Prabuddha Jivan 2011 08

SR No.: 526037
Original Sutra Author: N/A
Author: Dhanvant Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh
Publication Year: 2011
Total Pages: 68
Language: Gujarati
Classification: Magazine, India_Prabuddha Jivan, & India
File Size: 2 MB

Page 9

ઓગસ્ટ-સપ્ટેમ્બર, ૨૦૧ ૧
પ્રબુદ્ધ જીવનઃ જૈન સાહિત્ય કથા વિશ્વ વિશેષાંક
‘તરંગલોલા'માં એક શૃંગારકથા રૂપે એ મળે છે. સુવ્રતા સાધ્વી જૈન-જૈનેતર લોકિક પરંપરાની કથાઓને સંગ્રહીત કરતા કથાએક શ્રાવિકાને પોતાની જીવનકથા કહે છે એ પ્રકારની એની સંગ્રહો – કથાકોશો રચાયા છે તેમ સંસ્કૃત-પ્રાકૃત ધર્મગ્રંથો કથનરીતિ છે. સંસારી અવસ્થાની આ વણિકપુત્રીએ જાતિસ્મરણથી ઉપરના જૂની ગુજરાતીમાં રચાયેલા બાલાવબોધોએ પણ કથાકોશ જાણ્યું કે પૂર્વભવમાં તે હંસયુગલ હતી ને એક શિકારીએ હંસને બનવાનું કામ કર્યું છે. મારી નાખતાં પોતે બળી મારી હતી. પૂર્વ ભવના એના પતિને આ ધર્મદાસગણિના પ્રાકૃત ગ્રંથ ‘ઉપદેશમાલા' ઉપર સોમસુંદરભવમાં ખોળીને એની સાથે લગ્ન કરે છે. અંતમાં બન્ને સંસાર ત્યજી સૂરિએ સં. ૧૪૮૫માં રચેલા બાલાવબોધમાં નાની-મોટી થઈને દીક્ષા ગ્રહણ કરે છે.
૮૩ કથાઓ મળે છે. “ઉપદેશમાલા’ની ગાથામાં જેનો માત્ર ટૂંકો સમરાઈથ્ય કહા'માં સમરાદિત્ય અને ગિરિસેનના નવ ઉલ્લેખ જ હોય ત્યાં બાલાવબોધકારે તે તે ગાથાના બાલાવબોધની માનવભવોની કથા કહેવાઈ છે; જેમાં અનેક અવાંતરકથાઓ પણ નીચે વિસ્તારીને કથા કહી છે. એમાં મુનિમહાત્માઓની ચરિત્રઆવે છે. એમાંથી ચોથા ભવની અવાંતરકથા ‘યશોધરચરિત' ઉપર કથાઓનું પ્રમાણ સવિશેષ છે. તે ઉપરાંત રાજાઓ, મહાસતીઓ, તો ૨૪ થી વધુ કૃતિઓ સંસ્કૃત-પ્રાકૃત-અપભ્રંશમાં રચાઈ છે. શ્રેષ્ઠીઓ, દેવો, ભીલ, માતંગ, રથકાર, ધૂર્ત, બ્રાહ્મણ, તેમજ એમાં હિંસાનો નિષેધ અને વ્યભિચારનું દુષ્પરિણામ દર્શાવાયા છે. પશુપંખીની કથા, રૂપકકથા, અન્યોક્તિ કથા, સમસ્યા અને એના ધૂર્તધ્યાનમાં' ધૂર્તવિદ્યામાં પારંગત એવા પાંચ ધૂર્તોની કથા છે ઉકેલ સમી કથા મળે છે. નિકટનાં સગાં જ સગાંનો અનર્થ કરે એ જેમાં એક સ્ત્રી-ધૂર્ત પણ છે. એ સ્ત્રી ચતુરાઈથી બાકીના ધૂર્તોને પ્રયોજનવાળી કથાઓનું તો આખું ગુચ્છ છે; જેમાં માતા પુત્રને, ભોજન કરાવે છે. બધા એની પ્રત્યુત્પન્નમતિની પ્રશંસા કરે છે. પિતા પુત્રને, પુત્ર પિતાને, ભાઈ ભાઈને, પત્ની પતિને, મિત્ર
