Prabuddha Jivan 2006 Year 17 Ank 01 to 12 - Ank 04 is not available

SR No.: 525991
Original Sutra Author: N/A
Author: Dhanvant Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh
Publication Year: 2006
Total Pages: 318
Language: Gujarati
Classification: Magazine, India_Prabuddha Jivan, & India
File Size: 22 MB

Page 307

તા ૧૬ ડિસેમ્બર ૨૦૦૬
મુદ્ર જીવન
વક્તૃત્વ કળા
D પન્નાલાલ કે. છેડા
વક્તૃત્વ કળા એ વરદાન છે. ઘણાં જણ ઈંચ્છતાં હોય છે કે, સભા અને બહોળા સમૂહની સમક્ષ પોતાના વિચારો વ્યક્ત કરે. બહુ ઓછ માણસો આ ઈચ્છા પૂર્ણ કરી શકતાં હોય છે. મોટા ભાગની વ્યક્તિઓ પોતે જે જાણતાં હોય છે તે વિચારીને પૂર્ણપણે અભિવ્યક્ત કરવામાં નિષ્ફળ જતાં હોય છે. જાણવું અને પોતે જે જાડાતાં હોય તેને શ્રેષ્ઠ રીતે અભિવ્યક્ત કરવું એ બન્ને જુદી જુદી વાત છે.
પ્રવચન, વ્યાખ્યાન યા ભાષણ આપવું એ એક કલા છે. આ કલા, સાધના–અભ્યાસ અને સાતત્ય માંગે છે. અભ્યાસથી કોઈપણ કાર્ય થા કલામાં નિપુરાતા વધે છે, એમાં નિખાર આવે છે. વતૃત્વ કળા વચન શક્તિ પર આધારિત છે. ભગવાન મહાવીર દ્વારા પ્રરૂપિત ત્રિયોગમાં એક વચન પોળ છે. શ્રેષ્ઠ વક્તા બનવા માટે કેટલીક મહત્વની વાત સમજી લેવી જોઈએ. સારા વક્તાઓને ધ્યાનપૂર્વક સાંભળવા :
જે વ્યક્તિઓ પોતાની વક્તૃત્વ કળાનો વિકાસ કરવા ઈચ્છતી હોય તેમણે સારા પ્રવચનકારો-વક્તાઓને આરંભથી અંત સુધી ધ્યાનપૂર્વક સાંભળવા જોઈએ. વક્તવ્યનો આરંભ, વિષય વસ્તુનું પ્રતિપાદન, શબ્દો કે વાક્યોનો ચઢાવ-ઉતાર, ચહેરાના હાવભાવ, ખાસ કરીને શ્રોતાઓના સમૂહને આવરી લેતી ષ્ટિ વગેરે અનેક વિગતો ધ્યાનથી સાંભળીને ગ્રહણ કરવા યોગ્ય હોય છે. આવી સમર્થ વ્યક્તિઓને માત્ર સાંભળવા ખાતર નહિ પણ દિલચસ્પી લઈને ગંભીરતાપૂર્વક સાંભળે, તેને આદર્શ માની તેનું અનુકરણ કરી પોતે પણ એ સ્થિતિએ પાઁચે તેવો દઢ નિશ્ચય કરે તો એ વ્યક્તિ પોતાની વર્તૃત્વ શક્તિને જરૂર એક નવો આયામ આપી શકે. અસરકારક સંબોધન :
કોઈપણ પ્રવચન કે ભાષણની શરૂઆત સામાન્ય રીતે સંબોધનથી થતી હોય છે. ઘણીવાર મંગળાચરણથી એનો આરંભ થતો હોય છે. મંગળાચરકાળી થતાં સંબોધનનો એક વિશિષ્ઠ પ્રભાવ પડે છે. સંબોધન એવું હોવું જોઈએ કે, વક્તા પોતાની સામે બેઠેલાં જુદી જુદી કક્ષાના પ્રેક્ષકોના મનને જકડી લે, સહુના માનસપટ પર છવાઈ જાય. શિકાગોની વિશ્વધર્મ પરિષદમાં સ્વામી વિવેકાનંદે ખૂબ જ આત્મીય ગણાય એવાં સન્માનજનક ઉદ્બોધન સાથે પોતાના વક્તવ્યનો પ્રારંભ કર્યો હતો એ દાંત અત્યંત સુપ્રસિદ્ધ છે. વિષયની સંપૂર્ણ જાણકારી :
