Page Text
________________
૧૮
પ્રબુદ્ધ જીવન
ધર્મ એક સંવત્સરી એક
[ આ અભિયાનના અનુસંધાનમાં જૈન ધર્મના પ્રકાંડ પંડિત સન્માનનિય ડૉ. સાગરમલજીની પુસ્તિકા “ર્જન એકત્તા કા પ્રશ્ન”માંથી આ વિષય ઉપરનાં પૂજ્યશ્રીના વિદ્વતા સભર વિચારો અત્રે હિંદી ભાષામાં ગુજરાતી લિપિમાં પ્રસતુત છે. આ વિષયની ચર્ચા માટે વિચારક વાચોના વિચારો આવકાર્ય છે. ]
પર્યુષણા પર્વ એવં સંવત્સરી કી એકરૂપતા કા પ્રશ્ન
જૈન પરંપરા મેં પોં કો દો ભાગોં મેં વિભાજિત કિયા ગયા હૈએક લૌકિક પર્વ ઔર દૂસરે આધ્યાત્મિક પર્વ. પર્યુષણ પર્વ કીગાના આધ્યાત્મિક પર્વ કે રૂપ મેં કી ગઈ હૈ. ઇસે પર્વાધિરાજ કહા જાતા હૈ. આગમિક સાહિત્ય મેં ઉપલબ્ધ સૂચનાઓં કે આધાર પર પર્યુષણ પર્વ અતિ પ્રાચીન પ્રતીત હોતા હૈ. પ્રાચીન આગમ સાહિત્ય મેં ઇસકી નિશ્ચિત તિથિ એવું પર્વ દિનોં કી સંખ્યા કા ઉલ્લેખ નહીં મિલતા હૈ, માત્ર ઇતના હી સંકેત મિલતા હૈ કિ ભાદ્ર શુક્લા પંચમી કા અતિક્રમણ નહીં કરના ચાહિયે. વર્તમાન મેં શ્વેતામ્બર પરમ્પરા કા મૂર્તિપૂજક સમ્પ્રદાય ઇસે ભાદ્રકૃષ્ણા દ્વાદશી સે ભાદ્ર શુક્લા ચતુર્થી તક તથા સ્થાનકવાસી ઔર તેરાપંથી સમ્પ્રદાય ઇસે ભાત કૃષ્ણા ત્રર્યોદશી સે ભાત્ર શુક્લા પંચમી તક મનાતા હૈ. દિગમ્બર પરમ્પરા મેં યહ પર્વ ભાદ્ર શુક્લા ચતુર્દશી તક મનાયા જાતા હૈ. ઉસમે ઇસે દસ લક્ષણ પર્વ કે નામ સે ભી જાના જાતા હૈ. ગોતામ્બર પરમ્પરા કે બૃહદ્-કલ્પ ભાષ્ય મેં ઔર દિગમ્બર પરમ્પરા કે મૂલાચાર મેં ઔર યાપનીય પરમ્પરા કે ગ્રન્થ ભગવતી આરાધના મેં દસ કર્યો કે પ્રસંગ મેં પોસવણ કલ્પ કા ભી ઉલ્લેખ હૈ, કિન્તુ ઇન ગ્રન્થોં કે સાથ હી શ્વેતામ્બર છેદસૂત્ર આયાદસા (દશાશ્રુત્તસ્કન્ધ) તથા નિશીથ મેં ‘પોસવા' કા ઉલ્લેખ છે. આયારદસા એવં નિશીથ આદિ આગમ ગ્રન્થોં મેં પર્યુષણ મેં (પોસવા) કા પ્રયોગ ભી અનેક અર્થોં મેં હુઆ હૈ. નિમ્ન પંક્તિયોં
મેં હમ ઉસકે ઇન વિભિન્ન અર્થો પર વિચાર કરેંગે.
(૧) શ્રમણ કે દસ કોં મેં એક કલ્પ પોસવણ કલ્પ" કે, ઈસકા અર્થ હૈ-વર્ષાવાસ મેં પાલન કરને યોગ્ય આચાર કે વિશેષ નિયમ.
(૨) નિશીથ (૧૦(૪૫) મેં ઉલ્લેખ હૈ કિ જો ભિક્ષુ ‘પોસવા’ મેં કિંચિતમાત્ર ભી આહાર કરતા હૈ ઉસે ચાતુર્માસિક પ્રાયશ્ચિત આતા હૈ. ઇસ સન્દર્ભ મેં ‘પોસવા' મેં આહાર કરતા હૈ ઉસે ચાતુર્માસિક પ્રાયશ્ચિત આતા હૈ. ઇસ સન્દર્ભ મેં ‘ધજ્જોસવા' શબ્દ સમગ્ર વર્ષાવાસ કા સૂચક નહીં હો કિસી દિન વિશેષ કા સૂચક હો સકતા હૈ, સમગ્ર વર્ષાકાલ કા નહીં. ક્યોંકિ સમ્પૂર્ણ વર્ષાવાસ મેં આહાર કા નિષેધ સમ્ભવ નહીં હૈ.
