Prabuddha Jivan 1992 Year 03 Ank 01 to 12

SR No.: 525977
Original Sutra Author: N/A
Author: Ramanlal C Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh
Publication Year: 1992
Total Pages: 178
Language: Gujarati
Classification: Magazine, India_Prabuddha Jivan, & India
File Size: 19 MB

Page 9

* તા. ૧૬-૧-૯૨
પ્રબુદ્ધ જીવન
શકાય. સરળતાથી ઉચ્ચારી શકાય એવા વર્ણોની બાબતમાં તેવો સંભવ નથી. નવકારમંત્ર અર્થથી કહ્યો છે અને ગૌતમસ્વામી વગેરે ગણધરોએ એને શબ્દથી અને નવકારમંત્રમાં તો સરળ વર્ણાક્ષરો જ છે. એટલે માત્ર વર્ણાક્ષરની દ્રષ્ટિએ ગૂંથી લીધો છે. માટે નવકારમંત્ર વધુમાં વધુ ભગવાન મહાવીરસ્વામીના સમય વિચારીએ તો નવકારમંત્રના વર્ણાક્ષરો ચૌદ રાજલોકમાં એના એ જ રહેવાના છે. જેટલો પ્રાચીન હોઈ શકે. પરંતુ એમ કહેવું યથાર્થ નથી, કારણ કે આવી રીતે એટલે કે તે નિત્ય છે, શાશ્વત છે. નવકારમંત્રમાં વર્ણમાળાના બધા જ અક્ષરોને નવકારમંત્રને અર્થથી કહેવાની અને શબ્દથી ગૂંથવાની ક્રિયા તો દરેક તીર્થકરના
નથી મળ્યું એનો અર્થ જ કે કાળના અનંત પ્રવાહમાં વખતોવખત સમયમાં થતી હોય છે. પ્રથમ તીર્થકર રાષભદેવના સમયમાં પણ એ પ્રમાણે લુમ થઈ જવાના સ્વભાવવાળા વર્ણાક્ષરો નવકાર મંત્રમાં અનાદિકાળથી થયું છે, અતિ ચોવીસીના તીર્થંકરોના સમયમાં પણ એમ થયું છે. અને એ સ્વાભાવિક રીતે સ્થાન પામી શક્ય નથી.
આ રીતે અનંત ચોવીસીના અનંત તીર્થકરોના સમયમાં એ જ પ્રમાણે થયું છે. હવે પ્રશ્ન એ થાય કે શું નવકારમંત્રના શબ્દોના એના એ જ અર્થ
મા , ઇ નવકારમંત્ર અને દ્વાદશાંગી વચ્ચે આટલો ફરક સમજવો જરૂરી છે. રહેશે? કારણ કેટલાયે શબ્દોમાં ફેરફારો થાય છે અને કેટલાય શબ્દોના અર્થોમાં ક
દ્વાદશાંગી માટે પણ એમ કહેવાય છે કે તીર્થકર ભગવાન અર્થથી દેશના આપે
છે અને એમના ગણધર ભગવંતો એ દ્વાદશાંગીને સૂત્રથી ગૂંથી લે છે. તો પછી પણ ફેરફાર થાય છે. એનો ઉત્તર એ છે કે ભાષામાં કેટલુંક તત્વ પરિવર્તનશીલ છે અને કેટલુંક તત્ત્વ નિત્ય છે. વર્તમાન સમયમાં ઉપલબ્ધ પ્રાચીનતમ, ભાષા ,
આ શું અનાદિ કાળથી દરેક તીર્થંકર પરમાત્માના ગણધર ભગવંતોએ શબ્દથી ગૂંથેલી તે વેદકાલીન સંસ્કૃત, પ્રાકૃત ભાષા છે. એમાં કેટલાયે શબ્દોના અર્થ બદલાઈ
' દ્વાદશાંગી એક જ સરખા શબ્દોવાળી, શબ્દાનુપૂર્વવાળી હશે ? આપણે જોયું
તેમ કેટલાક શબ્દો હજારો, લાખો વર્ષ સુધી એના એ જ સ્વરૂપે રહે છે તો ગયા છે, તો બીજી બાજુ ઈતહાસકારો, દ્રષ્ટિએ પાંચ દસ હજાર વર્ષ પસાર
બીજી બાજુ કેટલાય શબ્દોના અર્થ બદલાય છે અને કેટલાક અર્થ માટે બીજા થઈ જવા છતાં કેટલાયે શબ્દો વેદકાળમાં જે રીતે બોલાતા હતા અને એનો જે અર્થ થતો હતો તે જ રીતે તે શબ્દો આજે પણ બોલાય છે. અને તેનો એ જ
