Page Text
________________
*
*
પ્રબુદ્ધ જીવન
તા. ૧૬-૯૯૭ અને તા. ૧૬-૧૦-૯૩
1
પરમાનંદ કુંવરજી કાપડિયા જન્મશતાબ્દી વર્ષ
મેધાણી વગેરે
કરી, શ્રી મણિ ની સ્થાપના તેમ
* D સૂર્યકાંત છો. પરીખ . સ્વ. પરમાનંદ કુંવરજી કાપડિયાની જન્મશતાબ્દીનું વર્ષ ૧૮મી જૂન, ૧૯૧૧માં તેમણે લગ્ન પહેલાં તેમની ભાવિ પત્નીને ઘડવા માટે જે ૧૯૯૩થી શરૂ થયું છે. આ છેલ્લા સૌ વર્ષમાં ભારતના ઇતિહાસમાં પત્રવ્યવહાર કરેલો તે તેનું સૂચક છે. એ જમાનામાં ભાગ્યે જ વિવાહિત કેટલા બધા જબરદસ્ત ફેરફારો થયા તેનો વિચાર કરીએ છીએ ત્યારે લોકો આ રીતે પરસ્પર પત્રવ્યવહાર કરતા. એટલે પરમાનંદભાઈ હૃદયથી પરમાનંદભાઈ પણ એ બધા ફેરફારોમાં કેટલાક મહત્વના બનાવો સાથે જ સામાજિક સુધારણાના વિચારો ધરાવતા હતા. સંકળાયેલા હતા જેમાં મુખ્યત્વે તો ભારતની આઝાદીની લડત છે. એટલે પરમાનંદભાઇના મનમાં સામાજિક દ્ધતિનું જે ચિત્ર હતું તેને કારણે પરમાનંદભાઇના જીવનનો મોટો ભાગ ભારતની આઝાદીના વરસોમાં ૧૯૨૮માં મુંબઇ જૈન યુવક સંઘની સ્થાપના તેમણે અને તેમના મિત્રો બનેલા મહત્વના બનાવો સાથે સંકળાયેલો છે, તેમ ગણીએ તો ખોટું શ્રી રતિલાલ કોઠારી, શ્રી મણિલાલ મહોકમચંદ શાહ, ડૉ. વૃજલાલ નથી.
મેઘાણી વગેરેએ મળીને કરી અને એ રીતે જ પોતાના વિચારોને આવકાર - પણ, તે ઉપરાંત, સ્વ. પરમાનંદભાઇ એક પ્રબુદ્ધ જૈન હતા. જન્મ
આપવા માટે તેમણે એક સંઘબળ ઊભું કર્યું. જૈન સમાજમાં બાળદિક્ષા અને સંસ્કારે તેઓ જૈન હતા. પરંતુ એક જૈન તરીકે રોજ દર્શન કરવા એ સામાન્ય હતી, તેની સામે આ સંધે જેહાદ પોકારી. તેમજ સાધુઓની જવું, ઉપાશ્રયમાં જવું, પર્વોમાં એકાસણી કરવા, એ બધાથી તેઓ પર
શિથિલતા, દંભ અને પાખંડ સામે પણ આંદોલન ચલાવ્યું. ગાંધીજીના હતા. વ્યવસાયે સોલીસીટર પરંતુ સોલીસીટર તરીકે કારકિર્દી શરૂ કરી
વિચારના સ્પર્શે. સ્ત્રી-પુરુષ સમાનતા, વિધવાવિવાહ, અસ્પૃશ્યતાનો અને ઝવેરાતના ધંધામાં જોડાયા. ઝવેરાતનો ધંધો પણ એમણે કાંઇ મન
વિરોધ વગેરે પ્રશ્નો જેમજેમ આવતા ગયા તેમ તેમ તેમણે તેમાં લોકજાગૃતિ મૂકીને કર્યો નહીં કે જેથી ધન સંચય કરી શકે. એ માટે એમણે ચાલુ
ફેલાવવા માટે તે વખતના સામયિકોમાં અને દૈનિકપત્રોમાં લેખો લખ્યા. કરેલી પોતાની પેઢી વરસો સુધી તેમની મિત્ર મંડળની બેઠક રહી. પરંતુ, ૧૯૩૬માં અમદાવાદ ખાતે જૈન યુવક પરિષદ ભરાઈ ત્યારે જે પ્રવચનો તેઓનું ચિત્ત હંમેશા આઝાદીની લડતમાં ભાગ લેવાનું અને લડત મંદ
થયા તેને કારણે જૈન પરંપરાવાળા લોકો હચમચી ગયા. આ સમયે જ હોય ત્યારે ગાંધીજીના વિચારોનું જૈન યુવક સંઘ મારફતે પ્રચાર કરવામાં
ગાંધીયુગનો મધ્યાહનકાળ હતો. ૧૯૩૦ની માર્ચની ૧૨મી તારીખે લાગેલું હતું.