સિદ્ધર્ષિગણિની ‘ઉપમિતિભવપ્રપંચાકથા” જૈન પરંપરામાં મિત્રને, સગો સગાને અનર્થ કરે છે. અત્યંત સુપ્રસિદ્ધ બનેલી કથા છે. તે સંસ્કૃત ગદ્યકથા છે. નારકી, આ જ રીતે “પુષ્પમાલા પ્રકરણ”, “પડાવશ્યક સૂત્ર', “ભવતિર્યંચ, મનુષ્ય અને દેવગતિ – એ ચાર ભવોની વિસ્તારકથા અહીં ભાવના', ‘શીલોપદેશમાલા' જેવા ગ્રંથોના બાલાવબોધોમાં આવી રૂપકકથાની શૈલીએ કહેવાઈ છે. ડૉ. યાકોબીએ આ કથાની અંગ્રેજી કથાઓ મળે છે. પ્રસ્તાવનામાં કહ્યું છે કે, 'It is the first allegorical work in જૈન કથાસાહિત્યનું પ્રયોજન : આ કથા સાહિત્યનું મુખ્ય પ્રયોજન Indian Literature.' આ કથાના અનેક સંક્ષેપો થયા છે. જૂની ધર્મોપદેશનું રહ્યું છે. આ કથાસાહિત્ય ભાવકના કથારસને પણ ગુજરાતીમાં આવી એક રૂપકકથા જયશેખરસૂરિની ‘ત્રિભુવન દીપક પોષે છે, સાથે ધર્મોપદેશને મિષ્ટતાપૂર્વક હૃદયસ્થ કરવામાં સહાયક પ્રબંધ' નામે મળે છે. આ કવિએ જ સંસ્કૃતમાં રચેલ “પ્રબોધ બને છે. પૂર્વભવોનાં કર્મોનો વિપાક અને એના સારા-માઠાં ફળ ચિંતામણિ' ગ્રંથનું એ ગુજરાતી રૂપાંતર છે.
દર્શાવવાના પ્રયોજનવાળી ભવભવાંતરની કથાઓની વિપુલતા જૈન ઉદ્યોતનસૂરિની ‘કુવલયમાલા' એ પ્રાકૃતમાં રચાયેલ ગદ્યપદ્ય કથાસાહિત્યમાં વિશેષ ધ્યાનાર્હ બની રહે છે. મિશ્રિત કથા છે. ભવભ્રમણના કારણરૂપ ક્રોધ, માન, માયા, લોભ, મનુષ્યભવની દુર્લભતા, શીલ-ચારિત્ર-તપ-સંયમ-વૈરાગ્યનો મોહ આદિ કષાયોને સાંકળતી આ પણ એક રૂપકકથા છે. મહિમા, કામક્રોધાદિ કષાયોના માઠાં ફળ, પરીષહ, હળુકર્મી અને પૂર્વભવનો માનભટ્ટનો જીવ આ ભવે કુવલયચંદ્ર અને પૂર્વભવનો ભારે કર્મી જીવો વચ્ચેનો ભેદ, નિષ્કામતા, ગુરુ પ્રત્યેનો માયાદરનો જીવ આ ભવે રાજકુંવરી કુવલયમાલા તરીકે જન્મે છે. વિવેક-વિનય, સુપાત્ર દાનનો મહિમા, અભયદાન, જીવદયા, બન્ને લગ્ન કરી, સમય જતાં પુત્ર પૃથ્વીસારને રાજ્ય સોંપી દીક્ષા જયણા, દેવપૂજા, વૈયાવૃત્યાદિ તપ, નવપદની આરાધના-જેવાં ગ્રહણ કરે છે. જૂની ગુજરાતીમાં ઋષિદત્તા, નર્મદાસુંદરી, સુરસુંદરી, પ્રયોજનવાળી ધર્મ અને વૈરાગ્યપ્રેરક જીવનબોધક નાનીમોટી મનોરમા, મલયસુંદરી વગેરે નારીપાત્રોવાળી જૈન ધર્મોપદેશને કથાઓથી જૈન કથાસાહિત્ય અત્યંત સમૃદ્ધ છે. બંધબેસતી કથાકૃતિઓ રચાઈ છે. જયવંતસૂરિએ ‘શૃંગારમંજરી' આવા સાહિત્યનું વધુ ને વધુ શ્રવણ-વાચન થાય, એ પ્રત્યેના નામક કૃતિમાં શીલવતીની કથા આલેખી છે. માણિક્યસુંદરે રસરુચિ કેળવાય, અને એમાંથી ફલિત થતા મર્મબોધને આપણે ‘પૃથ્વીચંદ્રચરિત્ર' નામે ગદ્યકથા આપી છે જેમાં પઈઠાણ નરેશ હૃદયમાં ગ્રહણ કરીએ. એના ફલસ્વરૂપ આપણું જીવન શ્રેયઃ પૃથ્વીચંદ્ર અને અયોધ્યાની રાજકુંવરીના થતાં લગ્ન વચ્ચે અનેક વિનો પથગામી બની રહો. નડે છે અને એનું ચમત્કારયુક્ત રીતે નિવારણ પણ થાય છે. પુણ્યનો (પૂના-‘વીરાલયમ્' ખાતે યોજાએલા ૧૯ મા જૈન સાહિત્ય પ્રભાવ દર્શાવતી અને જૂની ગુજરાતી ભાષાની ‘કાદંબરી' કથા સમી સમારોહમાં તા. ૧૪-૨-૦૮ના રોજ “જૈન કથા સાહિત્યની આ કથા નોંધપાત્ર બની છે.
બેઠકોના પ્રમુખસ્થાનેથી રજૂ થયેલો નિબંધ.) * * * બાલાવબોધો-અંતર્ગત કથાઓ : જેમ સંસ્કૃત-પ્રાકૃતમાં અનેક (અગાઉ પ્રકાશિત થયેલ ‘પ્રબુદ્ધ જીવન’ ૧૬, ફેબ્રુ. ૨૦૦૯ના અંકમાં.)