Prabuddha Jivan 1992 Year 03 Ank 01 to 12

SR No.: 525977
Original Sutra Author: N/A
Author: Ramanlal C Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh
Publication Year: 1992
Total Pages: 178
Language: Gujarati
Classification: Magazine, India_Prabuddha Jivan, & India
File Size: 19 MB

Page 8

८
મૂળ મોક્ષમાર્ગ અને એની સાધનાની સૂક્ષ્મ દ્રષ્ટિએ તથા સનાતન ચાલ્યા કરતા કાળ પ્રવાહની દ્રષ્ટિએ વિચાર કરવાનો છે. જયાં સુધી જીવ છે, મનુષ્ય ગતિ છે, મોક્ષમાર્ગ છે અને સિદ્ધ્દશા છે ત્યાં સુધી એટલે કે અનાદિ - અનંત કાળને વિશે જૈનધર્મ પણ છે, જેમ કાળ, જીવ અને જૈનધર્મ અનાદિ છે તેમ જિનેશ્વરને નમસ્કાર અર્થાત, નવકારમંત્ર પણ અનાદિ, નિત્ય, શાશ્વત છે. માટે જ કવિ કુશળલાભ વાચક કહે છે :
પ્રબુદ્ધ જીવન
આગે ચોવીસી હુઇ અનંતી, હોશે વાર અનંત,
નવકાર તણી કોઇ આદિ ન જાણે, એમ ભાખે અરિહંત,
ચોવીસ તીર્થંકરોની ચોવીસી કયારથી શરૂ થઇ ? જેમ વર્તમાન અવસર્પિણી કાળની ચોવીસી છે. તેમ ગત કે અનાગત ઉત્સર્પિણી અને અવસર્પિણીકાળની ચોવીસી પણ હતી અને હશે. મહાવિદેહક્ષેત્રમાં જેમ હાલ વીસ તીર્થંકરોની વીસી છે તેમ ગત તેમજ અનાગત વીસી પણ હતી અને હશે. આમ જયારે કાળની ગણના કરીશું ત્યારે તીર્થંકરોની ગણના કરવી જ પડશે. પરંતુ કાળ તો અનાદિ છે, અનંત છે. માટે જ કવિ કુશળલાભે કહ્યું છે કે અનંત ચોવીસીઓ થઇ ગઇ અને અનંત ચોવીસીઓ થશે. એટલા માટે અરિહંત પરમાત્મા, જિનેશ્વર ભગવાનનું પદ અનાદિ અનંત છે. નવકારમંત્રમાં કોઇ એક જ તીર્થંકર ભગવાનને નમસ્કાર નથી, પણ અનાદિ - અનંતકાળના સર્વ ક્ષેત્રના સર્વે તીર્થંકરોને નમસ્કાર છે.
જેવી રીતે અરિહંત પરમાત્માનું પદ અને સ્વરૂપ શાશ્વત છે તેવી જ રીતે સિદ્ધ ભગવંત, આચાર્ય ભગવંત, ઉપાધ્યાય ભગવંત અને સાધુ ભગવંતના પદ અને સ્વરૂપ પણ શાશ્વત છે, અનાદિ-અનંત છે. નવકારમંત્રમાં અરિહંત ઉપરાંત સિદ્ધ, આચાર્ય, ઉપાધ્યાય કે સાધુને કરાતાં નમસ્કારમાં પણ કોઇ એક જ નિશ્ચિત વ્યકિતને નમસ્કાર નથી, પણ અનાદિ અનંત કાળના તે સર્વેને નમસ્કાર છે. એટલે જયાં જયાં અને જયારે જ્યારે આ પંચ પરમેષ્ઠી હોય ત્યાં · ત્યાં અને ત્યારે ત્યારે તે સર્વને નમસ્કાર છે. એટલા માટે જ કવિ કુશળલાભે કહ્યું છે કે 'નવકાર તણી કોઇ આદિ ન જાણે. આમ નવકારમંત્ર અનાદિ કાળથી સિદ્ધ થયેલો શાશ્વત મંત્ર છે. માટે જ કુશળલાભ વાચક નવકારમંત્રના છંદમાં એનો મહિમા વર્ણવતાં કહે છે :
નિત્ય જપીએ નવકાર, સાર સંપત્તિ સુખદાયક, સિદ્ધ મંત્ર એ શાશ્ર્વતો, એમ જપે શ્રી જગનાયક. પ્રવચનસારોદ્ધાર વૃત્તિમાં કહ્યું છે :
