Prabuddha Jivan 2010 Year 57 Ank 01 to 12 - Ank 02 is not available

SR No.: 525995
Original Sutra Author: N/A
Author: Dhanvant Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh
Publication Year: 2010
Total Pages: 352
Language: Gujarati
Classification: Magazine, India_Prabuddha Jivan, & India
File Size: 54 MB

Page 273

ક્ટોબર ૨૦૧૦
પ્રબુદ્ધ જીવન
૨૧.
એવી શક્તિ પણ નહોતી. ચારણી સાહિત્યમાં હસ્તપ્રતની નકલ ગુજરાતી ભાષાની હસ્તપ્રતોની વાત કરી. ભારતમાં ચાલીસ લાખ બહુ બહુ તો એનો પુત્ર કરે, ભાણેજ કરે, ભત્રીજો કરે, ભાઈને હસ્તપ્રતો છે અને ગુજરાતમાં દસ લાખ હસ્તપ્રતો છે. એમાં સંસ્કૃત, પણ નકલ કરવા ન આપે. એ રજૂ કરીને એને રાજા પાસેથી ઈનામ પ્રાકૃતથી માંડી બધી પ્રાદેશિક ભાષાઓની અનેકવિધ વિષયો મેળવવાનું હોય. આ કવિઓ પોતાની હાથલખાણની કૃતિઓ ધરાવતી હસ્તપ્રતોને આવરી લેવાઈ છે. એમાં જૈન હસ્તપ્રતો ચાર કોઈની પણ પાસે ન જાય તેની તકેદારીઓ રાખતા હતા. આ લાખ હોવાનું અંદાજાયું છે. એમણે કહ્યું કે હસ્તપ્રત-સંપાદન એ ચારણી સાહિત્યની એક વિશિષ્ટ પરંપરા છે. ચારણી સાહિત્યની કેવળ એક કાગળ ઉપરથી બીજા કાગળ ઉપરનો માત્ર ઉતારો નથી. મોટાભાગની હસ્તપ્રતો કર્તાના હસ્તાક્ષરમાં લખાયેલી મળે છે લિયંતરની આ પ્રક્રિયા પૂરી સજ્જતા અને ક્ષમતા માંગી લે છે. અથવા તો એના સંતાન કે વંશજો દ્વારા લખાયેલી મળે છે. બીજી- હસ્તપ્રત-સંપાદનની એક ચોક્કસ શિસ્ત છે. સંપાદકે સર્જકની મૂળ ત્રીજી પેઢીના સંતાનો દ્વારા લખાયેલી જોવા મળે છે. પછી પરંપરા રચનાની પ્રક્રિયાની નિકટતમ પહોંચવાનું છે. સૂચિઓની લુપ્ત થયેલી છે. ત્રણસો-ચારસો વર્ષની જ પરંપરા આપણી પાસે અનુક્રમણિકાની પદ્ધતિઓ પણ અલગ અલગ પ્રકારની હોય છે. સચવાયેલી છે. કર્તાના સંદર્ભે, લેખનના સંદર્ભે ચારણી સાહિત્ય તેમણે “વસુદેવહિંડી’ અને ‘બૃહત્કથા' વિશે વિસ્તારથી ચર્ચા કરી. જુદું તરી આવે છે. ચારણ કવિઓએ જે કૃતિઓ રચી તે પોતે પાઠ લહિયાની કલમે ક્યારેક કોઈ અક્ષર લખવાનો રહી જતો હોય છે. કરવા માટે રચી છે. ચારણી હસ્તપ્રત-લેખનની મોટી વિશેષતા એ ક્યારેક બેવડાઈ જતો હોય છે. ક્યારેક અક્ષરો આડાઅવળા ક્રમે છે કે ચારણી હસ્તપ્રતમાં ઢાળ અને રાગ છે. રાસમાં આખું કડવું ગોઠવાતા હોય છે. આગલી પ્રતનો પાઠ ન ઉકેલાતાં તેઓ પોતાની એક જ રાગમાં કે ઢાળમાં ચાલે, ચારણી સાહિત્યમાં એવું નથી. રીતે પણ ગોઠવતા હોય છે. પાઠ-પસંદગીમાં પ્રાસ પણ મહત્ત્વના અહિંયા તો વિષયની રજૂઆતમાં ભાવના પલટા સાથે છંદ પરિવર્તન બનતા હોય છે. કૃતિના અંતિમ ભાગમાં રચનાવર્ષ આપવાની આવે છે. એક કૃતિમાં પચીસ-ત્રીસ જેટલા છંદો હોય. કોઈ ચારણ પ્રણાલી છે. કવિ એવો નથી જેણે સિત્તેર-એંસી છંદો પ્રયોજ્યા ન હોય. છંદનું ગુજરાત વિદ્યાપીઠના ઉર્દૂ, પર્શિયનના અધ્યક્ષ ડૉ. મોહિયુદ્દીન પુનરાવર્તન થાય. ભાવાનુરૂપ સાથે છંદો પલટાય એ ચારણી બૉમ્બેવાલાએ તેમના વક્તવ્યમાં કહ્યું કે, આરબને સહુથી જૂનો સાહિત્યના લેખનનું-સર્જનનું વિશિષ્ટ પાસું છે. કોઈ એક રાગમાં સંબંધ ગુજરાતની સાથે છે. પહેલાના જમાનામાં લોકો પરદેશ કે ઢાળમાં આખું કડવું ચાલતું નથી. સંસ્કૃતના અક્ષરમેળ-માત્રામેળ જતા, ત્યારે ઈલ્મી પુસ્તક લઈને જતા. શેખ અહમદ હજરત ગંજબા છંદો નહીં, પણ ચારણી છંદો, ડિગળી છંદો જોવા મળે. આ સર્જકો ખટ્ટને મળવા માટે ઈરાનથી આવ્યા, ત્યારે એક ઊંટ ઉપર એમનો પાસે એમનું છંદશાસ્ત્ર અલગ છે. ડિંગળી છંદ નાદ ઉપર આધારિત સામાન હતો અને બીજા ઊંટ ઉપર પુસ્તકો હતા. એ હસ્તપ્રતો છે. ૧૭મી સદી પછી વિવિધ પ્રાદેશિક ભાષામાં સાહિત્ય રચાતું અરબી-ઉર્દૂ-ફારસીમાં લખેલી હતી. એ કોઈ મુસલમાનની વિરાસત થયું. આપણે ત્યાં જે અલંકારો મળે છે તેથી વધારે આઠ-દસ જેટલા નહોતી. તે હિન્દુસ્તાનની વિરાસત હતી. અલંકારો ચારણી સાહિત્યમાં મળે છે. ચારણી સાહિત્યમાં યમક શ્રી ભો. જે. વિદ્યાભવનના કાર્યકારી નિયામક ડૉ. આર. ટી. અલ કારના આઠ-દસ પેટાપ્રકારો મળે છે. અલ કારનો પ્રચુર સાવલિયાએ કહ્યું કે, હસ્તપ્રતો એકઠી કરવાની કાર્યવાહી ૧૮૪૮થી વિનિયોગ કોઈ સાહિત્યમાં હોય તો તે ચારણી સાહિત્યમાં થયો શરૂ થયેલી. ૧૯૩૯માં સંકલિત યાદી વિદ્યાભવન દ્વારા બહાર
પાડવામાં આવી છે. હિંદુ, જૈન, બૌદ્ધ ધર્મની હસ્તપ્રતો ભો. જે. પ્રાકૃત અને અપભ્રંશના વિદ્વાન ડૉ. રમણીકભાઈ શાહે હસ્તપ્રત વિદ્યાભવનને મળતી રહી. તેમાં ચિત્રિત અને અચિત્રિત હસ્તપ્રતો ઉપરથી પ્રાકૃત ગ્રંથોનું સંપાદન કઈ રીતે થઈ શકે–ખાસ કરીને પણ હતી. વીસ હજારથી વધુ હસ્તપ્રતો ભો. જે. વિદ્યાભવનમાં જળવાયેલી કથાગ્રંથ અને તે પણ લાંબા કથાગ્રંથના સંપાદનમાં કઈ કઈ છે. એમાં ખાસ કરીને જ્યોતિષ, ખગોળશાસ્ત્ર અને વાસ્તુશાસ્ત્રની મુશ્કેલીઓ, સમસ્યાઓ આવે છે તેની વાત વિગતે કરી. હસ્તપ્રતો પણ છે. દુર્ગાસપ્તસતીની ત્રણ વિષયોને લગતી હસ્તપ્રતો વસ દેવહિંડી’નો સૌ પ્રથમ તેમણે પરિચય આપ્યો. ભારતીય છે જે અદ્વિતીય કહી શકાય. સાહિત્યમાં કેટલાક ગ્રંથોની સમીક્ષિત આવૃત્તિઓ થઈ, તે ડૉ. કનુભાઈ શેઠે ગુજરાતના હસ્તભંડારો વિશે વાત કરતાં સીમાચિહ્નરૂપ ગણાય છે. ઓરિએન્ટલ રિસર્ચ ઈન્સ્ટીટ્યૂટ, કહ્યું કે હસ્તપ્રતની પરંપરા જૂની છે. ખાસ કરીને ગુજરાતમાં વડોદરામાંથી થયેલ રામાયણની આવૃત્તિ, ભો. જે. વિદ્યાભવનની પાંચમી-છઠ્ઠી સદીમાં જે દેવર્ષિગણીની પ્રથમ વાચના ગુજરાતના ભાગવતની આવૃત્તિ આ જૈનેતર સંસ્કૃત ગ્રંથો છે. સંસ્કૃત અને પ્રાકૃત રાજવીઓ સિદ્ધરાજ અને કુમારપાળે લહિયાઓ રોકીને અનેક ગ્રંથો ગ્રંથોમાં રહેલો પાયાનો તફાવત દૃષ્ટાંત સહિત દર્શાવ્યો હતો. ઉતરાવ્યા અને તૈયાર કરીને અનેક જગ્યાએ એ મોકલ્યા. ગુજરાતમાં
ગુજરાતીના નિવૃત્ત પ્રાધ્યાપક ડૉ. કાંતિભાઈ શાહે મધ્યકાલીન ખાસ કરીને બે પ્રકારના ભંડારો છે. એક વ્યક્તિગત ભંડાર અને