વક્તા જે વિષય પર બોલવા ઈચ્છે તે વિષયની પૂરેપૂરી જાણકારી એની પાસે હોવી જોઈએ. બોલવા ઈચતાં મુદ્દાની ટાંચણ એક ચબરખીમાં લખી વક્તા પોતાની નજર સામે રાખે તો વિષયાંતર થવાની શક્યતા ઘટી જાય છે. ઘણી વખત આવી. તૈયારીના અભાવમાં વિષયાંતર થાય. ગાડી આડે પાટે ઉત્તરી જાય અને લક્ષ્યાંક તરફ જવાને
દો જે ખરેખર બોલવાનું છે તે ચૂકી જાય ત્યારે વક્તવ્ય અસંબંધ બની જાય. આવાં કેતુવિધિન રક્તવ્યથી શ્રોતાઓ અંદરોઅંદર વાર્તા શરૂ કરે. એમનો રસ ઉડી જાય અને છેવટે શ્રોતાઓ વક્તાને નિષ્ફળ ગયાનું પ્રમાાપત્ર આપે. સામાજિક સમારંભોમાં આવી ઘટનાઓથી ઘણીવાર વક્તા હાસ્યાસ્પદ બની જતાં હોય છે. પ્રભાવશીલ વક્તવ્ય :
વસ્તૃત્વ કળામાં આ એક અત્યંત અગત્યનો મુદ્દો છે. બોલાયેલો પ્રત્યેક શબ્દ બોલનારની પ્રાણશક્તિ, તેની વચનશક્તિનું એક અંગભૂત પ્રમાા છે. આ શક્તિ વધુ ને વધુ ઉર્જાવાન અને પ્રભાવશાળી બને તે માટેની પહેલી શરત છે સદાચાર આચારશૂન્ય વ્યક્તિના વિચાર કે વચનમાં પ્રભાવ નથી હોતી. નૈષ્ઠિક આચરણ અને અનુભવોની કોટીમાંથી પાર ઉતરનાર વ્યક્તિ જ્યારે પોતાનું વક્તવ્ય આપે ત્યારે તેનું વચન, પ્રવચન બની જાય છે. શીલ તેવી શૈલી એમ કહીએ તેવી રીતે આવી પ્રભાવક વ્યક્તિઓનું કથન તેના વ્યક્તિત્વનું દર્પા બની જાય છે.
આવી વચન શાક્તિની વિકાસ, ચિંતન-મનન અને મોનની સાધના દ્વારા થતો હોય છે. ધર્મની મૂળભૂત સાધના સાથે જોડાયેલી આ એક ગહન વિષય છે. ભાષા સમિતિ અને વચન ગુપ્તિના અનુપાલનથી વચન યોગની શક્તિ પ્રાપ્ત થાય છે. સંતો અને મહાપુરુષોની સાધારણ વાર્તા પણ અસાધારણ બની તેમના અનુભવમાં આવનારની આત્મોનમાં નવી ઊર્જા અને પ્રાણશક્તિ પૂર્વ છે. શબ્દ સામર્થ્ય :
સમર્થ વ્યાખ્યાતા માટે શબ્દ સામર્થ્યનો ગુણ હોવો જરૂરી છે. શબ્દ ભંડોળ, શબ્દને યોગ્ય ઠેકાણે વ્યક્ત કરવાનું કૌશલ્ય, ભાષાનું જ્ઞાન વગેરે ગુણો દ્વારા વક્તા શ્રોતાઓ ૫૨ છવાઈ જાય. કોઈપણ આયાસ વિના સ્ફુરિત થતાં શબ્દો સામેની વ્યક્તિ ૫૨ ઊંડી અસર પાડે છે. અલબત્ત, એક વાતનો ખ્યાલ હોવી જોઈએ કે સાંભળનાર શ્રોતા વર્ગની ગ્રહણ શક્તિ કેવી છે. આમજનતા સમક્ષ બોલતી વેળાએ પાંડિત્યપૂર્ણ શબ્દ પ્રવાહ અસરકારક બનવાને બદલે માત્ર શબ્દોનો વ્યાયામ બની જાય છે. ઘણીવાર એકસૂત્રતાને કારણે કાર્યક્રમ શુષ્કતાને પામે છે. આવા સમયે વિદ્વાન લેખકો અને મહાપુષ્ઠની ઉક્તિઓ, સૂત્રો કે વિષયને અનુરૂપ કવિની કાવ્ય પંક્તિઓ વિષય પ્રવાહ સાથે જોડાઈ જાય તો વક્તવ્ય વિશેષ રસપૂર્ણ અને સહાયક બની શકે છે. એવી જ રીતે ઉદાહરણો, રૂપી, દાંત કે ઘટના પ્રસંગે પા પ્રવચનનો પ્રભાવ બની શકે છે. આ બધું જ વિષયના સમર્થનમાં વિવેકપૂર્ણ રીતે થવું ઘટે.
પુનરુક્તિ વક્તવ્યકળાનો દોષ છે. વક્તવ્યના આરંભે જે વિચાર રજૂ કરવામાં આવ્યો ીય તેના રસપ્રદ પ્રવાહમાં જ્યારે શ્રોતાઓ