Page Text
________________
અનેકાંતવાદ, યાા માર્ચ ૨૦૧૫
પ્રબુદ્ધ જીવન અનેકાંતવાદ, સ્યાદ્વાદ અને નયવાદ વિશેષાંક ૭ પૃષ્ઠ ૪૩ રહસ્યપૂર્ણ છે કે તેના વિશે કોઈ નિશ્ચયાત્મક વિધાન કરવું બહુ શું સમજવું ?” મુશ્કેલ છે. આ સત્યને સમજીને ભગવાન બુદ્ધ આત્મા, પરમાત્મા, અસ્તિત્વનું સ્વરૂપ આદિ અસ્યપૂર્ણ વિગતો વિશે મૌન જ રહ્યા છે. બૌદ્ધ ધર્મમાં આત્મા-પરમાત્માનો વિચાર થયો નથી.
સોક્રેટિસ તો વરિત ઉત્તર આપે છે
બૌઢ દર્શનમાં આત્મા-પરમાત્માનો સ્વીકાર નથી. વસ્તુતઃ ભગવાન બુદ્ધે આત્મા-૫૨માત્માનો ઈન્કાર નથી કર્યો. તેઓ માત્ર તે વિશે મૌન જ રહ્યાં છે. તેમના મૌનનો પછીથી ઈન્કારવાચક અર્થ
અનેકાન્તવાદ, સ્યાદ્વાદ અને તયવાદ વિશેષાંક ૐ અનેકાન્તવાદ, સ્યાદ્વાદ અને યવાદ વિશેષાંક અનેકાન્તવાદ, સ્યાદ્વાદ અને હ્રયવાદ વિશેષાંક અનેકાન્તવાદ, સ્યાદ્ વાદ અને નયવાદ વિશેષાંક અનેકાન્તવાદ, સ્યાદ્વાદ
કરી લેવામાં આવ્યો છે. ભગવાન બુદ્ધ કોઈ ગામ, નગર કે સમાજમાં જતા ત્યારે પહેલાં બૌદ્ધ ભિક્ષુઓ ઢોલ વગાડીને ભગવાન બુદ્ધને અમુક પ્રશ્નો ન પૂછવાની સોને સૂચના આપતા. આ પ્રશ્નોની યાદીમાં આત્મા-પરમાત્મા વિષયક પ્રશ્નોનો પણ સમાવેશ થતો. એટલું જ નહિ, પરંતુ નિર્વાણ કે જે બૌદ્ધ ધર્મનું પરમ પ્રાપ્તવ્ય છે, તેના સ્વરૂપ વિશે પણ બુદ્ધ અને બૌદ્ધ ધર્મ મોન જ રહે છે. આમ શા માટે ? કારણ એક જ છે કે
જ
આ બધા તત્ત્વોનું સ્વરૂપ માનવ ચેતના
માટે અગમ્ય છે. જે અગાધ છે, રહસ્યપૂર્ણ છે, તેના વિશે કોઈ નિશ્ચયાત્મક વિધાન કેવી રીતે થઈ શકે ?
ભગવાન બુદ્ધ પરમજ્ઞાની પુરુષ છે અને છતાં અસ્તિત્વના આ રહસ્યપૂર્ણ સત્યો વિશે મૌન કેમ રહ્યા છે. કારણ એક જ છે, અને તે છે – અભિવ્યક્તિની મર્યાદા.
-
આ અભિવ્યક્તિની મર્યાદા દ્વારા અહીં કોઈ સ્વરૂપે અને કાનદર્શન સૂચિત થાય છે !
જૈન સૂરિઓએ જે રહસ્ય સપ્તભંગી ન્યાય દ્વારા અભિવ્યક્ત કર્યું છે, તે જ રહસ્ય ભગવાન બુદ્ધે મૌન દ્વારા અભિવ્યક્ત કરે છે. મૂળ વાત એક જ છે.
सब शयाने एक मत ।
૭. સોક્રેટિસનું અજ્ઞાન
સોક્રેટિસ જ્ઞાની પુરુષ છે. આવી સર્વસંમત મત છે. આમ છતાં સોક્રેટિસ પોતાને કદી જ્ઞાની પુરુષ ગણતા નહિ. તેઓ કહેતા ‘હું જાણતો નથી. હું અજ્ઞાની છું.' શાની સોક્રેટિસ પોતાને જ્ઞાની કેમ ગણાવતા નથી ? અજ્ઞાની શા માટે કહે છે ? કારણ સ્પષ્ટ છે. જ્ઞાની પુરુષ પોતાના જ્ઞાન થકી જીવન અને અસ્તિત્વની અગાધ રહસ્યમયતાને જોઈ શકે છે. તેથી તેઓ પોતાના જ્ઞાનની મર્યાદને અને પોતાના અજ્ઞાનને જોઈએ શકે છે. તેથી તેઓ જાણે છે અને તેથી કહે છે-અહીં કોઈ પૂર્ણજ્ઞાની નથી અને તદનુસાર હું પણ પૂર્ણજ્ઞાની નથી.
વાદ, સ્યાદ્વાદ અને
‘ડેલ્ફીની દેવીની વાત સાચી છે. મારા અને તમા૨ા વચ્ચે આટલો > ફેર છે.