શબ્દો પ્રચલિત બની જાય છે. એટલે સમગ્ર દ્વાદશાંગીના શબ્દોમાં અને અર્થ થાય છે. આ એક સાદું ઉદાહરણ બતાવે છે કે કેટલાક શબ્દાર્થને દસ
શબ્દાનુપૂર્વીમાં ફરક પડવાનો સંભવ રહે છે. દ્વાદશાંગીના વિષયો, પદાર્થો અને
રહસ્યબોધ તો સર્વ તીર્થકરોના સમયમાં એ જ પ્રમાણે રહે છે, પરંતુ તેની હજાર કે તેથી વધુ વર્ષ સુધીમાં કશો જ ઘસારો લાગ્યો નથી. કયું એવું તત્ત્વ :શે કે જેને લીધે એને કાળનો કશો ઘસારો લાગતો નથી ? એ અક્ષરો અને
ભાષામાં ફરક પડી શકે છે. પરંતુ નવકારમંત્રની બાબતમાં તો અક્ષરો, એ શબ્દોમાં પોતાનામાં જ એવું કોઈ દૈવી તત્વ છે કે જે કાલાતીત છે. એટલા
અક્ષરાનુપૂર્વી કે શબ્દાનુપૂર્વીમાં પણ ફરક પડતો નથી કારણ કે તે મંત્ર સ્વરૂપ માટે અવિનાશી એવા એક એક અક્ષરનું, માતૃકાનું ધ્યાન પણ ઘણું મોટું ફળ
છે એમ શાસ્ત્રકારો કહે છે. માટે જ મહાવીરસ્વામીના સમયની પૂર્વે પણ નવકાર
મંત્ર એ જ સ્વરૂપે હતો. એટલે જ પાર્શ્વનાથ ભગવાને બળતા નાગને નવકારમંત્ર આપનારું છે. - શાસ્ત્રકારોએ નવકાર મંત્રને મતાહિ મૂરુમંત્રોડયમ્ કહ્યો છે.
સંભળાવ્યો હતો. તેવી જ રીતે મુનિસુવ્રતસ્વામીના સમયમાં સિંહલદ્વીપના કલિકાલસર્વજ્ઞ હેમચંદ્રાચાર્ય યોગશાસ્ત્રના આઠમાં પ્રકાશમાં પદસ્થ ધ્યાનનું
રાજદરબારમાં આવેલો કોઈ શ્રાવક વેપારી છીંક આવતાં 'નમો અરિહંતાણી સ્વરૂપ સમજાવતાં નવકાર મંત્રને તેઓ અનાદિ સંસિદ્ધ તરીકે ઓળખાવે છે,
શબ્દો બોલ્યો ત્યારે એ સાંભળીને રાજકન્યા સુદર્શનાને જાતિસ્મરણ જ્ઞાન થયું
હતું અને પૂર્વના પોતાના સમડીના ભવમાં કોઈ મુનિ મહારાજે સંભળાવેલા જુઓ : ध्यायतोडनादिसंसिद्धान्, वर्गानेतान्यथाविधि ।
નવકારમંત્રનું સ્મરણ થયું હતું. ' नष्टादिविषये ज्ञानं धातुरत्पद्यते क्षणात् ।।
સૈકાઓ પૂર્વે જયારે મુદ્રિત ગ્રંથો નહોતા અને અભ્યાસ અને સંશોધનની [અનાદિસિદ્ધ એવા આ વર્ગોનું વિધિપૂર્વક ધ્યાન કરનારને નષ્ટ વગેરે
સર્વ સામગ્રી સુલભ નહોતી, ત્યારે એક સંપ્રદાયમાં એક મત એવો પ્રવર્તે
હતો કે નવકારમંત્ર સૌ પ્રથમ પખંડાગમ ગ્રંથમાં જોવા મળે છે, માટે એ થયેલું જ્ઞાન ક્ષણવારમાં ઉત્પન્ન થાય છે.] હેમચંદ્રાચાર્ય પદસ્થ ધ્યાનનું લક્ષણ. વર્ણવતાં કહે છે :
, ગ્રંથના રચયિતા પુષ્પદન્તાચાર્યે નવકારમંત્રની રચના કરી છે. પંરતુ પૌરમ્ય
અને પામાત્ય વિદ્વાનોએ ગઈ સદીમાં હસ્ત પ્રતો, શિલાલેખો ઈત્યાદિના આધારે यत्पदानि पवित्राणि समालम्ध्य विधीयते । . .
જે અધિકૃત સંશોધન કર્યા છે તે દર્શાવે છે કે નવકારમંત્રના ઉલ્લેખો એથી तत्पदस्थं समारव्यातं ध्यानं सिद्धान्तपारगैः ।।
પણ પ્રાચીનકાળના મળે છે. એટલે પુષ્પદન્તાચાર્યે નવકારમંત્રની રચના કરી [પવિત્ર મંત્રાલરાદિ પદોનું અવલંબન લઈને જે ધાન કરાય તેને
છે એવો મત હવે સ્વીકાર્ય રહ્યો નથી. ' સિદ્ધાંતનો પાર પામેલા મહાત્માઓ પદસ્થ ધ્યાન કહે છે.)