મે, ૨૦૧૩
પુનઃ ભી કહા ગયા હૈ કિ જો ભિક્ષુ અપર્યુષણ કાલ મૈં પર્યુષણ કરતા હૈ ઔ૨ પર્યુષણ કાલ મેં પર્યુષણ નહીં કરતા હૈ, વહ દોષી હૈ (નિશીય ૧૦/૪૩). ઇસ પ્રસંગ મૈં ભી ઉસકા અર્થ એક દિન વિશેષ
કરના હી અધિક ઉચિત પ્રતીત હોતા હૈ.
(૩) નિશીય મેં પોસવા કા એક અર્થ વર્ષાવાસ કે લિએ સ્થિત હોના ભી હૈ. ઉસમેં કહા હૈ કિ જો ભિક્ષુ વર્ષાવાસ કે લિએ સ્થિત વાસાવાસં પોસવિયીસ) હોકર ફિર ગ્રામાનુગ્રામ વિચરણ કરતા હૈ વહ દોષ કા સેવન કરતા હૈ. એસા લગતા હૈ કિ પર્યુષણ વર્ષાવાસ કે લિએ એક સ્થાન પર સ્થિત હો જાને કા એક દિન વિશેષ થા જિસ દિન શ્રમણ સંઘ કો ઉપવાસપૂર્વક કેશલોચ, વાર્ષિક પ્રતિક્રમણ સાંવત્સરિક પ્રતિક્રમણ) ઔર પોસવણાકલ્પ (વર્ષાવાસ કે નિયમમાં) કા પાઠ કરના હોતા થા.
પર્યુષણ (સંવત્સરી) પર્વ કબ ઔર ક્યોં ?
પ્રાચીન ગ્રંથોં વિશેષ રૂપ સે કલ્પસૂત્ર એવં નિશીથ કે દેખને સે યહ સ્પષ્ટ હોતા હૈ કિ પર્યુષણ મૂલતઃ વર્ષાવાસ કી સ્થાપના કા પર્વ થા. યહ વર્ષાવાસ કી સ્થાપના કે દિન મનાયા જાતા થા. ઉપવાસ, કેશોચ, સાંવત્સરિક પ્રતિક્રમણ એવું પ્રાયશ્ચિત્ત, ક્ષમાયાચના (કષાયોપશમન) ઓર પોસવાકપ્પ (પર્યુષણ- કલ્પ=કલ્પસૂત્ર) કા પારાયા ઉસ દિન કે આવશ્યક કર્તવ્ય છે. ઇસ પ્રકાર પર્યુષણ એક દિવસીય પર્વ થા. યદ્યપિ નિશીથચૂર્ણ કે અનુસાર પર્યુષા કે અવસર કે પર તેલા (અષ્ટમ ભક્ત) કરના આવશ્યક થા. ઉસમેં સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ છે ક “પજ્જોસવણાએ અક્રમ ન કરેઠ તો ચઉંગુરૂ' અર્થાત્ જો સાધુ પર્યુષણ કે અવસર પર તેલા નહીં કરતા હૈ તો ઉસે ગુરૂ ચાતુર્માસિક પ્રાયશ્ચિત આતા હૈ. ઇસકા અર્થ હૈ કિ પર્યુષણ કી આરાધના કા પ્રારમ્ભ ઉસ દિન કે પૂર્વ ભી હો જાતા થા. ઉસમે ઉલ્લેખ હૈ કિ ચાતુર્માસિક પૂર્ણિમાઓં એવં પર્યુષણ કે અવસર પર દેવતાગણ નન્દીશ્વર દ્વીપ મેં જાકર અષ્ટાત્ત્વિક મહોત્સવ મનાયા કરતે કે ” દિગમ્બર પરમ્પરા મેં આજ ભી આષાઢ, કાર્તિક ઔર ફાલ્ગુન કી પૂર્ણિમા (ચાતુર્માસિક પૂર્ણમા) કે પૂર્વ અષ્ટાન્તિક પર્વ મનાને કીપ્રથા છે. લગભગ આઠવીં શતાબ્દી સે દિગમ્બર સાહિત્ય મેં ઇસકે ઉલ્લેખ મિલતે હૈં. પ્રાચીનકાલ મેં પર્યુષણ આષાઢ પૂર્ણિમા કો મનાયા જાતા થા ઔર ઉસકે સાથ હી અષ્ટાન્તિક મહોત્સવ ભી હોતા થા. હો સકતા હૈ કિ બાદ મેં જબ પર્યુષણ ભાઇ શુક્લ ચતુર્થી પંચમી કો મનાયા જાને લગા તો ઉસકે સાથ ભી અષ્ટ-દિવસ જુડે રહે ઔર ઇસ પ્રકાર વહ અષ્ટ-દિવસીય પર્વ બન ગયા.
વર્તમાન મેં. પર્યુષણ પર્વ કા સબસે મહત્ત્વપૂર્ણ દિન સંવત્સરી પર્વ માના જાતા હૈ, સમવાયાંગ કે અનુસાર આષાઢ પૂર્ણિમા સે એક માસ
| SR No. | 525998 |
| Book Title | Prabuddha Jivan 2013 Year 61 Ank 01 to 12 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Dhanvant Shah |
| Publisher | Mumbai Jain Yuvak Sangh |
| Publication Year | 2013 |
| Total Pages | 540 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Magazine, India_Prabuddha Jivan, & India |
| File Size | 18 MB |