળે છે. વીરજી ભોજન નવિ ભાવે, થાવે અતિ આમંગળો રે લો. (૪) ગુજરાતી સાહિત્યમાં એવા રૂચિકર પ્રયોગો થયા છે. જેમાં શબ્દોને
નજાકત આપીને જાણે લાડકા બનાવ્યા હોય એવું લાગે. દા. ત. દાડમની વીરજી છાતીમાં ઘાતિ કાતી, જેણે સારની રે લો. વ્હારા.
બદલે દાડમડી, ચકલીની બદલે ચરકલડી, વાદળીની બદલે વાદલડી. વીરજી પીડા વિણ વાગે લાગે, મોટીમારની રે લો. મહારા. (૬)
આ પ્રયોગથી અર્થનું અલગ જગત જન્મે છે. પ્રસ્તુત સ્તવનમાં પણ
આવા પ્રયોગો રચયિતાએ કર્યા છે, જેથી શબ્દ-લાલિત્ય ઊભું થયું છે. આ પ્રમાણે સમગ્ર સ્તવન જોતાં ભાવક તરીકે આપણે વિવિધ ભાવથી
દા. ત. મીઠલડે વયણે, નિંદરડી નાવે, વગેરે. જાણે છલકાતા હોઈએ એવો અનુભવ થાય છે. ભક્તિરસ, વીરરસ અને કરુણરસથી સભર આ રચના હૃદયસ્પર્શી બની છે. રચનાકારનું
આવી બાબતોથી આ સ્તવનની ગેયતા વધારે રસિક બની છે. હા,
અમુક શબ્દો એવા છે જેના અર્થ સંદર્ભમાં પણ બેસતા નથી. છતાં ભાવજગત રચવાનું ભાષાકૌશલ અહીં પ્રગટ થાય છે.
ભાવની સમજ સ્પષ્ટ થાય છે. ભાષા શૈલી અને કાવ્યતત્ત્વ :
આ સ્તવનના ઢાળ વિષે એટલે કે રાગની લાક્ષણિકતા વિષે વિચારીએ ગદ્ય અને પદ્ય લેખનમાં જે એક મોટો તફાવત જોવા મળે છે એ તો કરી આપ
તો ફરી આપણને મધ્યયુગમાં છંદમાં થયેલા પ્રયોગો વિષે વિચારવું તેની ભાષા-શૈલી અને કવિતાતત્ત્વ છે. પ્રસ્તુત સ્તવનને આ દૃષ્ટિએ
જોઈએ. તે સમયે જે કૃતિઓ માત્રામેળ છંદોમાં રચાઈ, તે કૃતિઓના જોતાં પદ્યરચનાની આવી લાક્ષણિકતાઓ પ્રગટ થાય છે. મધ્યકાળમાં
છંદો ‘દેશીઓ' તરીકે પ્રયોજાયા છે. ઉપરાંત અન્ય દેશી ઢાળો પણ કેટલાંક વિશિષ્ટ સાહિત્યિક કૌશલો કૃતિઓમાં પ્રગટ થયેલાં જોવા પ્રયોજાયા છે. ઘણી મોટી સંખ્યામાં પંક્તિ (પ્રથમ) કે એક જ શબ્દથી મળે છે. એમાં સમસ્યાચાતુરી, અલંકારચાતુરી કે પદ્યબંધચાતુરી વગેરે જ દેશીનો ઉલ્લેખ થયો છે. દેશમાં ઘણું જ વૈવિધ્ય છે. પ્રસ્તુત સ્તવનની દ્વારા ચમત્કૃતિ પ્રગટ થાય છે. હીરાણંદની ‘વિદ્યાવિલાસ પવાડુ'માં દેશનું નામ છે: “સાલુડાની’-એ દેશી એવો ઉલ્લેખ થયો છે. આવી ચમત્કૃતિ જોવા મળે છે.
સમગ્ર રીતે જોતાં શ્રી કાંતિવિજયજી રચિત આ સ્તવન ભલે શ્રી શ્રી કાંતિવિજયજીની ‘હીરાવેધ બત્રીસી' સળંગ શ્લેષરચનાની
મહાવીર સ્વામી માટે રચાયેલાં અન્ય સ્તવનો જેમ લોકજીભે ચડેલું લાક્ષણિક કૃતિ છે. આમ તો કથાવસ્તુ રાવણને મંદોદરીએ આપેલા
લાગતું નથી. છતાં, ભાવની દૃષ્ટિએ આ સ્તવન સરળતાથી ઉપદેશની છે. પરંતુ એમાં એક અંતરામાં ગામનાં નામો, બીજી કડીમાં
વિરહભાવનાને પ્રગટ કરી શકે છે. સામાન્યતઃ શ્રી મહાવીર સ્વામીના રાશિના નામો, ત્રીજી કડીમાં ફળનાં નામો, એ રીતે બત્રીસે કડીમાં
જીવનમાં બનેલા પ્રસંગો (ચંડકૌશિક, ચંદનબાળા વગેરે) સ્તવનમાં જુદા જુદા નામો મેળવી શકાય છે. જેમ કે
કથાતત્ત્વો પૂરા પાડે છે. અહીં એવા પ્રસંગ સીધા જ મૂકાયા નથી. રાજન ગર સમ એહ નારી, કાં આદરી જાણ.'
પરિણામે વિરહવેદના વધારે વ્યાપક બની છે. * * * સામાન્ય અર્થમાં આ પંક્તિનો અર્થ છે-હે રાજા ! નારી તો વિષ પી-૧, વલ્લભ એપાર્ટમેન્ટ, રબર ફેક્ટરીની સામે, ભાવનગર-૩૬૪૦૦૧. (ગ૨) સમાન છે, એને તમે કેમ લાવ્યા છો?
ફોન : ૦૨૭૮૨ પ૨૩૯૪૯