Prabuddha Jivan 1992 Year 03 Ank 01 to 12

SR No.: 525977
Original Sutra Author: N/A
Author: Ramanlal C Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh
Publication Year: 1992
Total Pages: 178
Language: Gujarati
Classification: Magazine, India_Prabuddha Jivan, & India
File Size: 19 MB

Page 6

પ્રબુદ્ધ જીવન
આ સાથે મનનો એક બીજો ગુણ સંવેદનશીલતા સવિશેષ હોય તો લેખનશક્તિમાં મદદરૂપ થાય છે. માણસને સુખદ દશ્ય, પ્રસંગ કે પરિસ્થિતિ નિહાળતાં સુખ-આનંદની અને દુ:ખદ પરિસ્થિતિ નિહાળતાં કરુણાની સવિશેષ લાગણી થાય તો તેને તેવી લાગણીને શબ્દદેહ આપવામાં સારી મદદ મળે. એક એવો મત છે કે જે લેખકે પોતાનાં જીવનમાં કંઈક દુ:ખ અનુભવ્યું હોય તેને દુનિયા અને જીવનની સમજ વિશેષ આવી હોય તેથી તેનું લેખન વધારે અસરકારક બને. જે વ્યક્તિને હંમેશાં અનુકૂળતાઓ જ રહી હોય તેના વિચારોમાં કલ્પનાનાં ઉડ્ડયનો હોય અને પાંડિત્ય પણ હોય, પણ કરુણતા અને આંસુસભર દનિયામાં ધરતી પર ચાલવાની વાત ન હોય. શારીરિક, માનસિક કે આર્થિક દુ:ખ વિના માણસનું ઘડતર એકપક્ષી થાય છે અને પરિણામે વિચારોમાં પરિપકવતા હોતી નથી. આમ જેનામાં લખવાની અદમ્ય લગની અને સંવેદનશીલતા હોય અને સાથે સાથે તે વ્યક્તિને કંઈક દુ:ખનો અનુભવ થયો હોય તો તેનામાં રહેલી લેખનશક્તિ એક યા બીજાં સ્વરૂપમાં વ્યક્ત થાય અર્થાત્ કાવ્ય, નવલિકા, નવલકથા, નિબંધ, નાટક, હાસ્યલેખો વગેરેમાં આવિષ્કાર પામે અને તેનાં તે લેખનમાં જરૂર કંઈક સત્ત્વ હોય.
લખવું શા માટે ? પૈસા માટે ? અહીં થોભવું જરૂરી છે. આ સંબંધમાં જેણે ભારે વસમા માનસિક અને આર્થિક આધાતો સહન કર્યા એવી ઈંગ્લેન્ડની સ્ત્રીસાહિત્યકાર જ્યોર્જ ઈલિયટ (મેરી એન ઈવાન્સ)ના વિચારો પ્રત્યે ખાસ ધ્યાન આપવાની જરૂર છે, તેઓ કહે છે કે લખનાર વ્યક્તિ લોકમાનસના શિક્ષક કે અસરકર્તા તરીકેનું સ્થાન ધરાવે છે. ઘડીભર કેટલાક લેખકો એમ કહે કે તેઓ મનોરંજન માટે લખે છે, તો પણ તેમનું લખાણ નૈતિક રુચિ ( moral taste)ને તેમજ બૌદ્ધિક રીતે અસર કરે છે એ હકીક્તથી તેઓ બચી શકે નહિ, માનનીય ડૉ. રમણલાલ ચી. શાહ 'પ્રબુદ્ધ જીવન'ના ૧૬-૩-૮૯ના અંકમાં તેમના તંત્રીલેખમાં લખે છે, "કોઈ લેખકનું લખાણ અચાનક જગતમાં કેવો ઉત્પાત મચાવી દે છે તેનું દ્રષ્ટાંત તાજેતરમાં સલમાન રશદીની 'Satanic Verses' નામની નવલકથાએ પૂરું પાડયું છે.” તેઓશ્રીનો આ લેખ 'લેખકનો શબ્દ' લેખકનાં સ્વાતંત્ર્ય, જવાબદારી વગેરે અંગે સુંદર પ્રકાશ પાડે છે. જયોર્જ ઈલિયટ કહે છે કે બજારમાં પોષાક અને રાચરચીલું જાતજાતની ઢબનાં હોય અને લોકોની રહેણીકરણીમાં આ ઉદ્યોગની કશી અસર ન થાય એ શી રીતે બને ? જે લેખકો કેવળ પોતાની આવક ખાતર જ મનોરંજન માટે લખે તેઓ લોકોનાં આરોગ્યને નુકસાન કરે તેવો માલ વેચીને ધનવાન બનનાર વેપારી જેવા છે. તેથી ઈલિયટ મનોરંજન માટેનાં ખરાબ પ્રકારનાં સાહિત્યને Spritual gin - આધ્યાત્મિક દારૂ કહે છે.
