Prabuddha Jivan 2001 Year 12 Ank 01 to 12 - Ank 05 08 10 and 11 is not available

SR No.: 525986
Original Sutra Author: N/A
Author: Ramanlal C Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh
Publication Year: 2001
Total Pages: 110
Language: Gujarati
Classification: Magazine, India_Prabuddha Jivan, & India
File Size: 8 MB

Page 19

તા. ૧૬-૨-૨૦૦૧
પ્રબુદ્ધ જીવન
નિર્દેશ યાત્રા અને LE VOYAGE
D ડૉ. રણજિત પટેલ “અનામી' 'નિરુદ્દેશ યાત્રા' એ કવિવર રવીન્દ્રનાથ ટાગોરનું રોમાન્ટિકતા- તારું નીરવ હાસ્ય હું જોવા નહિ પામું.' રંગદર્શિતાના-રંગે રંગાયેલું પરમ રહસ્યના તત્ત્વને અદશ્ય અવગુંઠનમાં ‘નિર્દેશ યાત્રા'નો આ તો ગદ્યમાં કરેલો ભાવાનુવાદ છે. મૂળ બંગાળી ગોપિત કરતું એક અજોડ કાવ્ય છે, તો ‘લિ વૉયેજ’ બીજા એક સમર્થ ફ્રેન્ચ ભાષાનું કવિત્વ અને લાલિત્ય તો ઓર જ છે. કવિ-એન્ટી-રોમાન્ટિક કવિ-બોદલેયરનું વાસ્તવિકતાનેય અતિ કૃષ્ણા રંગે ભાવ, ભાષા અને ભંગિની દૃષ્ટિએ ફ્રેન્ચ કવિ બોદલેયર પણ કમ રંગવાના ઉદેશવાળું યાત્રા-કાવ્ય છે. કવિવર રવીન્દ્રનાથે મૂળ બિંબને સુવર્ણ નથી. એની વિશ્વ-યાત્રાનું-એના શબ્દોમાં Eternal Balance-Sheet of the રંગે રંગી પ્રતિબિંબિત કર્યું છે, તો કવિવર બોદલેયરે વાસ્તવિક બિંબને entire globe' કેવું છે ? એનો ગુજરાતી અનુવાદ જુઓ : 'નિર્વેદ અને જુગુપ્સાને રંગે રંગી, બિંબ કરતાં પ્રતિબિંબને ઘનિષ્ઠ ને વિસ્તૃત શોધવાનો પ્રયત્ન કર્યા વગર જ એ કારમી સીડી ઉપર માથાથી તે પગ કર્યું છે. આ બંનેય કાવ્યોને તુલનાવી તેનું વિવરણ-વિવેચન કરતાં પહેલાં સુધી સર્વત્ર અમને મૃત્યુહીન પાપનું કંટાળાજનક દૃશ્ય જ જોવા મળ્યું. પેલી એ બે કાવ્યોને માણીએ.
અધમ ગુલામડી સ્ત્રી, ઘમંડી અને બેવકૂફ; એ ગંભીરતાપૂર્વક પોતાને સાજ પ્રથમ કવિવર રવીન્દ્રનાથનું ‘નિરુદ્દેશ યાત્રા’ જોઇએ: “હે સુંદરી, હજી સજાવે છે અને જુગુપ્સા વગર પોતાની જાતને વહાલ કરે છે. પેલો લોભી તું મને કેટલે દૂર લઈ જઈશ ? બોલ, કયે કિનારે તારી સોનાની નૌકા આપખુદ પુરુષ, લંપટ, નિર્દય અને લાલચુ, ગુલામડીનો ગુલામ, મળની લાંગરશે ? હે વિદેશિની ! જ્યારે જ્યારે હું પૂછું છું ત્યારે ત્યારે હે ગટરનો ફાંટો, પીડનમાં જ રાચનારો, ડૂસકાં ભરતો શહીદ ; લોહીથી મધુરહાસિની ! તું માત્ર હસે છે-સમજી નથી શકતો તારા મનમાં કોણ સ્વાદિષ્ટ અને સુવાસિત મેજબાની, સત્તાના વિષથી અકળાઈ ઊલો સત્તાધીશ; જાણો શું છે ? મૂંગી મૂંગી આંગળી ઊંચી કરીને તું બતાવે છે, ફૂલહીન પોતાને મૂઢ બનાવી દેનારા ચાબખા પાછળ ગાંડા બનેલા લોકોનું સ્વર્ગની સમુદ્ર આકુલ બની જાય છે, દૂર પશ્ચિમમાં સૂર્ય ગગનના ખૂણામાં ડૂબે છે. સીડી સમાં આપણા ધર્મ જેવા જ કેટલાક ધર્મો; નખ વધારવામાં અને ત્યાં શું છે ? શાની શોધમાં આપણો જઈએ છીએ ?