ગાંધીજીની દાંડીયાત્રાને કારણે દેશભરમાં હલચલ મચી અને - પરમાનંદભાઈની બીજી એક વિશેષતા પર્યુષણ વ્યાખ્યાનમાળાનું
પરમાનંદભાઈ પણ ગાંધીમાર્ગના એ સત્યાગ્રહમાં પૂર્ણપણે જોડાઇ ગયા. આયોજન કરવાની અને તેના વિષયો ગોઠવવાની હતી. સામાન્ય રીતે
નવેમ્બર ૧૯૩૧માં 'પ્રબુદ્ધ જૈન નામનું જૈન યુવક સંધનું પાક્ષિક પણ પર્યુષણમાં જૈનો વ્યાખ્યાનો સાંભળવા ઉપાશ્રયમાં જાય, જ્યાં સાધુ મહારાજ વ્યાખ્યાન આપે. જેમાં મોટાભાગે જૈનધર્મની પરંપરા અનુસાર
શરૂ કર્યું. જે વચમાં વચમાં બંધ થયું, પરંતુ ૧લી મે, ૧૯૩૯ના દિવસથી જ તે વ્યાખ્યાનો હોય. પણ, મુંબઈ જૈન યુવક સંધે જીવનને વધુ ઉંડાણથી
નવા સ્વરૂપે શરૂ થયું. જે પરમાનંદભાઈની પ્રવૃત્તિ માટેનું મુખ્ય માધ્યમ સમજવા માટે આ વ્યાખ્યાનમાળા મોટા હોલમાં ગોઠવવાનું શરૂ કર્યું.
હતું. ૧૯૩૨ માં પરમાનંદભાઈએ પર્યુષણ વ્યાખ્યાનમાળા નામની એક જેમાં અન્ય ધર્મના લેખકો, ચિંતકો, સમાજસુધારકો અને સમગ્ર જીવનની
વિશિષ્ટ વ્યાખ્યાનમાળા શરૂ કરી. સામાન્ય રીતે પર્યુષણ દરમ્યાન ધાર્મિક દૃષ્ટિએ તે વ્યાખ્યાનોમાંથી જાણવાનું મળતું. વરસોવરસ તેમાં
લોકો ઉપાશ્રયમાં જઈને સાધુ-સાધ્વીઓના હંમેશ મુજબના એ જ રૂઢિગત આવનારાની સંખ્યા વધતી ગઈ અને તે મારફતે મુંબઈ જૈન યુવક સંધનું
પ્રવચનો સાંભળતા હોય છે અને ધર્મની એ પરંપરા વરસો પર્યત ચાલુ કામ પણ વધતું ગયું. પ્રબુદ્ધ જીવન વાંચનારો વર્ગ પણ વધ્યો. નવા
રહી છે. પરમાનંદભાઇએ આ પરંપરાને પડકારી અને ધર્મજ્ઞાનના વિશાળ વિચારોનો જૈનોમાં સંચાર થયો. તે બધાની અસર આપણે મુંબઈના
દ્વાર ખોલતી બીજી સમાંતર વ્યાખ્યાનમાળા ચાલુ કરી. આ સમાજ જીવનમાં જોઈ શકીએ છીએ.
વ્યાખ્યાનમાળાને પંડિત સુખલાલજી જેવા મહાન ચિંતક અને જૈન પરમાનંદભાઇના જીવન ઉપર દૃષ્ટિપાત કરતાં એક વાત એમના
વિદ્વાનનો પૂરો ટેકો મળ્યો. તે વ્યાખ્યાનમાળા મારફતે હિંદુ, મુસ્લીમ, જીવનમાં સળંગ જોવા મળે છે કે તેઓ સદાય નવા વિચારના પુરસ્કર્તા
પારસી, ખ્રિસ્તી વગેરે સર્વે પંઘોના વિશિષ્ટ અને અધિકૃત વકતાઓ હતા. રૂઢિઓન, એક અર્થમાં તેઓ વિરોધી હતા, ધાર્મિક સંકીર્ણતા, પાસથી લોકોને ઘણ શાન મળવા માંડ્યું. 'જનમેની વિશેષતાઓ પણ અંકિતા અને માનવી માનવી વચ્ચેના ભેદભાવના એ સખત વિધી વૈચારિક દૃષ્ટિએ શું છે તેનું જ્ઞાન લોકોને મળતું થયું. હતા. મહાત્મા ગાંધીથી તેઓ ૨૫ વર્ષ નાના હતા, એટલે જ્યારે
આનંદની વાત તો એ છે કે, ૧૯૩૯ની ૧લી મેના દિવસે પ્રબુદ્ધ, ૧૯૧૫-૧૬ની વચ્ચે ગાંધીજી ભારતમાં આવ્યા ત્યારે પરમાનંદભાઇની
જૈનનો પહેલો અંક બહાર પડ્યો ત્યારે જે મહાનુભાવોએ તેમાં લેખો ઉમર ૨૪-૨૫ વર્ષની હતી. ૧૯૨૦-૨૧ની વચ્ચે ગાંધીજીનું નામ
લખેલા તેમાં શ્રી કાકાસાહેબ કાલેલકર, શ્રી ચીમનલાલ ચકુભાઈ શાહ, ભારતના જાહેરજીવનમાં જાણીતું થયું. ત્યારે પરમાનંદભાઈને પણ એ