આ તો ઉપલબ્ધ સામગ્રીની વાત થઈ, પરંતુ કળના પ્રવાહમાં નષ્ટ આ પદસ્થ ધ્યાનમાં સ્વરો અને વ્યંજનોનું - માતૃકાક્ષરોનું ધ્યાન ધરનાર
થઈ ગયેલી સામગ્રીનું પ્રમાણ અનેકગણું છે. માટે જ કવિ કુશળલાભ વાચકે યોગી શ્રુતજ્ઞાનનો પારગમી થાય છે. .
કહ્યું છે તેમ નવકારતણી આદિ કોઈ ન જાણે ' એટલા માટે અનાદિ સિદ્ધ એવા આ વર્ગોનું વિધિપૂર્વક ધ્યાન કરનારને
આમ, જિનશાસનના અને ચૌદ પૂર્વના સારરૂપ, પંચમંગલમહાશ્રુતસ્કંધ, ભૂત, વર્તમાન અને ભાવિકાળનું જ્ઞાન ક્ષણવારમાં ઉત્પન્ન થાય છે. નવકારમંત્રના આ અવિનાશી માતૃકાક્ષરોમાં આટલું સામર્થ્ય રહેલું છે.
મંત્રશિરોમણિ નવકારમંત્ર અનાદિસંસિદ્ધ, નિત્ય, શાશ્વત અને અવિનાશી છે. આથી પ્રતીત થશે કે નવકારમંત્રના અક્ષરો તો અનાદિ સિદ્ધ છે, પરંતુ એ અક્ષરો જે ક્રમે આવે છે તે પણ અનાદિ સિદ્ધ છે. એટલે નવકારમંત્રની સ્વ. ચંદુલાલ મોહનલાલ ઝવેરીના સ્મરણાર્થે | અક્ષરાનુપૂર્વી અને અર્થસહિત શબ્દાનુપૂર્વી પણ અનાદિ સિદ્ધ, શાશ્વત છે. આ આ નવાપુરમાં નેત્રયજ્ઞ સમજવા માટે દ્રષ્ટિની વિશાળતા અને વ્યાપકતાની સાથે સાથે ગહન ચિંતન- સંઘના ઉપક્રમે શ્રીમતી તારાબહેન ચંદુલાલ ઝવેરી ચેરિટેબલ મનનની ઊંડી અનુપ્રેક્ષાની આવશ્યકતા રહે છે. નવકારમંત્રની અક્ષરાનુપૂર્વી ટ્રસ્ટ તરફથી મળેલા આર્થિક સહયોગથી સ્વ. ચંદુલાલ મોહનલાલ અને શબ્દાનુપૂર્વી શાશ્વત ન હોય તો નવકારમંત્ર સાંભળવાથી જાતિસ્મરણ ઝવેરીના સ્મરણાર્થે નવાગામ (તા. માતર - જિ. ખેડા) ખાતે શનિવાર, જ્ઞાન થયાની વાતો બહુ પરિમિત કાળની માનવી પડે. નવકારમંત્રના અક્ષરો તા. ૭મી માર્ચ, ૧૯૯૨ના રોજ શ્રી રવિશંકર મહારાજ આંખની અને શબ્દો બદલાતા હોય તો તે સાંભળવાથી જાતિસ્મરણ જ્ઞાન થાય નહિ. હોસ્પિટલ-ચિખોદરા દ્વારા નેત્રયજ્ઞનું આયોજન કરવામાં આવ્યું છે. તેના પરંતુ વસ્તુત: નવકારમંત્રના અક્ષરો અને શબ્દો એ જ કમે રહે છે અને તેથી ઉદ્દધાટનનો કાર્યક્રમ બપોરના ૨/૩૦ કલાકે રાખવામાં આવ્યો છે. જ અનંત ભવભ્રમણમાં જીવને પૂર્વે સાંભળેલા નવકારમંત્રથી જાતિસ્મરણજ્ઞાન આ પ્રસંગે ત્યાં પધારવા સર્વને નિમંત્રણ છે. થવાની સંભાવના રહે છે.
જેમ દ્વાદશાંગી માટે કહેવાય છે તેમ એમ પણ કહેવાય છે કે નવકારમંત્રને રસિકલાલ લહેરચંદ શાહ નિરુબહેન એસ. શાહ અર્થથી અરિહંત ભગવાન કહે છે અને શબ્દથી ગણધર ભગવાન ગુંથે છે.
* સંયોજક
પ્રવીણચંદ્ર કે. શાહ એટલા માટે આનો અર્થ કોઈ કદાચ એમ કરે કે ભગવાન મહાવીરસ્વામીએ
મંત્રીઓ