ખરબચડાં કપડાં પહેરવામાં (કાયા કલેશમાં) જ આનંદપુલક અનુભવનારા હે અપરિચિતા ! મને કહે જોઉં, તને પૂછું છું; પણ જ્યાં સંધ્યાને પીંછાની પથારીની હૂંફમાં આરામથી સૂતેલા દરદી જેવા સંતો. પોતાની જ કિનારે દિવસની ચિતા સળગે છે, તરલ અગ્નિના જેવું જલ ઝળહળ થાય ચતુરાઈના નશાથી બકબકાટ કરતી, પહેલાંના જ જેવી ગાંડી અને પોતાની છે, આકાશ પીગળીને પડે છે, દિવધૂની આંખો જાણે અશ્રુજલથી છલછલ ગાંડપણભરી વેદનાથી ઈશ્વરને ઉદ્દેશીને ‘ઓ મારા સમરૂપ, મારા પ્રભુ, હું થાય છે, ત્યાં ઊર્મિ-મુખર સાગરની પાર, મેઘચુંબિત અસ્તાચળને ચરશે તને શાપ આપું છું' એમ કહીને ચીસ પાડતી માનવજાત; અને સૌથી તારું ઘર છે ? તું શબ્દ પણ બોલ્યા વગર મોં સામે જોઈને માત્ર હસે છે. ઓછા બેવકૂફ એવા પેલા પાગલપણાના અકતોભય પ્રેમીઓ; જેઓ વિધિએ
વાયુ દુહુ કરીને સતત દીર્ધ નિશ્વાસ નાખે છે. જલનો ઊભરો અંધ સંરક્ષેલા ટોળામાંથી ભાગીને અફીની શાશ્વતીમાં શરણું લે છે. આખી આવેગથી ગર્જના કરે છે. ગાઢ નીલ નીર સંશયમય છે. કોઈ પણ દિશામાં પૃથ્વીનું આ શાશ્વત સરવૈયું છે.' (લિ વૉયેજ) જોતાં કાંઠો દેખાતો નથી, જાણે આખા જગતને ડુબાડીને અસીમ રોશન બોદલેયર કહે છે તેમ : “આખી પૃથ્વીનું આ શાશ્વત સરવેયું છે'...“આખી ઝૂલી રહ્યું છે. તેના ઉપર હિરણ્યમયી નૌકા તરે છે, તેના ઉપર સંધ્યાકિરણ પૃથ્વી’ ‘શાશ્વત’ અને ‘સરવૈયું'નો વિચાર કવિવર ટાગોરના “નિર્દેશ પડે છે તેમાં બેસીને આ નીરવ હાસ્ય શા માટે હસે છે ? મને તો સમજાતું કાવ્યને માણયા પછી વિગતે કરીશું. નથી કે તારો આવો વિલાસ શા માટે છે ?