‘તમે જાણતા નથી અને તમે એ પણ જાણતા નથી કે તમે જાણતા નથી. તમે અજ્ઞાની છો, પરંતુ તમને તમારા અજ્ઞાનની પણ જાણ નથી.’
હું પણ જાણતો નથી, પરંતુ હું એટલું તો અવશ્ય જાણું છું કે હું જાણતો નથી. હું પણ અજ્ઞાની છું, પરંતુ મને મારા અજ્ઞાનની જાવા છે.’
કે
જુઓ જ્ઞાની સોક્રેટિસ પણ પોતાને શાની ગણતા નથી, કારણ આ અફાટ અને અગાધ રહસ્યપૂર્ણ અસ્તિત્વને કોણ જાણી શકે ? આ છે-સોક્રેટિસનો અનેકાન્તવાદ!
આપણું આ અસ્તિત્વ વિશેનું જ્ઞાન કેવું છે? કાંઈક આવું
એક સમુદ્રમાં કિનારા પાસે બે માછલીઓ રહેતી હતી. એક નાની માછલી હતી અને બીજી મોટી માછલી હતી.
એક વાર નાની માછલીએ મોટી માછલીને પૂછ્યું‘દીદી ! માણસો અહીં કિનારે સવાર-સાંજ ફરવા આવે છે. તેઓ 'સમુદ્ર, સમુદ્ર” એમ બોલ્યો કરે છે. આ સમુદ્ર શું છે ?' મોટી માછલી ઉત્તર આપે છે
બહેન! માણસજાતને આવો લવારો કરવાની ટેવ છે. ‘સમુદ્ર’ માણસોએ ફેલાવેલી એક અફવા છે. આપન્ને અહ્વાના ભોગ ન બનવું.' આપણે જીવન સમુદ્રના માછલાં છીએ અને આપણું જીવન સમુદ્ર વિષયક જ્ઞાન માછલી જેવું છે.
ન
અહીં આપણી પાસે અને આપણી મદદે અનેકાન્તદર્શન આવે
છે
છે. અનેકાન્તવાદ આપાન, માનવજાતને કહે છે‘હે મારા માનવબંધુઓ ! તમારા જ્ઞાનના પ્રમાણમાં અસ્તિત્વ વિષયક તમારું અજ્ઞાન અનેકગણું વધુ છે. તેથી માછલીની જેમ જીવનસમુદ્ર અફવા ગણી કાઢવાની ભૂલ ન કરશો !' સમાપન
કોઈ પણ દર્શન જ્યારે અનેકાન્તવાદના સ્વરૂપને સમજે નહિ અને તેના હાર્દને સ્વીકારે નહિ ત્યારે તે દર્શન દુરાગ્રહી બની જાય છે અને સ્વમતમંડન અને પરમતખંડનમાં પડી જાય છે. પરંતુ જો આપી અનેકાન્તવાદના હાર્દને આત્મસાત્ કરી શકીએ તો આપણે
એકવાર ડેલ્હીની દેવીએ જાહેર કર્યું કે સોક્રેટિસ ગ્રીસના સૌથી આ ખંડનમંડન અને વિતંડાવાદમાંથી બચી શકીએ છીએ તેથી આ અનેકાન્તવાદ સર્વ દર્શનોનું દર્શન છે!
મહાન જ્ઞાની પુરુષ છે.
લોકો સોક્રેટિસ પાસે પહોંચ્યા અને તેમણે સોક્રેટિસને કહ્યુંઆપ કહો છો કે આપ જ્ઞાની પુરુષ નથી; પરંતુ ડેલ્હીની દેવીએ તો કહ્યું કે આપ ગ્રીસના સૌથી મહાન જ્ઞાની પુરુષ છો. તો અમારે
સરસ્વતી નિકેતન આશ્રમ, કુમાર છાત્રાલય પાસે, જોધપર (નદી), વાયા મોરબી-૩૬૩૬૪૨.મોબાઈલ : ૦૯૩૭૪૪૧૬૬૧૦.
અનેકાન્તવાદ, સ્યાદ્વાદ અને નયવાદ વિશેષક અનેકાન્તવાદ, સ્યાદ્વાદ અને નયવાદ વિશેષાંક અનેકાન્તવાદ, સ્યાદ્ વાદ અને તયવાદ વિશેષાંક = અનેકાન્તવાદ, સ્યાદ્વાદ
SINGઢણું ગરક
ર
|p||સ્ટ ‘|||૬||
અનેકાંતવાદ, સ્યાદ્વાદ અને તયવાદ વિશેષાંક ૐ અનેકાંતવાદ, સ્યાદ્વાદ અને તયવાદ વિશેષાંક - અનેકાંતવાદ, સ્યાદ્વાદ અને તયવાદ વિશેષાંક = અનેકાંતવાદ, સ્યાદ્વાદ અને
| SR No. | 526000 |
| Book Title | Prabuddha Jivan 2015 Year 63 Ank 01 to 03 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Dhanvant Shah |
| Publisher | Mumbai Jain Yuvak Sangh |
| Publication Year | 2015 |
| Total Pages | 288 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Magazine, India_Prabuddha Jivan, & India |
| File Size | 7 MB |