તા. ૧૬-૧-૯૨
સ્વીકારતાં નથી અને ચેતવણી આપે છે કે સ્કોટનો દાખલો અનુકરણીય નથી. સ્કોટ જેવા પ્રતિભાસંપન્ન લેખકના દાખલાનું અનુકરણ સામાન્ય લેખકો માટે ઉચિત ન બને એવું તેમનું મંતવ્ય છે. વર્તમાન ભારતીય સાહિત્યમાં મુસાફરીમાં કે સાવ નવરાશના સંજોગોમાં સમય પસાર કરવા માટેની કૃતિઓ ખૂબ બહાર પડે છે. આવી કૃતિઓને કેટલાક લોકો નશીલી દવાઓની ઉપમા આપે છે. આવી કૃતિઓ વાંચકોને મનોરંજન આપે, પણ વાચકનાં માનસ પર અયોગ્ય અસર કરે એ પણ સ્પષ્ટ છે. વ્યસનની જેમ આવી કૃતિ વાંચવાનું વાંચકને વ્યસન થાય છે, પરંતુ વાચનથી જે વિકાસ થાય, જે કેળવણી મળે તેને બદલે આવી કૃતિઓનાં વાચનથી વિપરીત અસરો થાય છે. અલબત્ત, લેખકોને પૈસા મળે છે, તેમનાં બિલો ચૂક્વાય છે અને તેઓ ધનવાન પણ બને; જયારે લખવા પાછળની આવી વૃત્તિથી નથી તો સાહિત્ય સમૃદ્ધ બનતું કે નથી બનતો સમૃદ્ધ વાચકવર્ગ.
લેખકને સારી આવક થાય તે માટે ઈલિયટનો તલભાર વિરોધ નથી.
શક્તિશાળી લેખની જે કૃતિ બહાર પડે તેને માટે તેને માનપૂર્વક સારી કિંમત મળે તે તદૃન ઉચિત જ છે. પરંતુ લેખકે પૈસાદાર બનવા માટેના વેપારના નિશ્ચયથી લેખકનો વ્યવસાય ન જ અપનાવવો જોઈએ એમ તેઓ ભારપૂર્વક કહે છે. તેથી લેખકે પોતાની કૃતિઓ બહાર પાડવામાં ઉતાવળ ન કરવી જોઈએ. નામના થઈ જાય માટે પૈસા ખાતર કૃતિઓ બહાર પાડયે જવી એ તેમના મતે સાહિત્યકાર, સાહિત્ય અને વાચકોનાં હિતમાં નથી. સુંદર કૃતિ જવાબદારી પૂર્ણ છે. તેમજ વૈચારિક શ્રમ માગી લે છે. જે લેખક શુદ્ધ અને ઉમદા અંતરાત્મા ધરાવે છે. તેણે પૈસાદાર બનવાનું ધ્યેય ન જ રાખવું જોઈએ. તેથી ઈલિયટ ત્યાં સુધી કહે છે કે લેખકે તેનું ખર્ચ નીચું રાખવું જોઈએ અને બિલો ચૂકવવા માટે રકમો કમાવાની તેણે તીવ્ર જરૂર ન જ બનાંવવી જોઈએ. વિનોબા ભાવે પણ લેખકોની કેવળ પૈસા કમાવવાની વૃત્તિથી નારાજ હતા. લેખકને પણ સમાજનું ૠણ હોય છે એ તેણે ન ભૂલવું જોઈએ. સમાજને સારા પ્રકારની કૃતિઓ આપવી અને કેવળ પૈસાનું ધ્યેય ન રાખવું એ લેખકની સમાજ પ્રત્યેની ફરજો છે.
આ દલીલ સામે અંગ્રેજી સાહિત્યમાં સર વોલ્ટર સ્કોટનો દાખલો ટાંકવામાં આવે છે. સ્કોટને પૈસાનું જરૂરનું દબાણ રહે એવી પરિસ્થિતિ હતી. પરિણામે, તેઓ તેમની કૃતિઓ બહાર પાડયે જતા હતા અને વાંચકોને ખૂબ નિર્દોષ આનંદ અને તેથી સારી અસરવાળો આનંદ મળ્યો. જો સ્કોટને પૈસાની જરૂર ન હોત તો આવો આનંદ વાંચકોને ન મળ્યો હોત. ઈલિયટ આ દલીલ
શિક્ષણનો વિસ્તાર વધતો જ રહ્યો છે. શિક્ષિતોને લેખકના વ્યવસાય પ્રત્યે જરૂર આકર્ષણ રહે છે. જેઓ સારી રીતે શિક્ષણ પામ્યા હોય તેઓ નિબંધો સારી રીતે
લખી શક્તા હોય છે. તેથી તેઓ લેખનના વ્યવસાય માટે નિરંકુશ રહે
એમ ઈલિયટ માનતાં નથી. ઈલિયટ સુશિક્ષિતો માટે સામાજિક ફરજનો ઉચ્ચ આદર્શ અને સામાન્ય સંસ્કૃતિ જે પ્રક્રિયાથી આગળ ધપે છે તેમાં યોગદાન આપવું એવું નિયંત્રણ લેખકના વ્યવસાય માટે આપે છે. આ બતાવે છે ? લેખક માટે વાચન, અભ્યાસ અને મનન સતત જરૂરી છે. ઈલિયટે ઈ.સ. ૧૮૮૦માં દુનિયા છોડી. અગિયાર દાયકા પહેલાં તેમણે આ વિચારો લેખનના વ્યવસાય માટે દર્શાવ્યા છે જે આજે પણ એટલા જ મનનીય, ઉપયોગી અને લાભદાયી છે.