“નિર્દેશ કાવ્યની પંક્તિમાં બેસે એવું કવિવર ટાગોરનું એક “સોનાર જ્યારે તે પહેલાં બૂમ મારી હતી: ‘કોને સાથે આવવું છે ?'-ત્યારે તરી’–સોનાની હોડી નામે બીજું કાવ્ય છે જેમાં તેઓ કહે છે: “ગીત ગાતો, નવીન પ્રભાતે મેં સહેજ વાર તારી આંખમાં જોયું હતું. સામે હાથ ફેલાવીને હોડી ચલાવતો કોણ કિનારે આવી રહ્યો છે ? જોઈને જાણો મનમાં થાય છે તેં પશ્ચિમ તરફ અપાર સાગર બતાવ્યો, જળ ઉપર આશાના જેવો ચંચલ કે એને ઓળખું છું...અરે ઓ તું ક્યાં જાય છે, કયા વિદેશે ? એકવાર પ્રકાશ કાપતો હતો. પછી હોડીમાં ચડીને મેં પૂછ્યું: ત્યાં નવીન જીવન છે કિનારે આવી હોડી લગાડ, જ્યાં જવા ચાહે ત્યાં જજે, ખુશીમાં આવે તેને શું ? ત્યાં આશાના સ્વપ્નોને સોનાના ફળ આવે છે શું ?” શબ્દ પણ બોલ્યા દેજે, માત્ર ક્ષણભર હસી, કાંઠે આવીને મારું સોનાનું ધાન લઈ જા. જેટલું વગર મોં તરફ જોઈને તું કેવળ હસી.
ચાહે તેટલું હોડી પર લઈ લે...એ નાની હોડી મારા સોનાના ધાનથી ત્યાર પછી કોઈક વાર વાદળાં ચડવાં છે તો કોઈ વાર સૂર્ય, કોઈવાર ભરાઈ ગઈ છે...શ્રાવણના ગગનને ઘેરીને ગાઢ વાદળો ફરે છે. સૂની સાગર ક્ષુબ્ધ થયો છે તો કોઈ વાર શાંત રહ્યો છે, ‘દિવસ વહી જાય છે.’ નદીને કાંઠે હું પડી રહ્યો. જે કાંઈ હતું તે સોનાની હોડી લઈ ગઈ.' સઢમાં પવન ભરાય છે, સોનાની નૌકા ક્યાંય ચાલી જાય છે. પશ્ચિમમાં રહસ્યવાદી કવિની જેમ તેમણે જીવનદેવતા અને કર્મદેવતાને અનુલક્ષીને જોઉં છું તો સૂર્ય અસ્તાચળ પર ઊતરે છે. હવે એકવાર તને પૂછું છું કે ત્યાં આ કાવ્ય લખ્યું છે તો નિર્દેશ કાવ્યમાં પણ “સોનાર તરી’ના વિદેશીની સ્નિગ્ધ મરણ છે ? તિમિર તળે શાંતિ છે, સુપ્તિ છે ? તું શબ્દ પણ બોલ્યા જેમ અહીં ‘સુંદરી’, ‘વિદેશિની', “મધુરહાસિની', “અપરિચિતા’ એવી વગર આંખ ઊંચી કરીને હસે છે.
મૃત્યરૂપી નાવિક-નાયિકાને ઉદ્બોધન થયું છે. બંનેમાં સોનાની હોડી છે ને હમણાં અંધારી રાત પાંખ ફેલાવીને આવશે, સંધ્યાકાશમાં સોનેરી ગન્તવ્યસ્થાન મોહક પણ અપરિચિત છે ને આકર્ષણ પણ દુર્દમ્ય છે. હજી પ્રકાશ ઢંકાઈ જશે, માત્ર તારા દેહનો સોરભ ઊડે છે, માત્ર જલનો કલરવ સુધી મૃત્યુનું ને મૃત્યુ પછીની જીવની ગતિનું રહસ્ય કોઈ સમજી શક્યું કાને પડે છે, વાયુથી તારો કેશરાશિ શરીર ઉપર ઊડીને પડે છે. વિકલ નથી. હૃદય અને વિવશ શરીરવાળો હું તને બૂમ પાડીને અધીર બનીને કહીશ: “દૂર પશ્ચિમમાં સૂર્ય ગગનના ખૂણામાં ડૂબે છે', “અરે ઓ ક્યાં છે ? પાસે આવીને સ્પર્શ કર.” તું શબ્દ પણ નહિ બોલે. “સંધ્યાને કિનારે દિવસની ચિતા સળગે છે”.