सर्वमन्त्ररत्नानामुत्पत्त्याकरस्य, प्रथमस्य कल्पितपदार्थ करणैक कल्पद्रुमस्य, विषविषधर शाकिनी डाकिनीयाकिन्यादिनिग्रह निरवग्रह स्वमावस्य सकलजगद्ध करणाकृष्टयाहाव्यभिचारी प्रौढ प्रभावस्य चतुर्दशपूर्वाणां सारभूतस्य पग्चपरमेष्ठि नमस्कारस्य महिमाडत्येय भूतं वरिवर्तते त्रिजगत्यत्कालमेति निष्प्रतिपक्षमेतत् सर्वसमयविदाम् ।
અહીં વૃત્તિકારે સર્વ શાસ્ત્રકારોને સંમત એવા નવકાર મંત્રના ભિન્ન ભિન્ન વિશેષણો દર્શાવ્યાં છે. (૧) નવકારમંત્ર અન્ય સર્વે મંત્ર રૂપી રત્નોને ઉત્પન્ન થવા માટે ખાણ સમાન છે. (૨) નમકારમંત્ર પ્રથમ છે. એટલે નવકાર મંત્ર મૂળ મંત્ર છે, અનાદિ કાળનો મંત્ર છે. (૩) સર્વ મનોવાંછિત પદાર્થો આપવા માટે કલ્પવૃક્ષ સમાન છે. (૪) નવકાર મંત્ર સર્વ વિષ, વિષધર, શાકિની, ડાકિની, યાકિની વગેરેનો નિગ્રહ (પરાભવ) કરવાવાળો તથા નિરવગ્રહ (અસર થઈ હોય તો તેમાંથી મુક્ત કરાવવાનો) સ્વભાવવાળો મંત્ર છે. (૫) સકલ જગતનું વશીકરણ અને આકર્ષણાદિ કરવામાં સફળ અને પ્રૌઢ પ્રભાવવાળો છે. (૬) નવકારમંત્ર ચૌદપૂર્વના સાર જેવો છે. આવા મહામંત્રનો મહિમા ત્રણે જગતમાં અનાદિકાળથી અદ્ભુત વર્તે છે.
વૃત્તિકારે અહીં મારુ' શબ્દ પ્રયોજયો છે. આકાલ એટલે જયારે કાળ શરૂ થયો ત્યારથી. પરંતુ કાળ તો અનાદિ છે. માટે આકાલનો અર્થ અહીં અનાદિ એવો થાય છે.
તા. ૧૬-૧-૯૨
કોઇકને કદાચ એમ પ્રશ્ન થાય કે નવકારમંત્ર અનાદિ છે તે તો સમજાય છે, પરંતુ તે નિત્ય છે, અનંત છે, શાશ્વત કાળ માટે રહેશે એમ કહેવાય કારણ કે આ અવસર્પિણીનો પાંચમો આરો પૂરો થયા પછી છઠ્ઠા આરામાં જો ધર્મ જ નહિ રહે, તો નવકારમંત્ર કર્યા રહેશે ? છઠ્ઠો આરો પૂરો થયા પછી ફરી ઉત્સર્પિણી કાળ આવે ત્યારે માનો કે નવકારમંત્ર ફરીથી ચાલુ થાય તો પણ એટલો કાળ તો એનો વિચ્છેદ થયો એટલે કે એનું સાતત્ય તૂટયું એમ ન કહી શકાય ? તો પછી એની નિત્યતા, શાશ્વતતા ક્યાં રહી ? આ પ્રશ્નનો ઉત્તર એ છે કે નવકારમંત્રની નિત્યતા કે શાશ્વતતા જે કહેવામાં આવી છે તે ચૌદ રાજલોકની દ્રષ્ટિએ કહેવામાં આવી છે. છઠ્ઠા આરામાં ભરતક્ષેત્ર અને ઐરાવત ક્ષેત્રર્મોથી એટલો કાળ નવકારમંત્રનો વિચ્છેદ થશે, પરંતુ મહાવિદેહોત્ર કે જયાં સદાય ચોથા આરા જેવી સ્થિતિ પ્રર્વતે છે, જયાં કાયમ તીર્થંકર પરમાત્માઓ વિચરે છે અને જયાં મોક્ષમાર્ગ, કેવળજ્ઞાન, નિર્વાણ માટેનાં દ્વાર નિરંતર ખુલ્લાં જ છે. ત્યાં નવકારમંત્રનો ક્યારેય વિચ્છેદ થતો નથી. ત્યાં શાશ્વતકાળને માટે નવકારમંત્ર વિદ્યમાન જ છે. માટે જ આવશ્યક ચૂર્ણીમાં કહ્યું
છે :
जदा हि भरहेरवएहिं वुच्छिज्जति
तथा वि महाविदेहे अवच्छिन्नो ।
(જયારે ભરત અને ઐરાવતક્ષેત્રોમાંથી તે વિચ્છેદ પામે છે, ત્યારે પણ મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં તે અવિચ્છિન્ન રહે છે.)
મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં નવકારમંત્ર નિત્ય બોલાય છે, ભણાય છે, 'નમસ્કાર ફલ પ્રકરણ' નામના ગ્રંથમાં એના કર્તા એટલે જ કહે છે :
सठ्ठियं विजयाणं पवराणं जत्थ सासओ कालो । तत्थ वि जिण नवकारो इय एस पढिज्जर निच्चं ॥ [એકસો સાઠ વિજયો (મહાવિદેહક્ષેત્રની) કે જયાં કાળ શાશ્વત છે ત્યાં પણ આ જિનનમસ્કાર નિત્ય ભણાય છે.]
નવકારમંત્ર અર્થથી કે ભાવથી અનાદિ છે એ હજુ સમજાય, પણ શબ્દથી અનાદિએ કેવી રીતે માનવું ? કારણ કે ભાષા તો સતત પરિવર્તનશીલ માધ્યમ છે. પરંતુ શાસ્ત્રકારો કહે છે કે નવકારમંત્ર જેમ અર્થ કે ભાવથી નિત્ય છે તેમ શબ્દથી પણ નિત્ય છે;
આ પૃથ્વી ઉપર મનુષ્ય જીવનની ઉત્પત્તિ અમુક કરોડ વર્ષ કે અમુક અબજ વર્ષ પહેલાં થઇ એવું કેટલાક વૈજ્ઞાનિકો અનુમાન કરે છે, તો પણ તે માત્ર અનુમાન છે. ગત શતકમાં કેટલાક વૈજ્ઞાનિકો કહેતા કે આ પૃથ્વી ઉપર અમુક લાખ વર્ષ પહેલાં માનવજીવનની ઉત્પતિ થઇ હતી. પરંતુ વૈજ્ઞાનિકો હવે કરોડો અને અબજો વર્ષની વાત પર આવ્યા છે. પરંતુ એના વિવાદમાં ન ઊતરતાં એટલું જ કહીએ કે જૈનધર્મ માત્ર આ પૃથ્વી પૂરતી જ વાત નથી કરતો. સમગ્ર બ્રહ્માંડ, ચૌદ રાજલોકની વાત જૈન ધર્મ કરે છે. જૈનધર્મની દ્રષ્ટિએ ચૌદ રાજલોકનો મધ્યભાગ અથવા તિર્આલોક એ મનુષ્યલોક છે. (મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં પણ મનુષ્યો વસે છે. આપણી પૃથ્વીની બહારનો આ પ્રદેશ છે.) એટલે જૈનધર્મ પ્રમાણે મનુષ્ય આ વિશ્વમાં અનાદિ કાળથી છે અને અનંતકાળ રહેશે. આપણી આ પૃથ્વી ઉપર પણ મનુષ્ય હતો, છે અને રહેશે. મનુષ્યની આકૃતિ નાની મોટી હોઇ શકે, એનો વર્ણ ભિન્ન ભિન્ન હોઇ શકે, પરંતુ એની દેહાકૃતિ (બે હાથ, બે પગ, મુખ, બે આંખ, બે કાન, નાક, જીભ વગેરે સહિત) મનુષ્યની જ રહેવાની. એટલે એના ધ્વનિના ઉચ્ચારણના અવયવો-કંઠ, જીભ, સ્વરતંત્રી પડજીભ, તાળવું, હોઠ વગેરે આવા જ રહેવાના. અમુક કાળ પછી આ સ્વર-વ્યંજન ચાલ્યા જશે અને બીજા નવા સ્વર-વ્યંજન આવશે એમ તર્કયુકત રીતે નહિ કહી શકાય. કાગડો અનાદિ કાળથી કા.....કા..... કરે છે અને અનંત
કાળ કા......જ કરશે. તેવી જ રીતે મનુષ્યનાં ધ્વનિ ઉચ્ચારણો, વર્ણાક્ષરો આવા જ રહેશે. કોઇક સ્વર કે કોઇક વ્યંજન અમુક દેશકાળમાં પ્રચલિત હોય અને અમુક દેશકાળમાં લુપ્ત થઇ જાય એમ બને. (જેમ કે '' સ્વર કે 'લૂ' સ્વર અત્યારે લુપ્ત છે.) કેટલાક કષ્ટોચ્ચાર્ય સ્વર વ્યંજનોની બાબતમાં એમ બની શકે, પરંતુ તે પણ ભરત, ઐરવત કે મહાવિદેહ ક્ષેત્રની સમગ્ર દ્રષ્ટિએ ન કહી