કેવળ પૈસા ખાતર જ લખવું ઉચિત નથી, તેમ નામના-પ્રસિદ્ધિ માટે જ લખવું પણ અનુચિત છે. વ્યક્તિને અન્ય લોકો જાણે, સ્વીકારે એવી લાગણી તેનામાં અવશ્ય રહેલી છે. નામના મેળવવાની લાગણીનો અતિરેક વ્યક્તિ માટે હાનિકારક પણ નીવડે. પ્રસિદ્ધિ પ્રેરક બળ તરીકે રહે ત્યાં સુધી બરાબર છે, પણ અંતિમ કારણ બને તો એ લેખક માટે હિતાવહ નથી. અન્ય લોકો પોતાને જાણે એવી વૃત્તિથી લખીને નિષ્ફળ લેખક બનવા કરતાં સ્વસ્થ દષ્ટિથી લેખનકાર્યમાં પ્રવૃત્ત રહેવું એ સર્વથા તંદુરસ્ત રીત છે. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો લેખકના વ્યવસાયમાં ગાંભીર્ય, જવાબદારી અને ઉદ્યમ મહત્ત્વપૂર્ણ છે.
લેખનશક્તિ જેટલી આકર્ષક અને પ્રલોભનકારી છે તેટલી જ તપસાધ્ય છે. લેખકે પોતાના નૈતિક અને બૌધિક વિકાસ માટે હંમેશા અપ્રમત્ત રીતે પ્રવૃત્ત રહીને અભ્યાસ, વાચન અને મનન કરતાં કરતાં પૈસા અને નામ ગૌણ બનાવીને કલમને ખોળે માથું મૂકવાનું છે. પોતાનાં લખાણોથી વાચકની નૈતિક રુચિ હીન ન બને તે લેખકે ખાસ જોવાનું છે. લેખક સ્વતંત્ર છે એ સાચું પણ 'સ્વતંત્રનો અર્થ ઘણો ગહન છે, જ્યારે આ નિયંત્રણ સ્વચ્છંદતા પર છે. આવી સાધના કરતા રહેતા લેખકે ભૂતકાળના કે સમકાલીન મહાન લેખકોનાં લખાણો સાથે પોતાનાં લેખનની સરખામણી કરવાની જરૂર નથી. જે સંવેદન, અનુભવ, આઘાતોપ્રત્યાઘાતો વગેરે કહ્યા વિના રહી શકાતું નથી તેમને અક્ષરદેહ આપવાનું કાર્ય લેખકે કરવાનું છે. શુભભાવથી અને સહૃદયતાથી વ્યક્ત થતા શબ્દો લોકપ્રિય થશે કે નહિ તેવી નચિંતતા લેખકનું ભૂષણ છે. લોકપ્રિયતા મળે તો પોતાનાં જીવનની દૃષ્ટિએ વધુ સાવધ બનવું પડે. પોતાનું કર્તવ્ય - પોતાનો લેખકધર્મ મુખ્ય છે અને અહમ્ ગૌણ છે એવી આત્મ કેળવણી ન રહે તો પતન અને પાયમાલીની પૂરી શક્યતા રહેલી છે. લોકપ્રિય કલાકારો અનિદ્રાના રોગના ભોગ બને છે એવા દાખલાઓ છે. લખવાની કળાના વિકાસ સાથે ધર્મપરાયણતાનો વિકાસ સાધવો અનિવાર્ય છે. ભારતમાં ગરીબી, બેરોજગારી, પોતાનો સ્વીકાર થાય તે માટેની વધુ પડતી ચડસાચડસી, કદર કરવાનો અભાવ, કાલ્પનિક સાહિત્ય વાંચવાની વાંચકોની રસવૃત્તિ વગેરે કારણોને લીધે લેખકોને માટે પૈસામાં પ્રલોભનોમાં તણાઈ જવું સ્વાભાવિક પણ ગણાય; પરંતુ સાદાઈ અપનાવીને લેખકો વાંચકવર્ગને સુંદર વસ્તુસામગ્રી પીરસે તેમાં લેખકધર્મ રહેલો છે.
und