શ્રી ઝવેરચંદ મેઘાણી અને પરમાનંદભાઈ તો હતા જ. તંત્રી તરીકે શ્રી નામનો ખ્યાલ હશે જ તેમ માનવાને કારાગ મળે છે. ૧૯૧૯માં તેઓ મણિલાલ મહોકમચંદ શાહ હતા, જેઓ પણ ગાંધીજીના વિચારોથી પરા એલ. એલ. બી. થયા, અને મોતીચંદ ગીરધરલાલ કાપડિયાની
રંગાયેલા અને સ્વાતંત્ર્ય સેનાની હતા. પહેલા જ અંકમાં પરમાનંદભાઇનો સોલીસીટર્સની પેઢીમાં કામ કરવા માંડયા પરંત વકીલાતના ધંધામાં લેખ ગાંધીજીની રાજકોટ સત્યાગ્રહ ૫ર હતો. તથા એ વખતની સત્યનિષ્ઠાને જાળવી રાખી શકાશે નહિ તેવો અનુભવ થવાથી તેઓ
કોંગ્રેસની આંતરિક પરિસ્થિતિ પર હતો. જ્યારે તંત્રીલેખમાં-શ્રી ઝવેરાતના ધંધામાં દાખલ થયા. તે ધંધામાં પણ તેમને નસીબ કહી
મણિલાલભાઈએ મહાત્મા ગાંધીના વિચારો તે વખતના સમાજને કેટલા શકાય તેવી ધન પ્રાપ્તિ ન થઇ. એ જ સમયમાં એમણે સામાજિક
બધા અસરકર્તા હતા તે વિષે લખ્યું હતું. ત્યાર પછીના બધા જ અંકોમાં જીવનમાં રસ લેવાનું શરૂ કર્યું. ૧૯૨૦ અને ૧૯૨૮ વચ્ચેનો સમય
પરમાનંદભાઇના લેખો આપણે જોઇએ છીએ ત્યારે લાગે છે કે એમનું એક રીતે કહીએ તો સામાજિક પ્રવૃત્તિઓનો ઉત્થાનકારક સમય હતો.
જીવન દેશની આઝાદીના પ્રવાહોમાં પૂરેપૂરું તણાતું. તેમ છતાં તે વખતના ગાંધીજીની એ ખૂબી હતી કે, બ્રિટીશ હકુમત સામે લડવા પ્રજાને તૈયાર
જૈન સમાજની જે સ્થિતિ હતી તેમાં ઘણા સુધારા કરવા જોઈએ તે ઉપર ' કરવા માટે તેમણે સામાજિક ક્ષેત્રે ચાલતી સંકુચિતતા દૂર કરવા માટે તેમના !
તેમના વિચારો પ્રગટ થતા; જે તેમની વૈચારિક સ્વતંત્રતા દર્શાવે છે. ખાસ કરીને યુવકો અને સ્ત્રીઓમાં કાતિકારી સામાજિક સુધારણાઓના -
વરસો પછી શ્રી મણિલાલભાઈના અવસાન બાદ પરમાનંદભાઇ વિચારો કેલાય તે રીતે તેમના કામો ગોઠવ્યા, અને પરમાનંદભાઇ ઉપર ૧-૫-૫૧ થી પ્રબુદ્ધ જીવનના તંત્રી થયા હતા. સાતત્યપૂર્વક વીસ પણ તેની અસર થઇ. "
વરસ સુધી એટલે કે પોતાના મૃત્યુ સુધી ૧૯૭૧ના એપ્રિલ માસ સુધી - એવો પણ સંભવ છે કે સામાજિક સુધારણાના વિચારો તેઓ પ્રબુદ્ધ જીવનના તંત્રી તરીકે કામ કરતા રહ્યા. તે વીસ વરસના પરમાનંદભાઈને આસપાસના જગતમાંથી પણ મળ્યા હોય. કારણ કે, લાંબાગાળામાં પણ પરમ
આસપાસના જગતમાંથી પણ મળ્યા હોય. કારણ કે , લાંબાગાળામાં પણ પરમાનંદભાઇ આપણને સદાય રાષ્ટ્રીય વિચારોથી
રંગાયેલા અને સવારે
સત્યાગ્રહ પર હતો
ત્રીલેખમાં- શ્રી
| SR No. | 525978 |
| Book Title | Prabuddha Jivan 1993 Year 04 Ank 01 to 12 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Ramanlal C Shah |
| Publisher | Mumbai Jain Yuvak Sangh |
| Publication Year | 1993 |
| Total Pages | 136 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Magazine, India_Prabuddha Jivan, & India |
| File Size | 13 MB |